Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбата кырата суох оруоллаах. Өрөспүүбүлүкэ салалтата пиэрмэрдэри өйүүр араас мэхэньиисими толкуйдаан олоххо киллэрэр. Ол эрээри ардыгар систиэмэ, нууччалыы эттэххэ, миэстэтигэр тиийэн “сбойдаан” кэбиһэр идэлээх. Бүгүн оннук балаһыанньаҕа түбэспит, Уус Алдан Мындаабатыгар олорор, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар элбэх оҕолоох эдэр ыал Гороховтар тустарынан ааҕыҥ.
Таба үчүгэй эрээри...
Кеша Горохов элбэх оҕолоох ыалга төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ кинини сиргэ чугас буоларга, сүөһүнү-аһы сатаан көрөргө, хара үлэттэн иҥнэн-толлон турбакка үөрэппиттэрэ. Ол иһин да буолуо, уончатын ааһан баран хотону соҕотоҕун да көрөр буола улааппыта. Онтун ааһан, уол эһэтигэр, 70 сыл ыстаастаах табаһыкка, илии-атах, көмө буолара. Таба – Эбээн Бытантай төрүт олохтоохторун үрүҥ тыынын өллөйдүүр ытык харамай.
Биһиги дьоруойбут 31 саастаах. Дьиҥэр, кини билигин өбүгэлэрин удьуордаан Дьарҕаалаах хайаларын быыһыгар таба ыстаадатын мэччитэ сылдьыа эбитэ буолуо да, дьылҕата атыннык салаллыбыта. Иннокентий билигин ойоҕо Туйааралыын хороччу улаатан эрэр түөрт оҕо ийэлээх аҕата буолан, Уус Алдан Мындаабатыгар олороллор. Ыал аҕата онно дьиэ-уот туттубута уонна бэйэ хаһаайыстыбатын тэринээри, 9х6-лаах хотону тутан саҕалаабыта. Олохтоохтор үлэһит, ылсыбытын тиһэҕэр тиэрдэр күтүөттэрин тута сөбүлээбиттэрэ.
Эдэр ыал бастаан 4 ыанньыктаммыттара. Онтулара баара-суоҕа биэс сыл иһигэр төбөлөөҕүнэн 31 ынах сүөһү уонна 6 сылгы буола элбээбитэ. Онон Иннокентий 2015 сыллаахха КФХ тэринэн, урбаанньыт буолбута.
Барытын илиинэн
Бу күннэргэ эрэдээксийэбитигэр Иннокентий эдьиийэ Диана Прокопьева кэлэ сылдьан манныгы кэпсээтэ.
“Кеша сыл аайы хаһаайыстыбатын иитээри сир түүлэһэрэ. Аны туран, тиэхиньикэтэ суох буолан, барытын илиинэн оттуура. Кэлиҥҥи икки сылга оттуур кыаҕа-күүһэ тиийбэт, сүөһүтэ элбээн иһэр, бэйэтэ сирэ суох, оттон түүлэһэр ночооттоох. Онон сайын суол үлэтигэр холтууралыыр уонна ол харчытынан от атыылаһар. Хоро нэһилиэгин баһылыга киниэхэ “кырдьаҕастар сүөһүлэрин көрөр буоллаххына” диэн сайылык сирин түүлээбитэ. Оттон быраатым үлэһиттэри наймылаһар, бэйэтин киэниттэн ордон дьон сүөһүтүн иитэр кыаҕа суох. Онтон сылтаан баһылык дуогабарын көтүрэн кэбистэ. Кеша граҥҥа киирсэ сатаабыта да, хапсыбатаҕа. Тоҕо диэтэххэ, “дьиэ кэргэн граныгар” киирсэргэ кырата 25 ыанньыктаах буолуохтааххын.
Уопсайынан, билигин саамай улахан кыһалҕа – ходуһа. Ити боппуруоһунан быраатым бу саас СӨ т/х миниистиригэр кэлэ сылдьыбыта эрээри, “миниистир итинник боппуруоһунан дьарыктаммат” диэн холдьоҕуллан тахсыбыта”.
“Көһөр санаам суох”
Биһиги Иннокентийы бэйэтин кытта эмиэ кэпсэтэ сырыттыбыт.
– Кеша, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар санаа хаһан үөскээбитэй?
– Санаа үөскээбэтэҕэ, оҕо эрдэхпиттэн оннук иитиллибитим (күлэр). Бастаан Мындаабаҕа кэлэн баран 6 ньирэйи атыыласпытым уонна онтон 2 ньирэйи сүөһүлэрим кыстыыр отторугар атастаспытым. Эһиилигэр Мүрү нэһилиэгин баһылыга биһиги дьиэ кэргэни, саҥа саҕалаан эрэр фермердэри өйөөн, 100 тыһ. солк. биэрбитэ. Ол харчынан эргэ массыына атыыспытым уонна онтубут олус барыстаахтык икки оҕолоох ынахха атастаспытым. Быһата, барыта ити курдук саҕаламмыта.
– Ол аата Мындааба салалтата өйүүр буоллаҕа?
– Нэһилиэк баһылыгын кытта сыһыаным үчүгэй. Мин даҕаны улуус киинигэр иллэҥ ходуһа суоҕун өйдүүбүн. Баһылык В.И. Аммосов нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар үлэлэһэ сатыыр. Быйыл кини от тиэйиитин үбүлэһиэх буолбута. Улуус да баһылыга өйдүүр. Холобур, былырыын оппут бүппүтүгэр А.В. Федотов 25 тыһ. солк. көрбүтэ. Онон 5 т оту атыылаһан сылы туораабыппыт. Уопсайынан, Уус Алдан олохтоохторо олус үтүө дьон. Сир аайы оннук буолбат.
– Эн от атыылаһар туһуттан сайынын холтууралыыгын? Уопсайынан, хаһаайыстыбаҥ кыһыҥҥы ороскуота төһө буоларый?
– Кырдьык, сайын дьоҥҥо аҥаар-аҥаарга суоппардыыбын. Ол харчыбынан от атыылаһабын. Былырыын икки ый Чурапчыга, быйыл Мэҥэ Хаҥаласка үлэлээтим. 2019 с. от атыылаһарбар, быһа холоон, 400 тыһ. солк. барбыта. Судургутук эттэххэ, үүт туттаран өлөрөр харчыбыттан (элбээбитэ 300 тыһ. ылааччыбын) элбэҕи бараабытым. Билигин 35 т оту номнуо атыылаһан олоробун. Онтон ордук тугум да суох. Онон сүөһүбүн аҕыйатарга күһэлинним. Ыанньыктарбын уонна сылгыларбын эрэ хаалларыам. Ол эрээри, санаабын түһэрбэппин, хаһан эрэ мин да сүөһүм-аһым элбиэҕэ.
– Атын, сирдээх-уоттаах нэһилиэккэ-улууска көһүөххүн баҕарбаккын дуо?
– Суох, оннук санаа хаһан да киирбэтэҕэ. Манна олохсуйар санаалаахпыт. “Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой” дииллэр. Холтууралыыр буолуом иннинэ дьонтон сир түүлэһэн оттуурум. Отум 30-50 %-нын кинилэр ылаллара, барыһа суоҕа.
Мин ойохпун кытта үтүө кэмнэр кэлиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Кэлин өссө сылгы базатын туттубут киһи диэн саныыбыт.
– Сирэ суох олорон сылгы базатын дуо? Оттон Хоро баһылыгын кытта туох устуоруйалааххыный?
– Оннук, сылгы базатын. Быйыл кыайан эбии сылгы атыыласпатым, отум суох эрээри, эһиил кыайыам дии саныыбын.
Уус Алдан Тиит Арыытыгар киһи сылгынан дьарыктаныан сөптөөх учаастага баар. Биһигиттэн арыый ыраах эрээри, сирэ киэҥ, өҥ. Онно оҥостуохха сөп.
Оттон Хоро баһылыгын туһунан эттэххэ, 2018 с. Бырдьахаанап өтөҕө диэн сайылыкка сир ылаары саҥа баһылыгы кытта көрсүбүтүм. Баһылык нэһилиэк кырдьаҕастарын кытта мунньахтаан баран, усулуобуйа туруорбуттара – дьон сүөһүтүн көрөр эрэ буоллаххына сири биэрэбит диэн. Оттон дьон киэнин (ол кырата 100 сүөһү буолар) көрөр буоллаххына, тиэхиньикэлээх, дойкалаах, үүтү сойутардаах, о.д.а. буолуоххун наада. Ол да буоллар “грант биэрдэхтэринэ ылсыам” диэбитим эрээри, грантан мэлийдим...
– Оттон дуогабарга ол туһунан суруллубута дуо?
– Суох, көннөрү тылынан быһаарсыбыппыт. Дуогабары 6 сылга баттаспыппыт. Граны кыайан ылбатым. Оттон быйыл от хаһааҥҥытааҕар да наада. Сүөһүбүн барытын эһиэхпин баҕарбаппын. Сайын сайылыкка куораттан дьоммун, бырааттарбын-балыстарбын, хаһаайыстыбабын барытын көһөрөн таһаарбытым. Онно уот да, уу да суох эрээри, кыһалҕа кыһарыйдаҕа дии. Бэйэм от атыылаһаары холтууралыы барбытым.
Дьонум кэпсииллэринэн, мин суохпар сир исписэлииһэ икки төгүл кэлэ сылдьан дьоммун сайылыктан үүрэ сатаабыт этэ. Бэйэм баһылыгы көрсүбүппүн эмиэ “киэр буолуҥ” диэбитэ. Уопсайынан, эргиччи кыһалҕа...
Икки төгүл ТХ миниистиригэр киирэ сатаабытым. Бастакы сырыыбар “стартабынан” дьарыктанар исписэлиискэ ыыппыттара. Кини “25 ыанньыгыҥ, сириҥ суох буоллаҕына граҥҥа киирсэн туһаммаккын” диэбитэ. Оттон быйыл саас приемнайтан букатын да холдьоҕон таһаарбыттара.
– Дьонуҥ туох диллэрий?
– Үөрэрим диэн, дьонум мэлдьи өйүүллэр.
Салалта санаата
Кырдьык, Хоро баһылыгын быһаарыыта, миниистир приемнайыттан холдьоҕуллуу биһигини улаханнык соһутта. Онон кырдьыгы булаары, улуус да, өрөспүүбүлүкэ да салалтатыгар тахса сырыттыбыт.
Улуус баһылыга Алексей Федотов төлөпүөнүнэн: “Ити кыһалҕаны билэбин. Мындаабаҕа иллэҥ сир суох. Ол гынан баран, улууска сыллата 30-34 тыһ. гаа сир оттонор. Нэһилиэк баһылыктара сирдэрин-уоттарын туһаммат дьону көрүөхтэрин-истиэхтэрин уонна КФХ-лар граҥҥа кытталларыгар көмөлөһүөхтэрин наада”, – диэн хоруйдаата.
Мүрү нэһилиэгин баһылыга Василий Аммосов Мындаабаҕа тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт 12 эрэ гаа сир баар диир: “Мүрү нэһилиэгэ барыта 1568.16 гаа сирдээх. Онтон мэччирэҥэ – 432,92, ходуһата – 12,8 гаа. Мин т/х исписэлииһин кытта Иннокентий граҥҥа кыттар докумуонун оҥорорго көмөлөһүөм”.
Хоро нэһилиэгин баһылыга Алексей Ушницкай Иннокентий кэпсээнин бигэргэттэ – дуогабар алта сылга баттаммыт, пиэрмэр грант ЫЛЛА¡ЫНА эрэ дьон сүөһүтүн көрүөх буолбут (нэһилиэк 30 пиэрмэрин сүөһүтүн). Ол эрээри, ол туһунан дуогабарга суруллубатах.
Оччоҕуна И.Гороховы тоҕо сайылыктан үүрэ сатыыллара өйдөммөт. Кини граны ылбатах, оттон дуогабарга “дьон сүөһүтүн, грант” туһунан биир да тыл суох. Баһылык маннык диир: “Мунньах буолбута ыраатта. Иннокентий Михайлович миигин да, дьаһалта да исписэлиистэрин кытта билсибэтэ, сүтэн хаалла. Уонна бу сайын дьаһалтаҕа биллэрбэккэ эрэ Бырдьахаанап өтөҕөр көһөн таҕыста”.
Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:
“Кырдьык, сир бары кэриэтэ улууска тиийбэт. Ил Түмэн эбэтэр ТХМ итинник боппуруоска хас биирдии ыалга анаан көмөлөһөр кыаҕа суох. Ити, бастатан туран, нэһилиэк баһылыктарын боломуочуйата. Кинилэр т/х сайыннарар, ылсыан баҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөр интэриэстээх буолуохтаахтар. Буолаары буолан билигин нэһилиэк аайы землеустроитель уонна т/х исписэлииһэ баар.
ФЗ быһыытынан, т/х анаммыт, 3 сыл туһаныллыбатах сирдэри муниципальнай хамыыһыйа бэрэбиэркэ кэннэ былдьаан ылан атын, наадыйар киһиэхэ, холобур, Гороховтарга, биэриэн сөп. Ол эрээри онтубут бэйэтэ “ноолоох”.
Бу түгэҥҥэ дуогабар – сыһыаны быһаарар сүрүн докумуон. Мин кинилэр түһэрсибит дуогабардарын көрбөтөҕүм. Ол эрээри онно “сайылык оннугар дьон сүөһүтүн көрүү” диэни киллэрбэтэх буоллахтарына, нэһилиэк дьаһалтата дуогабары көтүрэрэр бырааба суох.
СӨ Тыа хаһаайыстыбатыгар миниистирэ Александр Атласов уһун, сиһилии хоруйу ыыппыт. Ол толору барыйаанын httpҕ://www.ҕakhapaҥliament.ҥu/ саайтан билсиэххитин сөп. Оттон ону кылгатан, биир-икки тылынан тириэртэххэ, маннык. Миниистир сири тыырар боломуочуйа муниципалитет баһылыктарыгар бэриллибитин, пиэрмэр атын дьон сүөһүтүн кэпэрэтииптээх эрэ буоллаҕына көрүүгэ ылыан сөбүн ыйбыт.
Эбэн эттэххэ. Санаан да көрүҥ, Горохов кэпэрэтиип тэрийэр туох интэриэстээх буолуой (хаһаайыстыбаты уонна барыһы үллэстэр)? Өскөтүн кини 31 сүөһүлээх, оттон кыттыгастар 2-3-түү эрэ ыанньыктаах буоллахтарына. Чиэһинэйэ суохха дылы.
Түмүгэ тугуй?
Чунуобунньук – миэстэтигэр сиргэ үлэлээн экэниэмикэни атаҕар туруорар, дойдуну сайыннарар, нолуогу төлүүр уонна төрөөбүт дойдутун таптыыр “бар дьон кулута” буолар. Ону умнар табыллыбат.
Саха сирин территорията 5 Франция территорията иэннээх дииллэр. Онон үлэлиэн, пиэрмэрдиэн баһаҕалаах дьоҥҥо кытаах даҕаны сир көстүбэт буолуон хайдах да сатаммат.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит тыа хаһаайыстыбатын бүттүүн уонна биирдиилээн дьону өйүүрүнэн атын эрэгийиэннэргэ холобур эрэ буолуон сөп. Ол эрээри, сорох грант ылбыт дьон харчыны атыҥҥа бараан холуобунай дьыалалар тэриллэллэрэ кистэл буолбатах. Оттон саамай кыһыылааҕа – чахчы үлэлиир, үлэлиэн баҕаалаах сорох дьон ол граҥҥа тиксибэттэр. Систиэмэни уларытар кэм кэлбэтэ дуо?
Майя Акимова.
