Кэҥкэмэҕэ –Чомчоевтарга
Саха сиригэр бааһынай хамсааһынын тэрийбит Михаил Седалищев уонна хаһыакка элбэхтик суруйар Роман Барашков буолан, Анатолий Игнатьевич, Диана Васильевна Чомчоевтарга ыалдьыттаатыбыт.
Чомчоевтар Бүлүүлүүр аартык 46-с биэрэстэтигэр олороллор. 10 сыллааҕыта 35 гаа сири түүлэһэн олохсуйбуттар. 5 гаата – рекреационнай суона.
Анатолий Игнатьевич 67 сааһыгар сылдьар, Москуба М.В. Фрунзе аатынан байыаннай Академиятын ситиһиилээхтик бүтэрбит инженер, астаапкаҕа олорор полковник. 40-тан тахса билим ыстатыйалардаах, «Ядернай дэлби тэбэр технологиялар кыһалҕалара» монографиялаах. Салайааччыта олохтон туораан, көмүскээбэккэ хаалбыт. Үөһээ Бүлүү баһылыгынан, СӨ ГО ыстаабын начаалынньыгын солбуйааччынан, «Якутэнерго» ААУОҕа, Чернобыль саахалыгар ыстаап начаалынньыгынан үлэлээбит.
Диана Васильевна – тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата. Саха сылгытын төрдүн үөрэппит генетик-учуонай. ССТХАҕа преподователлии сылдьыбыта. Эбээн Бытантайга олорон, саха боруода сүөһүтүн эмиэ үөрэппит.
Түҥ тайҕаҕа
Бу курдук улахан үөрэхтээх, киэҥ билиилээх дьон куорат толору хааччыллыылаах олоҕуттан тэйэн, тоҕо тыаҕа олохсуйдулар? Онуоха мин икки суол төрүөтү ааттыыбын.
-
Тымныы хотугу дойду, ордук хотугу сир кыра бөһүөлэктэрин кытыы учаастактарын олохтоохторун олорор усулуобуйаларын тупсарыыга бастыҥ технологияны, барыстаах эниэргийэни, сылытыы саҥа көрүҥнэрин булан, тобулан, бэйэ холобурунан олоххо киллэрээри. Сүҥкэн сорук. Патриот, энтузиаст дьон эрэ ылсар дьыалалара. Тайҕа ортотугар олорон, киин сир учуонайдарын кытта сибээстэһэн, аан дойдуга айылла, оҥоһулла илик тэрили оҥоруу эттэххэ эрэ дөбөҥ.
-
Билимҥэ үлэлэһэллэрин сэргэ саха сүөһүтүн иитэн-үөрэтэн, дьоҥҥо киэҥник сырдатаары, көҕүлээри.
Ол туһуттан Анатолий Игнатьевич СӨ Билимин Академиятын иһинэн «Тымныыны чинчийэр полигон» ХЭУо тэриммит. Биһиэхэ Кэҥкэмэ, Саха сирин тымныытын туһунан инньэ динозаврдар олорор кэмнэриттэн саҕалаан, элбэҕи кэпсээтэ. Итиннэ сэрии саҕана (иннинэ) толору хааччыллыылаах дьиэлэрдээх сир баайын көрдүүр геологтар олоро сылдьыбыттар. Ол сир билигин ойуур буолбут.
Кэҥкэмэ тымныытын Өймөкөөн киэнигэр дьүөрэлиир. Аны, күн эниэргийэтин элэктэриичэстибэҕэ кубулутар араас собуоттар панелларын, ньиэмэс, кытай омуктар тыал күүһүнэн үлэлиир тэриллэрин эмиэ боруобалыыр эбит. Дьоппуон дьикти туалетыттан саҕалаан, күннээҕи олоҕу чэпчэтэр араас суол дьоҕус ньымалары үөрэтэн, олоххо киллэрэр дьүккүөрдээх.
Кыһын итиннэ иккиэйэҕин кыстыыллар. 5 x 3,5 м курдук иэннээх холомоҕо утуйаллар. Сири 2 м курдук дириҥ гына хаһан оҥостубуттар. Муостатын аннын, ойоҕоһун тулатыгар торфанан симэн, истиэнэлээбиттэр. Сир үрдүгэр быгар сарайыгар түннүктээбиттэр. Кыра тимир оһохтоох. Бэрт кыратык оттоллор, сылаас үһү. Күнүһүн олорор, аһыыр кыра дьиэлээхтэр. Сайынын аһыырга обургу сарайдаахтар. Оҕолоро кэллэллэригэр анаан, буруус дьиэ баар. Ол-бу кыра тутуу, тэпилииссэ көстөр. Күн сырдыгынан үлэлиир тэриллэртэн сылы эргиччи уоттаналлар. Онтулара чаанньыгы оргутар, өтүүгү кыайар, баар тэриллэрин үлэлэтэр. Интэриниэттээхтэр.
Суорат, Чохоон уонна Күөрчэх
Чомчоойоптор саха боруода сүөһүнү иитэллэр. Икки ыанньыктаахтарын Суорат, Чохоон диэн сүрэхтээбиттэр. Быйыл Суораттара төрөөбүтүн Күөрчэх диэбиттэр. Онон үрүҥ аһы арааһыттан бэлэмнээн сииллэр. Олус диэн абыранныбыт дэһэллэр.
Чуо саха ынаҕын ииттэллэрэ төрүөттээх. Анатолий Игнатьевич 1988 с. сааһыгар Чернобыльга атомнай ыстаансыйа дэлби тэппит саахалын туоратыһыыга үлэлээбит. Кэлин ол содулун үөрэтэн, элбэхтик туруорсубут. Онон 1987 сыл бүтүүтэ ССКП КК сэкирэтээрэ Долгих бу саахал туһунан ыыппыт мунньаҕар ыҥырыллан сылдьыбыт. Элбэх былакааттаах тиийэн, тыл эппит. Ол иһин буолуо, кинини Чернобыль саахалын туоратыыга 10 000 киһи үлэлиир ыстаабын начаалынньыгынан ыҥырбыттар. Сөҕүмэр итэҕэл буолбаат!
Саахал буолбут сиригэр дьону 15-тии эрэ мүн. үлэлэтэ-үлэлэтэ дезинфекция ыыталлара, баанньыктаталлара, сууннараллара диир. Итиннэ кини 2 ый үлэлээбит. Ол түмүгэр улахан (10 рентген) радиацияны ылан, хаан араага буолар, өлөр-сүтэр турукка киирбит. Ону гематолог быраастыын сүбэлэһэн туһунан схема оҥорон эмтэнэн үтүөрбүт. Ол кистэлэҥин ситэри кэпсээбэтэ.
Манна сыһыаран эттэхпинэ, ойоҕум дьүөгэтэ, омук тылын учуутала кыыс Казахстантан кэлэн баран, хаан ыарыытынан (белокровие) ыалдьан, уһаабатаҕа. Биир эмиэ доруобай, дэгиттэр спортсмен, физкультура учуутала киһи эмиэ ити ыарыыттан суох буолбутун билэбин.
Анатолий Игнатьевич радиация содула тыһыынчанан сылга тиийиэн сөбүн этэр. Киниэнэ эмиэ олоччу ааспатах. 1997 с. атаҕар искэн (рак лимфоузла) тахсан, тэнийэр кутталламмыт. Ону эпэрээссийэлээн бырахпыттар. 3 күн өйө суох сытан баран, сыыйа үчүгэй буолбут. Аҕыйах сыл буолаат, радиацията дьайан, куртаҕа ыалдьан, ас киирбэт, иҥмэт буолбут. Куртаҕар дозиметры туһаайдахтарына, стрелката кытыытыгар тиийэн иҥнэн хаалара үһү. Ыйааһына 20 күн иһигэр бүтүн 20 кг түһэн, уҥуохтаах тирии хаалан, өлөр турукка тиийбит. Онуоха биир табылыакката 5 000 солк. сыаналаах күндү эминэн эмтэнэн көрбүт да, туһалаабатах. Сиэтэҕинэ эбии ыалдьара үһү. Кыайан саҥарбат, ууну да испэт буолбут. Онуоха радиацияны 12-14 % сыалаах тайах үүтүнэн эмтииллэрин санаан, саха ынаҕын үүтүн боруобалыырга санаммыт. Сорох саха ынаҕын үүтүн сыата 8-10 % буолар диэн.
Оччолорго киин улуустарга саха ынаҕа суоҕа. Хата, Диана Васильевна сүүрэн-көтөн, Эбээн Бытантайтан нэдиэлэҕэ 2-3-тэ көтөр сөмөлүөтүнэн саха ынаҕын ыаммытынан үүтүн аҕалтарбыттар. Анатолий ону кыралаан иһэн, 3 күнүнэн саҥарар кыахтаммыт. Сыыйа аматыйан, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии-хамсыы сылдьар. Дьикти буолбаат?!
Ол аата, саха ынаҕын үүтэ баар буолан, тыыннаах хаалбыт. Ити да иһин саха сүөһүтүн иитээри, тымныыны үөрэтээри Кэҥкэмэҕэ көспүт буолуохтарын сөп.
Кинилэр саха сүөһүтүн туһатын туһунан элбэҕи кэпсээтилэр. Куртах искэнин, быар, бүөр, ноор, оһоҕос ыарыыларын эмтииргэ көмөлөһөрүн, ымдаанынан гастриты 3 күнүнэн үтүөрдүөххэ сөбүн этэллэр. В. Серошевскай «Якуты» үлэтигэр былыргы быстарыылаах дьылларга сахалар хотуттан аҥаардас суоратынан аһаан, ыйы ыйынан айаннаан Дьокуускайга кэлэллэрэ суруллубутун кэпсииллэр. Сут сылларга дьон аҥаардас ымдаанынан эрэ кэриэтэ утахтанан күнү быһа оттуулларын ахталлар.
Сүөһүлэрин уу иһэ-иһэ хайгыыллар. Сүөһүлэрэ дьоҕус хотоҥҥо кыстыыллар. Уратыта – хаптаһын муостата, хоруудата суох. Саахтара аҕыйах, хоччоххой буолар. Онон дьиэ харбыыр суокканан ыраастыыр!
Ону Анатолий Игнатьевич атын боруодалартан саха сүөһүтүн оһоҕоһо лаппа уһунунан, аһын толору иҥэринэринэн быһаарар. Онон сиэбит аһылыгыттан бородууксуйа (үүт-эт) тахсыытынан, көрсүллэр ороскуота кыратынан атыттартан таһыччы турар. Үүт сыата 4,5 – 5,5 %-н, сорох кэмҥэ 7 % буолар. Онон орто сыаҕа таһаардахха сүөһүлэрэ сылга икки туоннаттан ордугу биэрэллэр. Саха сүөһүтэ олус өйдөөх, сымнаҕас, дьиэмсэх, оҕомсох, аһыгар бор, тымныыны тулуйумтуо, мээнэ ыалдьыбат диир Диана Васильевна.
Чомчоойоптор аҕыйах куруолугу, сымыыттыыр кустары, сибиинньэ оҕотун иитэн, оҕуруот олордон, сир астаан, айылҕалыын алтыһан, үксэ сибиэһэй аһынан аһаан олороллоруттан киһи эрэ үөрүөн, ордугургуон сөп.
Ол кэмҥэ сахабыт сүөһүтэ өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйах хаалбыта хомотор.
Дьоҕус атомнай ыстаансыйа
А.И. Чомчоев ыра санаата – хотугу сир кыра дэриэбинэлэрин, учаастактарын, ыраах олорор биирдиилээн да ыаллары (пиэрмэрдэри) атомнай уоту, итиини биэрэр дьоҕус ыстаансыйаларынан (реактордарынан) хааччыйыы эбит. Оҥорбут макеттарын көрдөрдө, панелга уруһуйдаан кэпсээтэ. Араас учуонайдар үлэлэрин аҕынна. Кинилэрдиин сибээстэһэрин, үлэлэрин үөрэтэрин, уопсайынан, атом кыаҕын-күүһүн туһунан үгүһү аҕынна.
Кырдьыгынан эттэхпинэ, мин, анал үөрэҕэ суох киһи улаханнык өйдөөбөтүм. Холомоҕо кыстыыр, тыаҕа олорор, сааһырбыт саха киһитэ, билиитэ дириҥин, билсиитэ киэҥин, анаарыыта арааһын олус сөхтүм-махтайдым.
Атомщик учуонайдар аан дойдуга олус улахан кыамталаах атомнай ыстаансыйалары тутуунан, атом күүһүнэн барар уу үрдүнэн-аннынан сылдьар сүүнэ хараабыллары, сүдү күүстээх, алдьатыылаах дэлби тэбэр сэрии сэбин оҥоруунан үлүһүйэллэр үһү. Кыра кыамталаах ыстаансыйаларынан төрүт дьарыктамматтар диир.
Онон Анатолий Игнатьевич Обнинск куораттааҕы ФЭИ Тревгода М.М., Косой А.С. диэн учуонайдарыныын бииргэ үлэлэһэн, аҕыйах дьиэттэн саҕалаан, 14 тыһ. нэһилиэнньэлээх сири уотунан, сылааһынан хааччыйар дьоҕус, дэлби тэппэт, куттала суох атомнай ыстаансыйа бырайыагын оҥорбуттарын эттэ. Биир контейнерга тиэйэн илдьэн ханна баҕарар туруордахтарына, 50 сыл устата биир үлэһитэ, көрүүтэ-истиитэ холкутук уотунан уонна сылааһынан хааччыйыан сөп диир. Фантастика! Омуннаах остуоруйа курдук. Ол эрээри Анатолий Игнатьевич ол оҥоһуллар, олоххо киирэр кыахтааҕын этэр. Бырайыагы олоххо киллэрэр туһуттан 30 мөл. солк. көрдүүр эбит да, билиҥҥитэ ким да өйүү, өйдүү, көмөлөһө илик эбит. Ол да буоллар хаһан эрэ олоххо киириэ диэн бүк эрэллээх. Оччотугар сүҥкэннээх барыс тахсыа этэ диир. Оттон билигин биһиги хоту улуустарбытыгар сыллата төһөлөөх элбэх таас чох, сэлээркэ тиэллэрий, үтүмэн үгүс киһи онно үлэлиирий? Ону бэйэҕит сыаналааҥ.
Түмүк
Бу суруйууттан саха ынаҕа уонна атом туох сыһыаннаах эбиттэрин өйдөөтүгүт ини диэн эрэнэбин. Анатолий Чомчоев саха ынаҕын үүтүнэн иккистээн олоххо эргиллэн, кэлэр кэскили көрөн, дьоҥҥо туһалыыр туһугар айа-тута, үлэлии-хамсыы сылдьар.
Итинтэн сиэттэрэн өссө төгүл биһигини, сахалары, үйэлэр тухары тыыннаах ордорон аҕалбыт, аан дойдуга тэҥнээҕэ суох сүөһүбүтүн дэлэтэргэ бары ылсыаҕыҥ диэн ыҥырабын.
Түмүгэр Анатолий Игнатьевич ылсыбыт дьыалата олоххо киирэригэр тирэх буолан, олохтоох былаас, тустаах тэрилтэлэр болҕомтолорун уураллара буоллар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.
Уйбаан Пономарев, Чурапчы.
