Киһи сиргэ удьуор салгыы, көлүөнэлэр утумнарын ситимнии эрэ кэлэр буолбатах. Үрдүк Айыылар хас биирдии киһиэхэ орто дойдуга дойдуларын, норуоттарын туһугар тугу эрэ оҥорор миссия сүктэрэн ыыталлар быһыылаах.
1950-с сылларга Горнай Маайыттан эдэркээн кырасаабысса Полина Дьячковская уонна Уус Алдан Бээрийэтиттэн курбалдьыйбыт уҥуохтаах Уйбаан Васильев дойдуларыттан куоракка үөрэнэ баралларыгар “саха мэдиссиинэтин, норуотун аатырдар миссияны толоро баран иһэбит” диэн сэрэйэн да көрбөтөхтөрө чахчы...
Миссия туолуута
Полина Михайловна уонна Иван Федотович Васильевтар оҕо саастара тыылга тыһыынчанан киһи хоргуйан, ыалдьан өлүүлээх, алдьархайдаах сэрии кэмигэр ааспыта. Кинилэр ол ынырык сыллары тыыннаах төлө көтөн, СӨ үтүөлээх бырааһа, П.А. Петров аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, үрдүк категориялаах хирург, Национальнай мэдиссиинэ клиническэй киинин дириэктэрэ, өрөспүүбүлүкэ бастакы трансплантолога Альберт Иванович Васильевы төрөтөн улаатыннарбыттара – ол кинилэр норуоттарын иннигэр ытык миссиялара.
...Алик кыратыгар ийэтэ улаханнык ыалдьан Новосибирскайга сүрэҕин эпэрээссийэлэппит. Уол кыратыттан быраас буолан ийэтин үтүөрдэр баҕалаах улааппыт. Онон идэтин таларыгар саарбахтааһын суоҕа, СГУ медфагын бүтэрэн хирург буолбута. Сорохтор “сүрэх ыарыһах киһи өр барбат” диэн саныыллар. Оттон Полина Михайловна харыстана, эмтэнэ сылдьан, быраас уола көмөлөһөн 83 сааһыгар тиийбитэ ол санаа сыыһатын туоһулуур.
Билэргит курдук, быйыл от ыйын 6 күнүгэр 2018 с. от ыйын 6 күнүгэр Альберт Иванович салалтатынан, Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан өлбүт дуонартан ылан 4 киһиэхэ быары, икки бүөрү, сүрэҕи ситиһиилээхтик олортулар. Сүрэх олордубут киһилэрэ, үчүгэй буолан, балыыһаттан таҕыста. Бүөр, быар эпэрээссийэлээхтэр этэҥҥэ үтүөрэн эрэллэр.
Өлбүт дуонартан сүрэҕи ылан олордуу биһиги өрөспүүбүлүкэбит мэдиссиинэтин Арассыыйа үрдүк технологиялаах транплантология эпэрээссийэтин кыайар 10 сайдыылаах эрэгийиэнин кэккэтигэр киллэрдэ. Чугастааҕыбыт – Сибиир билимин киинэ Новосибирскай. Сүрэҕи уларытыыга онно да аҕыйах, сылга муҥутаан 5 эрэ эпэрээссийэни оҥороллор. Биһиги транплантологтарбыт ситиһиилэрэ биһиги эмиэ аан дойду сайдыылаах дойдуларын кытта тэҥҥэ хаамсарбытын туоһулуур улахан ситиһии.
Ыраата барбакка аҕыннахха, М.Е. Николаев Мэдиссиинэ киинин туттарбытыгар, киһи кэлэйиэх, сорох бэйэбит дьоммут “сахалар сайдыылара, үөрэхтэрэ тиийбэккэ, Медкиини сатаан үлэлэппэккэ, кыһын тоҥорон кэбиһиэхтэрэ, “бомжтар” тоҥ муостаҕа уот оттон иттэр сиргэ кубулутуохтара” диэн сэтэрээн суруйаллар этэ. Суох. Сахалар атын оҥоһуулаах, этитиилээх, кэскиллээх норуот буоларбытын мэдиссиинэбит сайдан иһэрэ кэрэһилиир.
Вангалаах эппиттэрэ – трансплантология
Хирург туһунан санаатахха, бастаан, тоҕо эрэ киһи өйүгэр биллиилээх актриса Римма Маркова “Покровские ворота” киинэҕэ хирург буолан, бөппүрүөскэ уобуулаах, табахха сиэппит куолаһынан “резать к чертовой матери” дии турар уобараһа көтөн түһэр. Альберт Ивановиһы кытта кэпсэттэххэ, өйүн-санаатын билистэххэ, адьас атын уобарас үөскээн кэлэр. Кини: “Быраас эмтиирэ киһиэхэ үтүөнү баҕарыыттан саҕаланар. Кини ыалдьыбыт киһи бүгүн эмтэнэн, сарсын кини бэйэтэ, дьоно-сэргэтэ дьолломмуттарын көрөр туһугар кыһаллыахтаах. Хирург оҥорор үтүөтэ – ыарыһах киһи этин хайытан, ыарытыннаран быыһыыра буолар”, – диир.
Трансплантология уонна хирургия уратыта элбэх эбит. Хирург эпэрээссийэлээн үтүөрдүбүт киһитэ балыыһа аанын сабан барда да, өссө көрсөллөрө да биллибэт. Трансплантологияҕа уорганы биир киһиттэн иккискэ көһөрүүнэн үлэ бүппэт. Тоҕо диэтэххэ, киһи иммуннай систиэмэтэ атын киһи уоргана олордуллубутун ылыммат, “өстөөх” диэн суох гына сатыыр аакка түһэр. Онон ыарыһах иммуннай систиэмэ утарсыытын хам баттыыр супрессор диэн эми иһиэхтээх, кэтэбилгэ сылдьыахтаах. Трансплантология саамай үрдүк чыпчаала – эмп дозатын таба анааһын. Кыратык да сыыстахха, улахан сыранан олордуллубут уорган өлөн барыан сөп.
А.И. Васильев кэпсээнин салгыыр:
– Трансплантология 1967 с. саҕаланыаҕыттан хайыы үйэ туспа билим буолан эрэр. Инникитин ааттыын уларыйан мэдиссиинэ биир улахан салаатыгар кубулуйара буолуо. Ванга, аан дойду атын биллиилээх ичээн көрөөччүлэрэ “киһи аймах кэлэр сүүс сылга, ол аата бу үйэҕэ, өлбөт эми булуо” дииллэрин истэргит буолуо. Ол туолар чинчилээҕин билигин киһи уорганнарын, илиитигэр-атаҕар тиийэ, үүннэрэр технологиялар сайдан иһэллэрэ бигэргэтэр. Трансплантологияттан ураты атын ханнык да билим киһи аймах өлбөт үйэлэнэрин хааччыйар кыаҕа суох.
– Альберт Иванович, Саха сиригэр транплантология бэрт кылгас кэм иһигэр сүрэҕи олордор таһымҥа тиийбититтэн элбэх киһи соһуйда. Хаһааҥҥыттан дьарыктаммыккытый?
– Өрөспүүбүлүкэ транплантологияҕа бырагыраамата 2001 с. тыыннаах дуонартан, чугас аймаҕыттан, биир бүөрүн ылан ыарыһахха (реципиент) олордууттан саҕаламмыта. Москубаттан В.Шумаков аатынан трансплантология институтуттан Я.Г. Мойсюг, В.В. Штырин диэн трансплантологтар кэлэн көрдөрөн барбыттара. Ол кэннэ бэйэбит эпэрээссийэлиир буолбуппут. Иккис түһүмэх эмиэ ити институт үлэһитэ, биһиги биир дойдулаахпыт А.А. Аммосов Новосибирскайтан сылдьар трансплантолог И.А. Паршенниковтыын 2013 с. кэлэ сылдьыахтарыттан саҕаламмыта. Кинилэри кытта хас да быары олордуу эпэрээссийэтин оҥорбуппут. Быары олордуу эпэрээссийэтэ атын, уустук, тыыннаах дуонартан быарын сорҕото ылан олордуллар. Бу сылтан урут оҥорботох дьыалабыт – өлбүт киһи уорганын ылан олордуу (кадавернай эпэрээссийэ) – саҕаламмыта. Бастаан бүөрү олордубуппут, онтон быары уонна биир бүөрү тэҥҥэ. Өлбүт дуонартан барыта уонтан тахса бүөр, 4 быар ылан олордулунна. Итини тэҥэ тыыннаах дьонтон ылыллыбыт уорганнары олордуу уруккутун курдук салҕана турар. Өлбүт дуонартан уорганы ылан олордуу эпэрээссийэтэ сылга түөртэ-биэстэ оҥоһуллар. Ыарыһахха сөптөөх уорганы булар олус уустук.
– Ону хайдах быһаараҕыт?
– Сөп түбэһэр дуонары уонна реципиени буларга араас элбэх анаалыс, чинчийии оҥоһуллар. Ити от ыйын 6-гар буолбут эпэрээссийэҕэ биэс дуонартан үһэ барсыбатаҕа.
– Сталин “каадыр барытын быһаарар” диэбитэ мэдиссиинэҕэ да сыһыаннаах ини, бэлэмнээх дьоҥҥут баар, тиийэр дуо?
– Өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк технологиялаах мэдиссиинэҕэ киирэргэ, бастатан туран, сүрүн болҕомтону каадыры иитиигэ, үөрэтиигэ уурбуппут. Уорганы уларытыы курдук кылгас кэм иһигэр сыыһата-халтыта суох толоруллар ювелирдыы үлэни кыайар быраас, мэдиссиинэ үлэһитэ элбээтэ. Эдэрдэрбит наһаа баҕаран туран билэ-көрө, үөрэнэ, сайда сатыыллар, онон кэскил баар.
“Уорганнаргыт анараа дойдуга наадата суохтар”
Уорганы өлбүт киһиттэн тыыннаахтыы ылан олордуу кыл түгэнэ барара өйдөнөр. Манна икки көрүҥ үлэ тэҥҥэ барар. Бастакыта: дуонары кытта. Киһи мэйиитэ өлбүтэ букатыннаахтык дакаастаммытын эрэ кэннэ уорганын ылаллар. Кини сүрэҕэ тэбэ сытарын искусственнай тыыннарыы хааччыйар. Ол да буоллар, киһи мэйиитэ өлбүтүн кэннэ 20-30 мүнүүтэ иһигэр ылбатахха, уорган туһатыттан ааһар эбит.
– Киһи мэйиитэ өлбүтүн хайдах билэбитий?
– Мэйиигэ хаан киирбэт буолара чуолкайданар. Итиннэ элбэх бэрэбиэркэ барар: электроэнцефалография, ангриография, узи уо.д.а. ыытыллар. Иккис анал биригээдэ хаан ылан анаалыска туттарар. Ити анаалыс эмиэ түргэнник оҥоһуллуохтаах. Барыта чуолкайдаммытын кэннэ, сөптөөх реципиеннэри көрдөөһүн барар. Өссө биир биригээдэ уорган ыла барар. Ону кытта тэҥҥэ эпэрээссийэлиир хос, реципиент бэлэмнэнэр. Уорганы аҕаллылар да эпэрээссийэ саҕаланар. Трансплантология саамай уустук түһүмэҕэ – дуонартан уорганы ылыахха диэри тэрээһин үлэтин эҥкилэ суох тэрийии. Манна барыта 30-ча быраас кыттар, бу уустук үлэ чаһы курдук эҥкилэ суох үлэлиэхтээх. Ханна эмэ кыратык иҥиннэ да, бириэмэ ааһан, элбэх киһи үлэтэ кураанахха хаалар. Ыарахан сыаналаах анаалыстары, быраастар, мед-үлэһиттэр бириэмэлэрин, араас тиэхиньикэ туттуллуутун аахтахха, олус улахан халтай ороскуот тахсар.
– Дьон үксэ “уорганы саахалга өлбүт киһиттэн ылаллар” дии саныыр. Кимнээх дуонар буолалларый?
– Ордук игирэлэр уорганнара барсар. Бииргэ төрөөбүттэр уорганнара – атыҥыраһаллар. Сүрүн ирдэбил: уорган эдэр, эҥкилэ суох үлэлиир буолуохтаах. Аймахтан бүөрүн ылан олордорго, дуонар космонавт курдук доруобуйалаах буолуохтаах. Саахалтан өлбүт киһиттэн ылбаппыт. Сүрүннээн, инсультан өлбүттэн ылабыт. Эттэххэ судургу эрээри, уорган ыларга элбэх ирдэбили толорон тиийиэххэ наада. Холобур, реаниматолог быраас ыарыһах олоҕун иһин тиһэҕэр тиийэ охсуһуохтаах. Онон кини “бу киһи мэйиитэ, чахчы, өллө” диэн быһаарыы ылан дуонарга биэрэрэ – киниэхэ олус ыарахан. Аны судмедэксперт түмүгэ, борокуруор илии баттааһына наада.
– Уорганы ыларга көҥүлү аймахтара биэрэллэр дуо?
– Сокуонунан дуонар “уорганнарбын биэрбэппин” диэн эппэтэх буолла да, ылыахпытын сөп. Уопсастыбабыт төһө да трансплантология наадатын өйдөөбүтүн иһин, холобур, өлбүт киһи уорганын ылан атын киһи олоҕун быыһыыры ситэ өйдөөбөт. Хайа баҕарар судаарыстыба нэһилиэнньэтин өйө-санаата сайдыытын, уопсай култууратын таһымын оҕолорго, кырдьаҕастарга, ол иһигэр өлбүт дьоҥҥо, кылабыыһаҕа уонна уорганы биэрэр дуонардааһыҥҥа сыһыаныттан көрөллөр. Бу үс өйдөбүлгэ сыһыан, холобур, Европаҕа үрдүк. Холобур, Испанияҕа таҥара дьиэтин аайы “уорганнаргытын илдьэ барымаҥ, анараа дойдуга туһалаабаттар” диэн аһаҕастык суруйаллар. Ол иһин онно элбэх транплантология эпэрээссийэтэ оҥоһуллар. Хомойуох иһин, биһиэхэ өй-санаа таһыма өссө да ситэ илик. Оҕолорго, инбэлииттэргэ, кырдьаҕастарга сыһыан хайдаҕын бэйэҕит билэҕит. Киһи уҥуоҕун, кылабыыһалар тустарынан этэ да барыллыбат. Бытыылка, иһит-хомуос, бөх-сах, киһи уйулҕата көтөр, этэ тардар хартыыната. Европаҕа тиийдэххэ, кылабыыһалара ып-ыраас, көрүүлээх-харайыылаах буолар ээ...
***
Альберт Иванович кэпсээнэ олус интэриэһинэй. Ол эрээри “кини 2018 с. от ыйын 6 күнүгэр элбэх киһини, сулууспаны, борокуратуураҕа тиийэ сөпсөһүннэрэр үлэни симфоническай аркыастыр дирижёрун курдук ылбаҕайдык, ураннык салайбытын ситэ кэпсээбэтэ” дии санаатым. Үрдүк таһымнаах хирург эрэ буолбакка, талааннаах салайааччы буолан, уустук эпэрээссийэ табыллан, 4 киһи олоҕо быыһаннаҕа. Альберт Ивановичка дьоҥҥо дьолу төннөрөр үлэтигэр өссө элбэх ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ.
Владимир Степанов.
