Бэрт дьиибэ-дьээбэ, мөкү сыл ааһан иһэр. Балтараа сыл анараа өттүгэр бүтүн планета дьоно турардыын-турбаттыын, омуктуун-сахалыын дьиэҕэ, хааччахха хаайтарыаххыт, мааска-ачыкы кэтиэххит, бэрчээккилэнэргэ күһэллиэххит диэбиттэрэ буоллар, бу киһи өйүнэн моһуогурбут дуу диэххэ сөп эбитэ буолуо. Оттон бүгүн – ол баар чахчы.

Ол гынан баран Орто туруу-бараан дойду олоҕо олус тохтооботоҕуна табыллар. Олох-дьаһах, өлүү-сүтүү, өрөгөй кыайыы, саҥа киһи кэлиитэ, ыал буолуу, араас ситиһии, утуу-субуу тахсан, олох салҕанан иһэр айылгылаах. Оннук да буолуохтаах!

Дьэ, онон, ааһан эрэр кутуйах бэлиэлээх сылга (чопчута, сыл 11 ыйыгар) төһө-хачча кырачаан күн сирин көрдө, төһө киһи сүрэҕин аҥаарын көрсөн, аал уоту оттунан, алаһа дьиэ тэринэр сокуоннай ойох, эр буолла?

ЗАГС туһунан кылгастык

Бу туһунан истэ-билэ сэргээри, өрөспүүбүлүкэ тутаах Саахсатыттан (ЗАГС) сүрүн чахчылары көрдөөтүм. Хаһан эрэ мантан интервью ылбыттаахпын. Ол матырыйаалбын “Тутаах докумуон төрүттэнэр сиригэр” диэх курдук ааттаабыппын өйдүүбүн. Ити ыраатта. Ол да буоллар санаам уларыйбат. Тоҕо диэтэххэ, киһи, гражданин, Саха сирин төрүт олохтооҕо буоларбытын кэрэһилиир тутаах докумуоммут тирэҕэ – “Төрөөбүт туһунан” сибидиэтэлистибэ уо.д.а. тутаах докумуоннарбыт гражданскай аактар бу тэрилтэҕэ хараллан-дьапталлан сыттахтара.

Арай биир уратыта – күн бүгүн туох баар гражданскай аак элэктэриэн көрүҥҥэ киллэриллэр. О.э. 2018 сыл алтынньы 1 к. саҕалаан, дойду ЗАГСтара олору биир кэлим бырагыраама хааччыллыыга киирбиттэрэ. Судаарыстыбаннай регистрация сибидиэнньэтэ бүтүннүүтэ ФНС дааннайдарын үөрэтэр Киин базатыгар хараллар буолбута.

Ол аата, доҕоттор, ЗАГС төрүттэммит 1926 сылыттан саҕалаан Арассыыйаҕа, о.и. Саха сиригэр кумааҕыга регистрацияламмыт аагы олоччу элэктэриэҥҥэ көһөрүү сүҥкэннээх үлэтэ түмүктэнэн эрэр. 2020 ахсынньы 1 к диэри 3 064 158 аагы киллэрэр сорук – эттэххэ эрэ дөбөҥ.

Бу күүстээх үлэ үтүө түмүктэрин эһиилгиттэн билэн барыахтаахпыт. Судургутук да толкуйдаатахха, докумуону хаттаан оҥорторуу, ыспыраапканы ылыы болдьоҕо тэтимириэ турдаҕа. Кэлэ-бара сатаабакка, ыраахтан олорон сакаастаһар кыах улаатара – өссө үчүгэй.

Бу курдук, ханнык баҕарар салааҕа сыыппара сайдыыта, элэктэриэн тиһиккэ холбонуу тэнийэн иһэрэ олоҕу чэпчэтэр, судургутутар.  

Оҕо төрөөһүнэ, дьон өлүүтэ

2020 сыл 11 ыйыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 11 тыһ. 924 оҕо кырачаан күн сирин көрбүтэ регистрацияламмыт. Итинтэн сыл 1-кы аҥаарыгар тиксэрэ – 5869.

Эмиэ бу кэм устата 8024 киһи олохтон туораабытын туһунан аак суруллубут. Ол иһигэр сыл бастакы аҥаарыгар – 3704.

Былырыҥҥы сыл туһааннаах кэмигэр 7092 киһи өлбүтэ суруллубута. 2018 с. 11 ыйыгар – 6540 киһи. Бу көрдөрүү улаатан иһэрэ дьиксиннэрэр.

Элбэх оҕолонуу эбиллэр

Чопчулаах түмүк таһаарыллыбыт 9 ый түмүгүнэн көрдөххө, уопсайа 24680 гражданскай турук аактата регистрацияламмыт. Бу иннинээҕи сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, 2414-нэн аҕыйах. Х-р, быйыл 9 ыйыгар 9551 оҕо төрөөбүт буоллаҕына, былырыын ити кэмҥэ 9630 оҕо күн сирин көрбүт. О.э. ахсаан арыый түспүт.

Ол оннугар үһүс уонна ол кэнниттэн кэлэр оҕо төрөөһүнэ иннинээҕи сыл туһааннаах кэмигэр холоотоххо 236-нан элбээбит.

Ону тэҥэ, ЗАГС дааннайыттан көрдөххө, чопчу ити кэмҥэ элбэх оҕолоох ыал былырыыҥҥыттан эбиллибит. Холобур, 2019 сыл тохсунньу-балаҕан ыйдарыгар 3 уонна онтон элбэх оҕолоох 3486 ыал бэлиэтэммит (36,4%), оттон быйылгы туһааннаах кэмҥэ 3722 (39,3%) буолбут.

Ыал буолуу, арахсыы

11 ый устата 4112 ыал ЗАГС-ка тиийэн, сокуоннай эр-ойох буолуу сибидиэтэлистибэтин ылбыт. Итинтэн сыл бастакы аҥаарыгар 1952 ыал сокуонунан холбоспут этэ.

Арахсыы да ханна барыай, баар буоллаҕа. Ол курдук, 2920 ыал арахсыбыта регистрацияламмыт. Итинтэн 1299 паара сыл бастакы аҥаарыгар арахсыбыттар.

Бэйэҕит да көрө сылдьаргыт курдук, сиэр-майгы, дьон олоҕу көрүүтэ сыыйа уларыйар, ол иһигэр гражданскайынан олоруу эбиллэр. Онон холбоһуу да, арахсыы да көрдөрүүтэ сыллата намтаан иһэр.

Ааты, ол иһигэр сахалыы аакка, уларытыы

Бу сылга үктэниэхтэн ЗАГС-ка тиийэн, аатын-суолун, араспаанньатын, аҕатын аатын да буоллун (бу бары ааты уларытыыга “перемена имени” диэҥҥэ киирэллэр) сокуоннайынан уларыппыт, итинтэн сахалыы ааты талааччыта төһө эбитий?

СӨ ЗАГС Гражданскай турук уонна быраабынан хааччыйыы аахталарын судаарыстыбаннай регистрациятын тэрийии отделын салайааччыта Оделия Николаевна Скрябина:

– Сыл 11 ыйыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 950 киһи аатын уларыппыта регистрацияланна. Ол иһигэр сахалыы аакка, араспаанньаҕа, аҕатын аатын уларыппыт 132 киһи баар. Сахалыы ааты – 37 эр киһи, 53 дьахтар ылынна. Араспаанньатын, аатын, аҕатын аатын 17 эр киһи, 17 дьахтар уларытта. Ол иһигэр “уола” диэннээххэ – 8, “кыыһа” диэннээххэ 13 киһи уларытта.

Ити курдук, сыыйа да буоллар, сахалыы ааты ылынааччы сыр-мыр эбиллэр эбит. Уопсайынан, ааты уларытыыны этэр буоллахха, сыл бастакы аҥаарыгар 357 киһи уларыппыт этэ.

Маны ааҕан, ааты уларытыы сыл иккис аҥаарыгар эмискэ үрдээбит диэн өйдүөн сөп. Оннук буолбатах: быйыл хамсык хааччаҕыттан сылтаан, ЗАГС 4 ый кэриҥэ (муус устартан саҕалаан, атырдьах ыйыгар диэри) ааты уларытар сайабылыанньаны ылбакка сылдьыбыт. Онон иккис аҥаарга сайабылыанньа эбиллэн тахсыбыт курдук.

Кэнники сылларга хас ый аайы, ортотунан, ааты уларытыы туһунан 45-65 аак оҥоһуллара. Ол да буоллар тохсунньу – ахсынньы 15 күнүнээҕи туругунан, ааспыт сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, ааты уларытыы 105-нэн аҕыйаабыт. Чэ, баҕар, эһиил эбиллиэ. Хамсык кэмигэр ааты уларыта сатыы сылдьар түгэн суоҕа да өйдөнөр.

Дьэ, оттон эн ааккын уларытыаххын саныыр түгэҥҥэр, ол төһө-хачча төлөбүрдээҕин сэргиириҥ эрэбил. Онтум маннык эбит: ааты уларытыыны регистрациялатыы иһин судаарыстыба ылар пошлината – 1600 солк. Ону таһынан ааккын уларытыыны кытта сибээстээх хас биирдии сибидиэтэлистибэ иһин 350 солк. госпошлина төлөнөр диэбиттэр.

Ордук тарҕаммыт ааттар

Быйыл төрөөбүт кырачааннарга ордук элбэхтик маннык ааттар бэриллибиттэр:

Кыргыттарга:

– София. Алиса, Милана, Мия, Ева, Виктория, Вадерия, Арина, Аделина, Амелия;

Уолаттарга:

– Артем, Тимур, Максим, Михаил, Дмитрий, Кирилл, Иван, Арылхан, Виктор.

Сэдэх уонна ураты ааттар

Үгэс курдук, сэдэх ааттар эмиэ бааллар:

– Кассиопея, Оливия, Даная, Айли, Леяна, Луна, Батас уонна Нуолан.

– Кэрэли, Теона, Кэскилээнэ, Дархан, Мирон, Сулустаан, Уйусхан.

“Дьиэ кэргэн килбиэнэ”

Ыал буолбуттара үйэ аҥаарыттан ордубут, сүрэхтэрин холбуохтарыттан биир сүбэнэн олорон, оҕо-уруу, сиэн тэнитэн, кэлэр кэнчээрилэрин чиэстээхтик иитэн, киһи-хара оҥортоон олорор саастаах ыаллары киһи эрэ ытыктыы көрөр, сүгүрүйэр.

Ол да курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ЗАГСа 2017 сыллаахтан саҕалаан, “Дьиэ кэргэн килбиэнэ” (“Семейная доблесть”) диэн Бочуот бэлиэтин ытык ыалларга биэрэр үтүө үгэһи олохтообутун биһирии көрөбүн. Оннук ыалбыт, төһө элбэх эбитий?

Бу туһунан Оделия Николаевна Скрябина:

– Бу Бочуот бэлиэтин 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80, 85, 90 сыл олорбут ыал ылыан сөп. Онуоха кинилэр олорор сирдэрин муниципальнай тэриллиитэ туоһу сурук суруйан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын иһинэн Гражданскай турук аагын суруйар управлениетыгар, эбэтэр улуустааҕы ЗАГС отделыгар даҕаны биэриэн сөп. Бочуот бэлиэтэ 50 сыл кэнниттэн биэстии сыл буола-буола бэриллибэт, олоххо биирдэ эрэ туттарыллар.

Былырыыҥҥыттан, 2019 сылтан саҕалаан, Бочуот бэлиэтин кытта Ил Дархан Эҕэрдэ суруга туттарыллар буолбута.

Уопсайа, 2017 – 2020 сылларга Саха сирин 578 ыала Бочуот бэлиэтин тутта. Итинтэн 2020 сылга 200 ыал ылла, о.и. Дьокуускайтан – 55 ыал.

Бу Бэлиэни анатарга туох докумуон наадатын көрбүтүм маннык:

1) ыал буолуу үбүлүөйдээх сылын чиэстиир тэрээһини ыытыахпытын баҕарабыт диэн сайабылыанньаны, күнүн-дьылын ыйан туран суруйуллар. Маны үбүлүөйдээх даата буолуо 2-3 нэдиэлэ инниттэн оҕолоро, сиэннэрэ да биэриэхтэрин сөп;

2) үбүлүөйдээх кэргэнниилэр Ыал буолуу туһунан сибидиэтэлистибэлэрин куоппуйата;

3) ыал устуоруйата (билсиһиилэрэ, бииргэ олорбут кэмнэрэ, ыал ситиһиитэ, хоббита, оҕолоро уонна сиэннэрэ уо.д.а.) Ыал эдэр эрдэҕинээҕи уонна билиҥҥи хаартыската – бу өскөтүн ыалы чиэстээһин ЗАГСка буолар түгэнигэр.

Ону тэҥэ үөрүүлээх чиэстээһин кэмигэр үбүлүөйдээх ыалга Үбүлүөйдээх уруу туһунан Сибидиэтэлистибэ туттарыллар. Кинилэр ааттара ЗАГС үбүлүөйдээх урууларын Бочуоттаах кинигэтигэр киллэриллэр.

Хамсык хааччаҕа турарынан*, билиҥҥи балаһыанньаҕа, биллэн турар, дьону-сэргэни ыҥыран, ЗАГС кэлэн бэлиэтиир табыллыбат. Көрдөххө, интэриниэт көмөтүнэн онлайн- эҕэрдэ тэриллэр.

“Саха сирин кыһыл көмүс ыаллара”

Аны, СӨ ЗАГС 2008 сылтан саҕалаан, икки сылга биирдэ, уһуннук ыал буолан олорбут өрөспүүбүлүкэ ыалларын билиһиннэрэр “Саха сирин кыһыл көмүс ыаллара” кинигэни бэчээттэтэр. Ыал сыаннаһын, ыстаатыһын, ыал институтун бөҕөргөтөр сыалтан. Онно киириигэ анал Балаһыанньата баар.

2019 сыллаахха 6-с кинигэ тахсыбыта, ол аата, аныгыскы таһаарыыны 2021 сылга былаанныыллар.

Сэргээбиттэр, ЗАГС саайтыгар киирэн сиһилии билсиэххитин сөп: https://uprzags.sakha.gov.ru/Ob-Upravlenii-ZAGS/vedomstvennye-nagrady/polozhenie-o-knige-zolotye-semi-jakutii

Чэ, бары этэҥҥэ буолуҥ! Эһиилги түмүгү таһаарыыга оҕо төрөөһөнүн, ыал буолуу, уһуннук олорбут ыал ахсаана элбээбитин туһунан суруйар үрдүк үөрүү тосхойуохтун!

Татьяна Захарова-ЛОһУУРА.