Талыы-талба Амма Бөтүҥүн Туора сайылыгар хас сарсыарда аайы 6 чаастан үлэ күөстүү оргуйар. Урукку кэми саната бостуук сайдыыр саҥата ыраахтан дуораһыйар. Ыанньыксыттар өлгөм үүтү ыыр туһугар сорунуулаахтык үлэлииллэр.Бу аата 12-с сылын ыанньыксытынан үлэлиир Аграфена Сутакова сайылыгар тахсан, астына-дуоһуйа үлэлии-хамсыы сылдьар. Бүгүн киниэхэ бэлиэ күн – 80 сыл анараа өттүгэр самаан сайыны көрсө күөх окко түспүтэ, күн сирин көрбүтэ.
Аграфена Егоровна аата норуокка 2012 сыллаахтан киэҥник биллибитэ. Оччотооҕуга дойду бэрэсидьиэнэ Дмитрий Медведев киниэхэ “Аҕа дойдуга үтүөлэрин иһин” IV истиэпэннээх уордьаны туттарбыта. Бу күн Москуба куорат Кириэмилигэр сахалыы саҥа дуорайбыта: «Мин 73 саастаахпын. 11 оҕо күн күбэй ийэтэбин, 26 сиэннээхпин, 8 хос сиэннээхпин... 59 сылбын ыанньыксытынан үлэлии-хамсыы сылдьабын...». Бу тыллар кэннилэриттэн ытыс тыаһа өрө хабылла түспүтэ. Ол күргүөмнээх таһыныы Саха сирин ыанньыксыта Аграфена Егоровна маннык үрдүк наҕараадаҕа толору бырааптааҕын туоһулаабыта.
Онтон Дмитрий Медведев эҕэрдэ этэригэр: «Эһиги олоххут, үлэҕит үгүс дьоҥҥо холобур буолуоҕа. Оҕону, ыччаты иитэн таһаарыы сүрүн сыала-соруга, үтүө холобура манна сытар», – диэбитэ.
Ити бэлиэ, үөрүүлээх күн кэнниттэн бэлиэр 6 сыл ааһа оҕуста... Бу тухары ытыктабыллаах Аграфена Егоровна олоҕун устата ис сүрэҕиттэн дьарыктанан кэлбит дьарыгыттан илиитин араара илик. Күн бүгүн 4 ыанньык ынаҕын тапталлаах Туора сайылыгар таһааран, үгэс курдук үлэлии-хамсыы сылдьар.
Биһиги саха далбар хотуна олоххо көрүүтүн, үлэтин, дьиэ кэргэнин туһунан кэпсэттибит.
– Аграфена Егоровна, 60-тан тахса сыл ыанньыксыттаатыҥ. Ыарахан буолбатах дуо, наар биир сиргэ, ыарахан үлэҕэ үлэлиир?
– Мин Амма улууһун Алтаныгар төрөөбүтүм. Ийэм эрдэ олохтон туораан, 15 сааспыттан улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлии үөрэммитим. Бастаан ньирэй көрбүтүм, онтон 17 сааспыттан ыанньыксыттыыбын. Онон оҕо эрдэхпиттэн үөрүйэх оҥостон, үлэбин олох ыарахан диэбэппин. Мин санаабар, ханнык баҕарар үлэни идэ быһыытынан сыаналаатахха, ис сүрэххиттэн ылыннахха эрэ, үлэҕин таптыыгын ээ. Оччотугар үлэлииргэ да чэпчэки буолар. Тус миэхэ ыанньыксыттан ордук үчүгэй үлэ суох. Аны туран, дьон аһыыр аһын оҥорон таһаарабыт, наһаа үчүгэй буолбатах дуо!? Бээ, билигин үлэбит биллэ чэпчээтэ ээ. Урут, кырдьык, барытын бэйэбит оҥорор этибит: оту ууруу, сүөһү сааҕын таһаарыы, ынахтарбытын уулатыы... Урукку ыанньыксыттар, барахсаттар, дьэ, кырдьык, үлэ бөҕөнү үлэлээбит дьон. Амма оройуонугар 34 ыанньыксыт “Үлэ удаарынньыга” бэлиэни ылбыта. Бары былааннарын толорон, биирдии ынахтан 3000-4000 киилэ үүтү ыабыттара. Дьэ, кинилэр буоллаҕа дии, үлэ ыараханын үлэлээбит, сынньанары-утуйары билбэтэх, үлэттэн дьолломмут дьон! Оттон билигин олох сайдан, үлэлиир усулуобуйа тупсан, ыанньыксыттар саах күрдьэбит уонна ыыбыт эрэ. Бэрт бөҕө (күлэр).
– Эн да кинилэрдиин үлэлээтэҕиҥ дии?
– Үлэлээн буолбакка. Мин биир ынахтан 3000-тан тахса киилэ үүтү ыабытым. Билигин саныыбын ээ, хайдах барытын бүтэрэн-оһорон сылдьыбытым буолла диэн. Сарсыардаттан хотоҥҥо сылдьабын. Аны, ол быыһыгар дьиэм-уотум, оҕолорум. Эдэр сылдьан түргэн-тарҕан туттунуулаах этим.
– Кэргэҥҥин, Юрий Ивановиһы, кытта хайдах билсэн ыал буолбуккутуй?
– 1963 сыллаахха ыал буолбуппут. Урут Алтаҥҥа оскуолаҕа бииргэ үөрэнэ сылдьыбыппыт. Юрий аҕатын эдьиийигэр кэлэн үөрэммитэ. Мин Алтаҥҥа үлэлии сырыттахпына, кини аймаҕа эмээхсин миэхэ дуруускалаабыта. Инньэ гынан, 24 сааспар кэргэн тахсан, Бөтүҥҥэ кэлбитим. Кэргэним Юрий Иванович олоҕун тухары тырахтарыыстаабыта. 72 сааһыгар олохтон барбыта.
– Аграфена Егоровна, эдэр сылдьан уһун, көнө уҥуохтаах, сырдык хааннаах, бэрт кэрэ кыыс буолуоҥ ээ? Оччотооҕу Алтан уолаттара кийиит буолан сүктэн барбыккар төһө эрэ соһуйдулар?
– (Күлэр). Эдэр сылдьан киһи барыта кэрэ ээ. Алтаҥҥа да эккирэтэр, астынар уолаттар бааллара. Ол гынан баран аналым атын буоллаҕа дии. 11 оҕом быата-туһаҕа тарда турдаҕа. Алтаннар кэргэн тахсан барбытым кэннэ, соһуйан эрэ хаалбыттар үһү.
– Ыал буолан алаһа дьиэни тэринии, оҕону-урууну төрөтүү кыыс оҕо сирдээҕи анала буоллаҕа. Олохторун саҥа оҥостор эдэр ыалларга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Кэргэмминиин бэрт эйэлээхтик олорбуппут. 11 оҕону төрөтөн, иитэн, улаатыннаран үлэһит дьон оҥортообуппут. Оҕолорум бары – ыаллар. Мин оҕолорбунан, сиэннэрбинэн, хос сиэннэрбинэн дьоллоохпун. Мантан ордук баай-дуол киһиэхэ суох ээ. Оҕо ийэтин-аҕатын көрөн улаатар, иитиллэр дииллэригэр сөбүлэһэбин. Оҕолорум бары үлэни көрө сылдьан улааппыттара. Билигин үлэһиттэринэн, майгыларынан дьоҥҥо сирдэрбэттэр. Киһини үлэ киһи гынар. Дьиэ кэргэҥҥэ саамай сүрүнэ – бэйэ-бэйэни итэҕэйии уонна убаастаһыы. Бу баар – сүрүн оҥкул. Итэҕэл, эрэл баар буоллаҕына, ыалга ил-эйэ олохсуйар. Онон эдэр дьон биир тыллаах, эппит тылы толорор, эппиэтинэстээх, кыраттан да үөрэр, олоххо куруук үчүгэйи таба көрөр буоллахтарына, итэҕэйии, киһиэхэ эрэнии, убаастаһыы курдук күүстээх эйгэ олохсуйар.
– 6 кыыс, 5 уол оҕолоох ытык ийэ кийиити, күтүөтү көрүстэҕиҥ дии. Ийэ кылын, хотун быһыытынан хайдаххыный? Мааны кийиит-күтүөт диэн араараҕын дуу?
– Оо, итинник хаһан да араарбаппын. Кийииттэрим – кыргыттарым, күтүөттэрим уолаттарым курдуктар. Бары да талбыт курдук олус үчүгэйдэр. Көрө-көрө астынабын. Кийииттэрим, күтүөттэрим дьонноругар наар махтана саныыбын, үчүгэй да оҕолору иитэн таһаарбыттар диэн. Үтүө дьон кэлэн биһиги удьуорбутун тэниттэхтэрэ, байыттахтара. Бээ, манна даҕатан эттэххэ, оннооҕор Москубаҕа күтүөппүн – Сергей Васильевич Максимовы – итэҕэйэн илдьэ барбытым.
– Москуба диэбиккэ дылы, улахан наҕараада ыларгар, бүтүн дойду салалтатын кытта биир хоско сылдьаргыттан төһө долгуйдуҥ? Киһи аайы итинник түгэн тохсойбот ээ.
– Бастаан тиийэн баран, кырдьык, наһаа долгуйдум. Килэйэн-халайан, дьэ, дьиэ да дьиэ! Онно күтүөтүм ыйытар: “Эн манна кими эмэ билэҕин дуо?” Мин: “Ээ, туох диэн ыйыттаххыный? Кими билиэхпиний? – диэн кыыһырдым. Дьэ, оччоҕо Бөтүҥҥэ сылдьарыҥ курдук сырыт, – диэтэ. Онон дойдубар сылдьар курдук сананным да, долгуйбутум ааһан хаалла. Көр, дойду күүһэ, тыына диэн оннук күүстээх эбит.
– Аграфена Егоровна, дойду бэрэсидьиэнэ илэ бэйэтинэн “сүрүн көрдөһүүгүн” уталыппакка толоруом диэн тылын биэрбитигэр, эн аныгы саҥа хотон тутуутун эрэ көрдөспүтүҥ дуу?
– Кырдьык, Медведев оннук ыйыппыта ээ, ону «Бөтүҥ» кэпэрэтиибигэр саҥа хотон тутуллара буоллар диэбитим. Ыччат үлэлииригэр хайаан да саҥа хотон наада. Баҕа санаам туолан, былырыын хотон бастакы уочарата тутуллубута. Оттон быйыл иккис уочарата тутуллан үлэҕэ киирдэ. Бэрт да бэрт. Үлэлииргэ усулуобуйа бөҕө. Киһи эрэ үлэлиэх курдук, эдэрим эбитэ буоллар (күлэр). Арба, бу саас өссө хотоммут иккис уочарата аһыллыытыгар тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Петр Алексеевтан төрөөбүт Туорам алааһыгар саҥа сайылык тутуутун туруорустум. Итиннэ Петр Николаевич: “Дьоруой киһи этиитин куонкуруһа суох аһарабыт”, – диэн көнөтүк хоруйдаан, үөрүүм олох икки төгүл үрдээбитэ. Билигин номнуо дьиэбитин оҥоро сылдьаллар, салгыы күрүө оҥоһуллуохтаах. Биһиги ыам ыйын 26 күнүгэр сайылыкпытыгар тахсыбыппыт.
– Бээ, оччолорго оҕолоруҥ, дьонун-сэргэҥ уопсай дьон туһугар туруорсуугун туох диэбиттэй?
– Оо, хайҕааччы да, сэмэлээччи да баар этэ. Тоҕо куоракка кыбартыыра туруорсубатыҥ диэтэхтэринэ, этэбин: “Бэйэм дьиэлээхпин, ыалга олорбоппун”. Оччоҕо “ээ, эмиэ даҕаны” дииллэр. Саамай үөрэрим диэн, оҕолорум: «Ийэбит, наһаа маладьыас!» – диэбиттэрэ. Миэхэ онтон ордук үрдүк сыанабыл, хайҕал суох.
– Кырдьаҕас дьон билигин куоракка бэлэм уулаах-хаардаах дьиэҕэ талаһаллара кистэл буолбатах. Эн куоракка көһөн киириэххин баҕарбаккын дуо?
– Ээ суох, суох! Сааһым тухары ынахтарым аттыгар сылдьыбытым, билигин да тэйэр санаам суох. Кыһынын кыыһым Ньургуйаанаҕа кыстыыбын, сайынын сайылыкпар тахсабын. Куоракка дьиэм да суох, дьоҥҥо кыбылла барыам дуо? Кэбиис, дойдубар сылдьарым көнө.
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Иллэҥ кэмҥэр тугу дьарыктанаҕыный?
– Кэнники сылларга доруобуйабын тупсарар инниттэн хаалыктаах хаамар буоллум. Көмөлөһөр эбит. Харахпар эпэрээссийэ оҥорторбут буолан, харыстанабын. Онон кинигэни, хаһыаты кыратык эрэ ааҕабын. Саамай сөбүлүүр биэриим «Сардаана». Наһаа истиҥ биэрии, ыалдьыттара да киһи кэрэхсиир, астынар дьоно.
Айылҕаҕа урут-уруккуттан сылдьыбаппын ээ. Урут сир астыыр да бириэмэ суоҕа буолуо. Билигин ити көрөбүн ээ, кырдьаҕастар сир астыыллар, айылҕаҕа сылдьаллар. Наһаа үчүгэй. Мин буоллаҕына, ити чааһыгар олох ньуулбун. Бэлэми сиибин эрэ (күлэр).
– Киһи уһун үйэлэнэрэ аһыттан-үөлүттэн, хайдах олоҕу олороруттан тутулуктаах дииллэр. Оннук дуо?
– Оннук. Мин урут дьон аһыыр аһын барытын сиир этим. Билигин үөстэнэммин, сыалааҕы-арыылааҕы сиэбэппин. Уонна урут-уруккуттан сахалыы-махалыы миини сөбүлүүбүн ээ. Килиэби кытта анньан кэбиһэбин. Табаҕы, арыгыны букатын утарабын. Ити – дьаат. Оҕо сылдьан сүүрэр, хаһыйардыыр этим. Мин санаабар, уһун үйэлэнии кистэлэҥэ бары өттүнэн чөл буолууга сытар. Астан, доруобуйаттан саҕалаан өйүн-санааҥ барыта чөл буолуохтаах. Киһи үлэни сыаналыахтаах, дьон туһугар үөрүөхтээх, ситиһиини, сайдыыны баҕарыахтаах. Хара санаа олох суох буолуохтаах. Дьэ, оччоҕо чөл туруктанаҕын.
– Аграфена Егоровна, түмүккэ ааҕааччыларга тугу баҕарыаҥ этэй?
– Мин урут-уруккуттан дьоммор-сэргэбэр биири эрэ баҕарабын – чөл олоҕу! Ылсыбыт үлэҕэ эппиэтинэстээх, тулуурдаах, дьулуурдаах буолуохха наада. Киһи кыайбата диэн суох. Онон киһи кыайарын хайаан да кыайыахха. Самныбакка инниҥ диэки баран иһиэххэ наада. Саамай кылаабынайа, ханнык баҕарар үлэҕэ, ис сүрэхтэн бэриниилээхтик үлэлиэххэ. Билигин олох түргэн тэтиминэн сайдар. Мин көрдөхпүнэ, үлэлииргэ-хамныырга куһаҕана суох кэм кэллэ. Онон, эдэрдэр, иннигит диэки эрчимнээхтик баран иһиҥ!
Аграфена Егоровна, аахпыккыт курдук, ураты киһи. Бэйэ эрэ барыһын туһугар буолбакка, хаһаайыстыбатын, бүтүн бөһүөлэгин дьонун-сэргэтин туһугар дьиҥ ис сүрэҕиттэн ыалдьар хорсун үлэһит. Хотоно үлэҕэ киирэн, бөһүөлэк дьоно үлэлээх-хамнастаах, тыа хаһаайыстыбата сайдар кэскиллээх. Онон дьоруой ыанньыксыт туруорсубут хотонуттан “Бөтүҥ” ТХПК тирэх ылан өссө сайдыа, ынаҕа-сүөһүтэ өссө элбиэ диэн эрэнэ саныыбын.
Аграфена Егоровна, кырдьыга да, атыттарга үтүө холобур, сирдьит буолар киһи. Өбүгэлэрбит “киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн мээнэҕэ эппэтэхтэрэ чахчы. Күннээҕинэн эрэ олоруу муҥур уһукка тиэрдэр. Ким кэскиллээҕи түстэһэр – үйэлэргэ ааттанар.
Тыа сирин далбар хотуна, эйэҕэс эбэтэ, элбэх оҕо иһирэх ийэтэ Аграфена Егоровна Сутакованы үөрүүлээх үбүлүөйүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Эн ыйбыт, тутуһар суолуҥ өрүү да эдэрдэргэ холобур буоллуҥ! Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ, хос сиэннэриҥ үөрүүлэринэн кынаттанан, өссө да уһун үйэлэн!
Екатерина ЗАХАРОВА.
