Аҕыйах сыллааҕыта Анаабырга үлэлии сылдьан, биир улахан учаастакка үлэбит түбүгэр сылдьан бараммыт, бэйэбит кыракый учаастакпытыгар төннөн иһэбит. Суолга таах олоруохтааҕар, бириэмэ ыытан, ону-маны ыаһахтаһабыт. Суоппарбыт Баһылай, олоҕу олорбут киһи, кэпсээнэ-ипсээнэ дэлэй. Хайдах бастакы кэргэниттэн арахсан баран унньуктаах уһун элимиэҥҥэ ыйаммытын, хайдах төлөрүйбүтүн кэпсиир, күлэн алларастыыр. Биһиги да хаалсыбаппыт, бэйэбит да олохпутуттан, манна бириискэҕэ элимиэҥҥэ ыйаммыт атын дьон «баай уопуттарыттан» сэһэн-сэппэн дэлэй. Баахта баар буоллаҕа элимиэнсиктэр «дойдубут», манна хас иккис киһи элимиэн төлүүр. Кэпсииргэ көрүдьүөс, күлүүлээх курдук эрээри, дьиҥнээх үлэ киһитэ хайа да куруһу, ама да ааспытын иһин, сымнатан, ханарытан көрүдьүөскэ кубулутар үтүө үгэстээх. Аттыбытыгар Мичил диэн эдэр, кэргэннэнэ илик табаарыспыт, кулгааҕын чөрбөтүү бөҕөтүн чөрбөтөн, «кырдьаҕастар» биир да тылларын сыыска-буорга түһэрбэккэ истэр, иҥэринэр, олоҕор баай уопут иҥэринэр.

Элимиэн диэн тугуй? Бу ытык иэс дуу, эбээһинэс дуу? Тоҕо элимиэн төлөттөрөллөрүй эбэтэр төлөттөрбөттөрүй? Киһи дьылҕатыгар төһө охсуулааҕый? Инникитин оҕону кытта сыһыаҥҥа туох сабыдыаллааҕый? Бүгүн   бу сытыы, элбэх киһи олоҕун таарыйар тиэмэни  илдьиритиһэн-ырытыһан көрүөххэ.

Дьон санаата:

Эр дьон

Мэхээлэ, 50 саастаах, куорат олохтооҕо:

“Эдэрбэр кэргэннэммитим, уол оҕолоох кыыһы ылбытым. Сотору кыыс оҕоломмуппут. Алта сыл бииргэ олорон баран, тыл-тылбытыгар киирсибэккэ арахсыбыппыт. Элимиэҥҥэ биэрбитэ. Чэ, биэрдин, хайыахпытый? Ол эрээри биири өйдөөбөтөҕүм: уол төрөппүт аҕата биир да күн элимиэн төлөөбөтөҕө. Арахсарбар уолу бэйэм араспаанньабынан ылбыт буоламмын элимиэммэр өссө эбии төлүүрдээх хаалбытым. Төрүт да төрөппөтөх оҕобор. Чэ, бэйэм кыыспар төлүүм, ол өйдөнөр. Оттон ол хайа эрэ ааһан иһэр урдус оҥорбут оҕотугар тоҕо элимиэн төлүөхтээхпин билиҥҥэ диэри өйүм хоппот. Дьэ, ол кэннэ өйдөө дьахталлары”.

 Ньукулай, 40-нун ааспыт саастаах, илин эҥээртэн төрүттээх:

“Аармыйаттан кэлээт, ыал буолбутум. Утуу-субуу икки уоллаах кыыс оҕоломмуппут. Идэбинэн милииссийэ буоламмын, сотору-сотору Хотугу Хапкааска хомондьуруопкаҕа сыл аҥаардыыта барарым. Биллэн турар, хайа дьахтар тулуйуой маннык кэлиини-барыыны?! Эр киһи дьиэ кэргэнин таһыгар баара наада эбит, бу кэлин санаатахха. Дьоммун иитээри-аһатаары тэлэһийэн сылдьан харчы өлөрөбүн дии саныырым баара... Ол тыын тыыҥҥа харбаһа сылдьар күннэрбэр ойоҕум манна атын киһилэммит этэ. Хаста да Хапкааска сылдьан баран биирдэ билбитим. Айдааннаахтык арахсыбыппыт. Элимиэҥҥэ биэрбитэ. Онтон айгыраан-арыгылаан, ньиэрбинэйдээн, үлэбиттэн уурайбытым. Сыл курдук үлэтэ суох сылдьыбытым. Онно хантан билиэхпиний, элимиэн үлэтэ да суох киһиэхэ мунньуллан ааҕылла турарын? Сүүстэн тахса тыыһынча иэс ааҕыллан, массыынабын былдьаппытым. Олоххо кырдьык диэн суох быһыылаах... Суут-сокуон олоххо баар чахчыны көрбөт. Дьахтар элимиэҥҥэ биэрдэ да быраап. Билиҥҥитэ үлэлиибин, элимиэн төлүүбүн. Ол эрээри оҕолорбун хам-түм көрсөбүн. Дьахтар ыыппат”.

 Баһылай, 48 саастаах, Бүлүү эргинтэн төрүттээх:

“Хоту үлэлии сылдьан, кэлэр-барар үлэлээх буоламмын, улам-улам тэйсиһэн, кэргэммин кытта арахсан хаалбыппыт. Элимиэҥҥэ биэрэртэн кэргэним аккаастаммыта. Бэйэм төһө кыайарбынан оҕолорбор көмөлөһөн кэллим. Кыыһым ордук чугас, уолум, кэнники атын кэргэннэммиппин билэн, олох тэйбитэ. Эппит этэ “аны аҕабыныын билсибэппин” диэн. Олох уустук. Киһи туох да диэбэт. Баҕар, элимиэммин төлөөн кэлбитим буоллар, билсиэ эбитэ дуу?”

 Бүөтүр, 38 саастаах, хоту улуустан төрүттээх:

“Бириискэҕэ үлэлии сырыттахпына, кэргэним саамай чугас табаарыспын кытары булсубут этэ. Дьиҥэр, баахтаҕа барарбар ол «саамай чугас доҕорбор» туох баар элэ-была тылбын этэн барбытым: дьоммун көрө-истэ сылдьаар, көмөлөһөр буолаар, тутахсытымаар диэн. Кэннигиттэн доруоптаа диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Биир дойдулаахтарым төлөпүөннээн “кэргэниҥ атын киһини кытта сылдьар” диэбиттэрин итэҕэйбэтэҕим. Ол «доҕорбор» эрийэн сураспытым, “Чахчы, Бүөтүр, оннук, хайыыр да кыаҕым суох, эн кэргэҥҥин уруккуттан таптыыр эбиппин”, – диэн эппитэ миэхэ ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии ньиргийбитэ. Хайыы үйэ малбын-салбын балтыбар илдьэн көһөрбүттэр этэ. Билигин кэлэн бэйэм бэйэбин бэркиһиибин, оччолорго ытыы-ытыы эрийэн: «Чыычаах, бырастыы гын, мин эйигин таптыыбын, барыма, бииргэ буолуохха», – диэн ааттаспыппын (күлэр). Элимиэҥҥэ сирэйэ-хараҕа суох биэрбитэ. Бииргэ оҥостубут дьиэбитин-уоппутун кини тутан хаалбыта. Ол эрээри, кэлин сууттаһаммын, суут уурааҕынан хаалбыт дьиэ-уот оросчуотугар кини мин өлүүбүн уу харчынан төннөрөөрү сылдьар. Эбэтэр элимиэн оросчуотугар аахтаран, элимиэним тохтуохтаах. Билиҥҥитэ этэҥҥэбин. Олохпун хаттаан тэринним: иккистээн кэргэннэнним, оҕолоннум, дьиэ-уот оҥоһуннум. Уол олоҕо оннук ээ, “биир күн – ат өрөҕөтүгэр, биир күн – ат уорҕатыгар” Манныкка түбэспит дьоҥҥо сүбэлиэм этэ: хайа да түгэҥҥэ санааҕытын түһэримэҥ, тостумаҥ, сырдыкка-кэрэҕэ эрэниҥ, олох диэн охсуһуу буоллаҕа, олоҕуҥ иһин охсуһуох тустааххын. Оччоҕо олох аһыллан биэрэр”.

Кэрэ аҥаардар

 Дайаана, 28 саастаах, Бүлүү биир улууһуттан төрүттээх:

“Бастакы арахсыы кэннэ уолум аҕатын элимиэҥҥэ биэрэ да сатаабатаҕым: аны оҕону былдьаһыа диэн. Онтон атырдьах салаатыныы арахсар күммүтүгэр: “Элимиэн төлүүгүн дуу?” – диэн мас-таас курдук ыйыппыппар "элимиэҥҥэ биэрэ да сатаама, син биир төлөөбөппүн, баҕар, ыал буоллахпына төлүөм" диэбитэ. Ол айыыта онон. Ырааҕынан сырыттын. Оҕобор чугаһаабата да сөп”.

 Алевтина, 37 саастаах, Дьокуускай куорат:

– Барбытыгар кэнниттэн кириэстэнэ хаалбыппыт. Айуу-айа, бардыын-бардын. Ырааҕынан эрэ сырыттын. Элимиэн туһунан тыл да быктарбатаҕым. Өссө кэлин кырдьан баран, аныгы сокуонунан оҕобун элимиэҥҥэ биэриэ дии. Арыых-арах! Итирэ-итирэ кырбыыр, дьиэни, малы-салы ыһар этэ. Түннүгүнэн куотарбын саныы-саныы билигин дьиксинэбин. Билиҥҥитэ ханна эрэ, хайа эрэ дьахтардыын олорор. Сол да буоллар кыыһыныын көрсөр, биирдэ эмэ кыаҕырдаҕына, көмөлөһө сатыыр. Саҥа дьылга кыыһыныын бииргэ сылдьыахтаах этилэр. Массыынаҕа олорон кэпсэтэн баран сүппүтэ. Дьахтар түргэнник: "Кэлэ тарт!" – диэн ыҥырбыт. Бүттэхпит ол. Элимиэнэ да суох олорон кэлбиппит, олоруохпут даҕаны.

 Нарыйа, 30 саастаах, хоту улуустан төрүттээх:

“Мин бастакы кэргэмминиин 2009 холбоспуппут уонна уол оҕоломмуппут. Баара-суоҕа 2 сыл эрэ курдук ыал аатын ылбыт эбиппит. Кини, таһыттан көрдөххө, олус көнө, ол эрээри тыйыс майгылаах этэ. Оннук курдук салгыы кытаанах олоҕу олорбуппут. Онон мин киниттэн күрээн кэриэтэ дойдубун булбутум. Саанар этэ: өскөтүн элимиэҥҥэ биэриэҥ даҕаны, тиийэн өлөрүөм, оҕобун да аһыныам суоҕа диэн. Ол эрээри ол куттааһынтан чаҕыйбатаҕым уонна кини дьиҥ иһигэр хоргус соҕус майгылааҕын билэр этим. Онон кинини элимиэҥҥэ түһэрбитим. Бастаан өһөөн төлөөбөтөҕө, онтон сууттар ирдэбилгэ биэрэннэр, тиһэҕэр туттубут дьиэбитин атыылаан төлөөбүтэ. Ол төлөбүрү суут нөҥүө биэрбит этэ. Дьиҥэ, дьиэ харчытын үллэстиэхтээхпитин учуоттаабатаҕа. Ол кэннэ кини бу Орто дойдуттан барбытын истибитим. Өлбүт киһиттэн тугу булан ылыаҥый. Оҕом аҕатын дьонун кытта билсэр. Аҕатын туһунан үчүгэйи кэпсии сатыыбын эрээри, үчүгэй да күммүт ахсааннаах эбит. Билигин кинини кырбанан ылбыт чэрдэрим эрэ санаталлар. Аҕа киһи оҕотун инники дьылҕатыгар олук уурсуохтаах. Бэйэтинэн көмөлөспөт буоллаҕына, суут да нөҥүө төлүөхтээх. Билиҥҥи оҕо ирдэбилэ наһаа элбэх, аҥаардас гаджеттара, көмпүүтэрэ. Аны оҕо таҥаһын сыаната күн-түүн үрдүү турар. Сорох кэрэ аҥаардар куттанан да ирдэспэттэрэ буолуо. Олох ирдэбилин барытын тутуһан, туохтан да толлубакка, оҕо инникитигэр эппиэтинэс баарын умнумуохха наада”.

Элимиэн көрүҥнэрэ: бырыһыанынан ыстаапка уонна олохтоммут төлөбүр

Элимиэн арааһа элбэх. Ол курдук, сүрүн көрүҥэ икки: бырыһыанынан ыстаапка эбэтэр олохтоммут биир төлөбүр.

– Бырыһыанынан буоллаҕына, хас да хамнастаах буол – онтон ый ахсын биир оҕоҕо – 25%, икки оҕоҕо – 33 %, үс оҕоҕо – 50 % ааҕыллан тутулла турар. Холобура, 10 тыһыынча хамнастаах буоллаххына, онтон икки оҕоҕо 3 аҥаар тыһыынча курдук тутуллуоҕа. Оттон, холобура, эн бөдөҥ салайааччы, 100 тыһыынча кэриҥэ хамнастаах буол, оччоҕо икки оҕоҕор 33 тыһыынча көтө-көтө баран иһиэҕэ.

Оттон олохтоммут (фиксированнай) ыстаапкаҕа – суукка арахсаргар кэргэҥҥин кытта сөбүлэҥ түһэрсэриҥ. Оҕо биир ый олорорун, аһыырын (прожиточнай минимумун) ааҕан таһааран, төлүүр суумаҕын онтон таһаараллар. Билиҥҥитэ – биирдии оҕоҕо быһа холоон 12 – лии тыһыынча. Онон үлэлээ-үлэлээмэ –бу сууманы төлүөх тустааххын.

Иэскэ киирбэт инниттэн

Үгүс киһи саҥа арахсан баран, дьиэтэ-уота суох хаалан, санааҕа ылларан, устунан олохторо алдьанан ускул-тэскил сылдьан үлүгэрдээх элбэх элимиэн иэһигэр тэбиллэр. Бүтэһик массыыналарын былдьаталлар, туох кистэлэ кэлиэй, сууттанан, хаайыыга кытары бараллар. Манныкка түбэспэт инниттэн үлэтэ суох хаалбыт, арахсыбыт киһи биири бигэтик өйдүөхтээх. Маннык быһыыга-майгыга түбэстэҕинэ, Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинигэр учуокка туруу эрэ быыһыыр кыахтаах.

Арассыыйаҕа тойотторбут отчуоттарыгар суруйалларынан, орто хамнас, сураҕа, 60 000 солк. аатырар. Хантан ылбыт суумалара эбитэ буолла? Ити сууматтан, били, үгүстүк суут уурааҕынан ананар бырыһыанынан ыстаапканы ааҕан кэбис. Икки оҕоҕо ый ахсын 20-тэн тахса тыһыынча биэрэрдээх хаалаҕын. Эн үлэтэ суох сылдьарыҥ судаарыстыбаны долгуппат. Иэһиҥ ый ахсын хаар түһэрин курдук, улаатан иһэр.

Маннык түгэҥҥэ арахсыбыт эр киһи онуоха-маныаха диэри (бастайааннай үлэ булуор диэри) Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинигэр учуокка турара ордук. Тоҕо диэтэххэ, ый ахсын босуобуйа ылар. Ол босуобуйатыттан бырыһыанынан ыстаапката ааҕыллан иһэр. Алта ый тухары. Хамсык кэмигэр босуобуйа муҥутаан 16 000 буола сылдьыбыта. Онтон, холобура, 33% - на 5-6 тыһыынча. Хайа уонна бу сылдьан ханна эрэ идэҕэ үөрэнэн, үлэлэнэриҥ-хамнастанарыҥ эмиэ эбии төһүү буолуон сөп, атаххар тураргар, олоххун оҥосторгор.

Элимиэҥҥэ биэрии, элимиэн төлөөһүн дьонтон бэйэлэриттэн тутулуктаах. Кими эрэ төһө да бастаан эрэйгэ тэптэр, элимиэн төлөөн, син хайдах эмэ гынан оҕолоругар күүс-көмө буолан, этэргэ дылы, сирэйдэрин-харахтарын эрэллээхтик утары көрөр кыахтанар, онтон сиэттэрэн ситимин быспат, көрсөр, олохторун салайсар, кыттыһар кыахтанар.

Оттон букатын төлөөбөтөх киһи, биллэн турар, үп-харчы өттүнэн кыһарыйтарбат, төһө кыалларынан көмөлөһө сылдьыан сөп, оттон букатын төлөөбөтөҕүнэ, көмөлөспөтөҕүнэ, оҕолорун көрсөрө ыарыыр, кыбыстыан да сөп, онтон сылтаан ситим быстар кутталланар.

Онон, биир курдук, элимиэн – куһаҕан дьай, мөкү быһыы эбэтэр үтүө дьыала, ытык иэс диэн биир өйдөбүлгэ тиийэр кыах хайдах да суох. Дьүүллүүр санаа эһиэхэ, күндү ааҕааччылар.

Чаҕыл.