“Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар”, “уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах”, “уол оҕо саадаҕын үстэ курданан баран киһи буолар” эҥин диэн саха өһүн хоһоонноро бааллар. Туох да омуна суох, ити барыта уруккута Ил Түмэн дьокутаата Афанасий МАКСИМОВка быһаччы сыһыаннаах курдуктар. Кини эриирдээх-мускуурдаах олоҕо, кырдьыгын иһин охсуһуута, былааһы утары барыыта, хаайыыга киирэн тахсыыта барыта онно ханыылаһар курдук.
“Орой мэник оҕо” диэн мин этим
– Кэнники сылларга эн “дьыалаҥ” бүтүн өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин долгуппута. Онон балай эмэ биллэр киһигин диэххэ сөп. Ол гынан баран, төрүттэриҥ, төрөппүттэриҥ кимнээхтэрин, эн олоххун иһиттэн билэр киһи аҕыйаҕа буолуо.
– Аҕам Николай Николаевич Максимов – Таатта улууһун Уус Тааттатын төрүт олохтооҕо, ийэм Пелагея Афанасьевна – Бүлүү Дьөккөнүттэн төрүттээх. Аҕам – устуоруйа, ийэм алын сүһүөх кылаастар учууталлара. Биһиги бастаан Горнай улууһугар 16 сыл олорбуппут, алта оҕо онно төрөөбүппүт, сорохтор Тааттаҕа. Мин түөрт саастаахпар эрэ Уус Тааттаҕа көһөн кэлбиппит.
– “Сорохпут онно, сорохпут манна төрөөбүттэрэ” диигин, бииргэ төрөөбүттэр элбэххит дуо?
– Ахсыабыт. Алта уол, икки кыыс. Мин алтыс оҕобун. Онно эбии, төрөппүттэрим үс тулаайах балтыларын ылан ииппиттэрэ. Холбоон уон биир оҕо курдук буолан тахсабыт.
– Тыый, чахчы, элбэх эбиккит. Дьиэ ис-тас үлэтигэр найылаһыы бөҕө буолуо?
– Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ оннук найылаһыы, сүрэҕэлдьээһин эҥин диэн суох этэ. Бары бэйэ-бэйэбитин көрсөн, дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар кыттан кэлбиппит. Оччотооҕу тыа оҕотун сиэринэн, сайынын оттуурбут, оччолорго элбэх сүөһүлээх этибит. Сааһын мас мастыыр, дьиэбит улахан баҕайы этэ, икки оһоххо баһаам маһы отторбут. Аҕабыт барыбытын батыһыннара сылдьан үлэҕэ уһуйбута. Мин, холобур, уоммун туолан баран, дьиэ тас үлэтигэр барытыгар соҕотоҕун сылдьарым. Убайдарым ким эрэ үөрэнэ, ким эрэ сопхуоска үлэлии сылдьаллара. Оннук буолуохтааҕын курдук ылынаҕын. Хотонтон саах таһааран, балбаахтаан, икки оһоххо мас кыстаан, хаар күрдьэн... Үлэҥ элбэх. Оччолорго үлэлээбит элбэх чэрим баччааҥҥа диэри бу туоһу буолан сылдьар.
– Оҕо сылдьан төһө мэник этигиний?
– Дьэ, чахчы, биир сиргэ таба олорбот, наһаа мэник оҕо этим. Ханнык уол оҕо, ама, мэниктээбэтэх үһүнүй?! Алтыс дуу, сэттис дуу кылааска сылдьан, химия лабаратыарыйатыгар ыйытыга суох киирэн турардаахпыт. Онно киирэн “уопут оҥоробут” диэн, химическэй бэссэстибэлэри булкуйан, кылааспытын дэлби тэптэрбиппит... Онтубутугар улахан айдаан тахсан, мөҕүллэн, дьүүллэнэн турардаахпыт. Быракааспыт онон эрэ бүппэт. Биирдэ табаарыспын кытары бууска оҥостон, сирэйбин бүтүннүү буорах уотугар салатан, балыыһаҕа киирэн турардаахпын. Оннук ону-маны билэ-көрө, боруобалыы сатыыр баҕа баһаам бөҕө буоллаҕа. Үөрэхпэр даҕаны бастаан наар “3”, “4” сыанаҕа үөрэнэр этим. Уруок кэмигэр атын кинигэни ааҕа олорон тутуллан мөҕүллэрим, учууталлары кытары этиһэн да ыларым. Тохсус-онус кылааска эрэ, “өйбүн тутан” диэххэ дуу, улаханнык кыһаллар буолбутум.
– Биир саастыылаахтаргар төһө “аптарытыат” этигиний?
– Наһаа оннук улахан лиидэр буолбатаҕым эрээри, оҕолору түмэр дьоҕурдаах быһыылааҕым. Оччолорго тиэхиньикэни хасыһарбын, өрөмүөннүүрбүн, тугу эрэ оҥорорбун олус сөбүлүүрүм. Улаатан эрэр уолаттар интэриэспит диэн мотуор, мопед, матасыыкыл буоллаҕа. Наар мопед, матасыыкыл оҥостон, өрөмүөннэнэн сүүрдээччибит. Аҕам бырахпыт эргэ мотуорун оҥорон, Алдан өрүскэ киирээччибит. Дьиҥэ, бу санаатахха, кутталлаах буоллаҕа, туох баҕарар буолан хаалыахха сөп. Аҕам бопсо сатыыр этэ да, “ээх” хоту сылдьыбат, санаабыппын ситиһэн тэйэр майгылаах этим.
Тохсунньу тымныытыгар ойуурга
– Дьиэҕэ үлэҥ таһынан туох дьарыктаах этигиний?
– Аҕам биэнсийэҕэ тахсан баран, доруобуйата мөлтөөн, учууталлаан бүппүтэ. Айылҕаҕа, ойуурга сылдьарын, бултуурун олус сөбүлүүр этэ, ол иһин идэлээх булчут буолбута. Биһигини барыбытын кырабытыттан булка, куска, ойуурга илдьэ сылдьара. Бэл, тохсунньу тымныытыгар ойуурга илдьэ барааччы – кыра буол, улахан буол. Инньэ гынан, кыра эрдэхпиттэн куобаҕы туһахтыырга, курупааскыны, тииҥи, кииһи бултуурга үөрэммитим. Холобур, субуотаҕа, баскыһыанньаҕа сарсыарда эрдэ туран, соҕотоҕун туһахпын көрө барар этим. Кыһын тыбыс-тымныы да буоллар, хайаан даҕаны 10-15 км холкутук сатыы эргийэн кэлэрим. Билигин санаан көрдөххө, дьиҥэ барыа да суохха сөп этэ буоллаҕа. Оҕо оҕо курдук сылаас суорҕан анныгар өргө диэри утуйан, сынньана түһүөххэ баара. Ону аҕабыт бэрт кырабытыттан, тымныы буоллун, куйаас буоллун – сүрэҕэлдьээбэккэ дьыалаҕын тиһэҕэр тиэрдэргэ үөрэппитэ.
– Дьиэ кэргэҥҥитигэр туох үгэстээх этигитий?
– Эбэбит Сөдүөччүйэ биһигини кытары олорбута, наар аспытын бэрийээччи. Онон сарсыарда аайы күөрчэх, киэһэ утуйаары хайаан даҕаны суорат сиэн утуйарбыт. Өрөбүллэргэ ыраастаныы күнэ буолааччы. Онно турар-турбат бары мэлдьи дьиэбитин үрдүлэри-аннылары сууйарбыт, утуйар таҥас тэбээһинэ, быыл сотуута. Онтон бары остуол тула олорон, ийэбитин кытары кэпсэтэ-кэпсэтэ бэрэски, бэлимиэн уо.д.а. аһы астаһар этибит.
– Бииргэ төрөөбүттэр, төһө түмсүүлээххитий? Билигин көрсөҕүт дуо?
– Биһиги дьоммут бэйэ-бэйэлэригэр олус истиҥ сыһыаннаахтара. Хаһан даҕаны этиһэ дуу, иирсэ дуу сылдьалларын истибэтэҕим. Төрөппүттэрим сааһыран баран миэхэ олорбуттара. Онно биирдэ эмэ кыралаан хаадьылаһыы курдук саҥарсалларын истэн, арыт хайдах эрэ күлэ санааччыбын. Оҕолор бэйэ-бэйэбитин кытары эмиэ олус эйэлээх буоларбыт, киҥир-хаҥыр саҥарсыы, этиһии-охсуһуу диэн суоҕа. Дьиҥэ, бары атын-атын майгылаах, көрүүлээх алта уол буоллахпыт. Билигин даҕаны түмсүүлээхпит, түгэн көһүннэр эрэ көрсөбүт, бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит. Урут 2000 сылларга наар миэхэ мустар этибит. Билигин кэлин убайдарым, эдьиийбит түмэллэр.
– Субординация диэн эһиэхэ баар дуо? Холобур, үбүлүөйдэргэ, сыбаайбаларга, аймахтар көрсүһүүлэригэр тылы бастаан эйиэхэ биэрэллэр дуу, эбэтэр кыра диэн кэннигэр “тэбиллэҕин” дуу?
– Улахан убайдар, эдьиийдэр кэннилэриттэн биирдэ тыл этэбин. Хаһан даҕаны, эн дьокутааккын дуу, салайааччыгын дуу диэн ордук-хос маанылааһын эҥин суоҕа. Онон эҕэрдэҕэ даҕаны, уочаратыҥ кэллэҕинэ биирдэ этэҕин. Ханнык баҕарар ыалга оннук буолуо дии саныыбын.
Кырасаабыссалар уонна дьиҥнээх таптал
– Элбэхтик ойохтоно сылдьыбыт эбиккин дии. Кэнникилэриҥ эп-эдэр кырасаабыссалар...
– Тус олохпун ырытыахпын соччо баҕарбаппын. Бэйэм олоҕум буоллаҕа... Олох эдэрбэр кэргэннэнэ сылдьыбытым. Онтон кэһэкэнэ буолан “аны, дьэ, букатын ойохтонуом суоҕа” дии санаабытым да... Отут сааспар диэри син тулуһа сылдьыбытым ээ. Аҕам: “Хайдах баччааҥҥа диэри соҕотох сылдьаары гынаҕын”, – диэн үлтү хаайан, иккиһин кэргэннэммитим. Кинилиин сөмөлүөккэ билсибиппит, стюардесса этэ. Холбоһон баран икки оҕоломмуппут. Билигин оҕолорбор көмөлөһөбүн.
– Кырасыабай кыыһы эккирэтии, ойох ылыы кыахтаах дьон ортотугар күрэхтэһии дуу, дьиҥнээх таптал дуу?
– Таптаан буолумуна... Хайдах таптаабаккаҕын эрэ, мээнэ түбэһиэх киһини кытары кырасаабысса эрэ диэн олоххун холбуоххунуй?! Дууһалыын-сүрэхтиин, өйдүүн-санаалыын, эттиин-сиинниин курдары тардыһан, эдэриттэн-саастааҕыттан, кырасыабайыттан-кырасыабайа суоҕуттан тутулуга суох ыал буолар буоллаҕыҥ. Чахчы, “бу мин киһим” диэтэххинэ...
– Сардаанаҕын кытары, чахчы, араҕыстыҥ дуо?
– Дьэ, маны туох да диэ – бэйэҕэр эрэ этиэхпин сөп, хаһыакка суруйбат буоллаххына... Кинилэри харыстыыбын.
Эмиэрикэ, эргинии, эргиллии
– Кыра аайы ымыттыбат майгыҥ-сигилиҥ кыра эрдэххиттэн чочуллубут курдук эбит. Оччотооҕу тыа уола авиация үөрэҕэр да барбытыҥ элбэҕи этэр.
– Дьэ, кырдьык, хайдах эрэ бэйэм оннук ураты киһибин. Мин авиацияҕа үөрэнэрим саҕана Афганистаҥҥа сэрии буола турар этэ. Инньэ гынан, үөрэхпит аата эрэ гражданскай курдуга. Дьиҥнээх байыаннай олох онно этэ. Төһө баҕарар түүннэри ойутан туруоран ханна баҕарар ыытыахтарын сөбө. Уопсайынан, оччолорго бөртөлүөччүктэр, лүөччүктэр дьиҥнээх байыаннай балаһыанньаҕа сылдьарбыт. Инньэ гынан, манна үөрэнэрбэр, олохпор бэйэбин тургутан көрөрбөр бастакы “кытаанах оскуолабын” онно ааспытым. Элбэх уол саллан, сорохтор кыайбакка куоппуттара.
– Эдэргэр Эмиэрикэҕэ тахсан үлэлии сылдьыбыт эбиккин дии... Хайдах онно тиийэн хаалбыккыный?
– Манна 90-с сылларга олохпут хайдах курдук тиэрэ эргийбитин, хас хардыы аайы рэкетирдэр баар буолбуттарын, киһини төһө баҕарар кус-хаас курдук өлөрүөххэ сөбүн, суут-сокуон суох дойдутугар кубулуйбуппутун бэйэҥ да билэн эрдэҕиҥ. Киһи манна улахан биисинэһинэн дьарыктанан өнүйэр кыаҕа суох этэ. АХШка тиийэн, үүт-хайаҕас булан, сүүрэн-көтөн, наһаа үчүгэйдик үлэлээн испитим. АХШка оҥоһуллар бородууксуйаны Арассыыйаҕа киллэрэр тэрилтэ тэриммитим. Бэрт таһаарыылаахтык, ситиһиилээхтик үлэлээн испитим. Бэл, үлэлииргэ көҥүллүүр виза ылбытым. Олохсуйардыы, үлэлиирдии дьиэ атыыласпытым, онно кэргэммин, оҕолорбун илдьиэхтээх этим. Ол эрээри, барыта быа-туһах, наар аанньа диэбит курдук буолан хаалбыта. Таможняҕа кэриэйдэр ыыппыт табаардарыттан икки киилэ эһэ үөһүн булан ылбыттара. Бизнесменнэр туох табаары төттөрү-таары ыыталларын биһиги билбэт буоллахпыт. Биһиэхэ туттарар докумуоннарыгар олох атыны суруйаллар. Аны туран, докумуоҥҥа барытыгар мин аатым-суолум сурулла сылдьар. “Арассыыйа контрабандистарын туттубут” диэн айдаан-куйдаан бөҕө буолбута, ол “суон сурахпыт” АХШ тэлэбиидэнньэтин бүтүннүү “ылан” кэбиспитэ. Хаайбатахтарыгар махтал, бүттэхпит ол... Ити 1995 сыллаахха. Онтон охсуу ылан төннөн кэлбитим, киирэр-тахсар ааным барыта сабыллыбыта.
– Дьэ, кырдьык, кыһыылаах да баҕайы эбит...
– Дойдубар кэлэн тэрилтэ бөҕөтүн тэринэн, уматык биисинэһигэр үлэлии сылдьыбытым. 2001 сыллаахха Томпо улууһа ууга барбыта. Биһиги хампаанньа ол кэмҥэ Томпоҕо сапараапка тута сылдьыбыппыт. Баар сапараапкалара былдьанан, миигиттэн көмө наада буолбута. Мин туох да муоҕа-чуоҕа суох сүүрэ-көтө, үлэлии сылдьар тиэхиньикэлэри барытын уматыгынан хааччыйдым. Бүтэһигэр, көмөлөспүт, өйөөбүт дьону ыҥыран махтаналларыгар, Үлэ дьоруойа Василий Кладкин миигин Тополинайга бултата ыҥырда. Оҕонньор тиийэн баран: “Эн бу, чахчы, үлэлиэх, чиэһинэй киһи сылдьаҕын быһыылаах, быйыл Ил Түмэҥҥэ дьокутааты талар быыбар буолар, онно боруобаланан көрбөккүн дуо?” – диэн соһутта. Мин оччолорго бэлиитикэ эрэ, быыбар эрэ – соччо долоҕойбор туппат, наадыйбат киһи буоллаҕым, онон тута сөбүлэҥмин биэрбэтэҕим. Дьокуускайга кэлэн баран, оҕонньор этиитин сыныйан толкуйдаатым. “Чахчы даҕаны, холонон көрүөххэ сөп буоллаҕа”, – дии санаатым. Дьэ уонна Томпо улууһуттан туруннум. Ол саҕана былаас туруорбут киһитэ Кычкин этэ. Былаас, дьаһалталар, тэрилтэлэр бары ол киһиэхэ үлэлииллэр, миигин туора көрөллөр. Соһуйуом иһин, ол былаас өрө тутар киһитин кыайан, дьокутаат буолан хаалбытым. Сити курдук, аан бастаан бэлиитикэ хобордооҕун оргуйа турар арыытыгар төбөм оройунан түспүтүм. Ол кэннэ, мин дьокутаатым аатынан туһанаары эбитэ дуу, ЮКОС-тар тута “Саханефтегааһы” баһылыырбар этии киллэрбиттэрэ. Ситинник бииртэн биир аан арылыннар арыллан бара турбута...
– Эн бастаан хаайылларыҥ саҕана, биир дойдулаахтарыҥ туруорсуу, айдаан бөҕө буолалларын өйдүүбүн. Дьокутааттыыр кэмҥэр дойдугар көмө-ама буоллаҕыҥ аҕай буолуо... Хайдах дуу?
– Тааттаттан иккитэ (2003, 2008 сылларга) төхтүрүйэн туран талыллан дьокутааттаабытым. Син үлэлиир буоламмын талан эрдэхтэрэ. Тугу да үлэлээбэтэх, туох да көдьүүһэ суох киһи эбитим буоллар, хара бастакыттан сапсыйбыттара ырааппыт буолуо этэ.
Бэлиитикэ ис биэтэһэ эбэтэр кирдээх киирсии
– Бэлиитикэ барахсан бэрдэ суох биэтэһин дьэ билэн-көрөн бардаҕыҥ... Киирсииҥ туохтан саҕаламмытай?
– Мин саныахпар, биһиги саамай улахан сыыстарыыбыт – Михаил Николаевы сахалар бэйэбит “эргийэн” биэрбиппит. Дьиҥинэн, Михаил Ефимович үһүс болдьоҕор холкутук хаалыахтаах этэ, киниэхэ баара-суоҕа икки эрэ куолас тиийбэтэҕэ. Били, саагыбар диэбиккэ дылы, бастакы бэрэсидьиэни болдьоҕун иннигэр барарыгар, кэккэ дьон олох эрдэттэн үлэлээбиттэр эбит. Оннук кыһарыйан, үөһэттэн-аллараттан дэлби ыган устунууга тиэрдибиттэр. Бастакы бэрэсидьиэммит М.Николаев РФ бэрэсидьиэнэ Б.Ельцини кытта сыһыаннара үчүгэй буолан, 2002 сылга диэри Саха сирэ туох баар актыыбын барытын 100 % тутан олорбута. Кини уурайыаҕыттан ыла, балаһыанньа 180 кыраадыс таҥнары эргийбитэ. Өрөспүүбүлүкэ бас билиитэ, баайа-дуола, актыыба барыта атыыга барбыта. Бэйэлэрин байар интэриэстэрин эрэ өрө тутан өрөспүүбүлүкэбит сайдар кэскилин сарбыйан эрэллэрин көрө-көрө, ама, ханнык саха киһитэ мэһэйдэһэ сатыа суоҕай?! Онтон барыта саҕаламмыта...
– Эн бу киирсииҥ тухары Михаил Ефимович эйигин өйүү сылдьыбыта дуо?
– Өйөөн...
– Бырааттыы Магомедовтары кытары туох сыһыаннаах этигиний?
– Мин улахан алҕаһым – Магомедовтары Штырову кытары билиһиннэрбитим. Кинилэр ньиэп эйгэтигэр, ЯТЭК-кэ быстах киирэн баран, кэпсэтии быһыытынан тахсан барыахтаахтар этэ. Киһилии тахсан барбатахтара, хайыы үйэ кэтэҕинэн кэпсэтэн хаалардыы былааннаммыттар этэ. Мин Штыровтан: “Ити дьоннор тоҕо барбаттарый, кэпсэтии быһыытынан тута тахсыахтаахтар буолбатах этэ дуо?” – диэн ыйыппыппар, сапсыйан кэбиспитэ. Бүттэхпит ол. Мин, уопсайынан, бу хаайыыга сыппыт кэммэр, өрөспүүбүлүкэбит баайа-дуола хайдах атыыга барбытын, “бэйэбит дьоммутуттан” онно кимнээх кыттыгастаахтарын, уопсайынан, ньиэп, гаас эйгэтин барытын хайдах-туох буолбутун туһунан саас сааһынан кинигэ суруйа сылдьабын. Ону билигин барытын ыраас мууска уурбаппын. Кинигэлэр таҕыстахтарына – барытын ааҕыаххыт.
– Ол иһин, була сатаан холуобунай дьыала тэрийэ-тэрийэ хаайдахтара...
– Миэхэ үс холуобунай дьыаланы тэрийбиттэрэ. Адьас, суос-сымыйаны сыбаан, олоҕо суох! Хаста да хаайа сылдьыбыттара. Биһиги дьыалабытынан дьарыктана сылдьыбыт силиэдэбэтэллэр, судьуйалар бары оччотооҕу былаас тугу этэринэн үлэлээбиттэрэ, сыччах былаас эрэ ыгыытынан. Сымыйа ыстатыйалары, дьыалалары “уруһуйдаан” баран олоҕо суох хаайаллар, ону Арассыыйа Үрдүкү суута көтүрэн иһэр. Онтон эмиэ сымыйа “ыстатыйаны” булан сыбыыллар. Онтуларын эмиэ Арассыыйа Үрдүкү суута көтүрэр, миигин босхолуур. Ол үрдүнэн, сыччах “миигин биир да быыбарга кыттыбатын, бэлиитикэҕэ булкуспатын, ыраах сырыттын” диэн хаттаан дьыала көбүттэрэ-көбүттэрэ хаайтара турбуттара. Элбэҕи билэр буоллаҕым.
– Дьиҥинэн, “ээ, абааһылар хайдах да буоллуннар...” диэн сапсыйан баран, туохха да орооспокко уу чуумпутук олоруоххун, бэйэҥ биисинэс тэринэн байыаххын-тайыаххын сөп этэ буоллаҕа... Оннук этии киллэрбэтэхтэрэ дуо?
– Миэхэ аһаҕастык оннук этиилээх тахса сылдьыбыттара. Кырдьыгынан эттэххэ, силиэстийэ кэмигэр харчы, биисинэс, дуоһунас да сыҥалыы сатаабыттара, атын да барыйааннары этэн көрбүттэрэ. Бу үлүгэр кэрээнэ суох, нэгэй быһыыны көрөн туран, буолаары буолан ону бэйэм эппинэн-хааммынан билэн баран, хайдах туох да буолбатаҕын курдук туораан хаалыахпыный?! Суох, бүтэһигэр диэри киирсэн, тиһэҕэр тииһэ орооһон, кырдьыкпын таһаарынан баран биирдэ уоскуйар майгылаахпын. Өрөспүүбүлүкэбит баайын-дуолун, бөдөҥ тэрилтэлэрин бүтүннүү уҥа-хаҥас атыылаан, ыһан-тоҕон ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттарыттан, ама, туох буолбут саха киһитэ долгуйуо, ороһуйуо суоҕай?! Кимнээх маннык айбардаабыттарын норуот билиэхтээх дии саныыбын. Норуот акаары буолбатах, барытын билэ-көрө сылдьар.
– Бэйэҕин былааһы, албыны-көлдьүнү, сиэрэ суох олоҕу утары турбут Манчаары курдук сананаҕын дуо?
– Суох. Манчаары туһа туспа буоллаҕа. Дьылҕабыт, баҕар, майгыннаһара буолуо, эрээри... оннук санаммаппын.
Хара балыыр, хаайыы
– Силиэстийэ кэмигэр хаайыыга сытыаран эрэн билиннэрэ сатаан түүннэри-күнүстэри ыгыыны-түүрүүнү, үрдүн үөһэ угаайылаах боппуруостарынан муннарыыны киһи эрэ барыта кыайбата буолуо...
– Билигин хаайыыга да, силиэстийэ кэмигэр да урукку эрэпириэссийэ саҕанааҕы курдук кырбааһын суох. Мин хаайыыга уот ааныттан “кыһыл полоскалаах” киирбитим. Ол аата, “склонен к побегу, агрессивен...” уо.д.а. диэн саамай куһаҕан харахтарыыстыкалаах. Ол дойдуга, биллэн турар, бэйэтин быраабын туруорсар киһини төрүт сөбүлээбэттэр. Сонно тута үлтү баалкылаан “морально” тоһута, самнара сатыыллар. Миигин сыл аҥаарын устата соҕотохтуу камераҕа олордубуттара. Онно кими да кытта кэпсэппэккин, түөрт эркин иһигэр бэйэҥ бэйэҕэр хаалаҕын. Ол быыһыгар ол-бу кыра сылтах була-була буруйдаан, карцерга симэллэрин туһунан этэ да барбаккын. Тыбыс-тымныы, ибис-инчэҕэй, быыкаа бетон хоско уон биэс суукканы быһа сытыыны киһи эрэ барыта тулуйбат. Мөлтөх ньиэрбэлээх киһи сонно “бырахтарыан” сөп. Онно дэлби тууйуллан, көймөстөн, сүрэҕиҥ-быарыҥ ыгыллан, өйүҥ-санааҥ буомуран, адьас тыыннаах өлүккэ кубулуйаҕын. Субу маннык гынан, киһини туох да бааһа-үүтэ, көҕөрүүтэ суох киһи быһыытынан тыыннаахтыы сии, тоһута, самнара сатыыллар. Ситинник “кыһыл полоскалаан” баран өссө букатын да атын эрэгийиэн хаайыытыгар ыытаары гыммыттара. Онно ыыппыттара буоллар, өлөн да, сурахтыын сүтэн да хаалыахпын сөп этэ.
– Оттон хаайыылаахтар хайдах сыһыаннаспыттарай? Аптарытыаттар, “кыһыллар”, “харалар”...
– Ол дойдуга ким-туох киһи кэлэн эрэрин эн биһигиннээҕэр ордук ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэн олорор буолаллар. Бэйэлэрин ис сокуоннарынан, быраабылаларынан олороллор. Ол – урут-уруккуттан олоҕурбут үгэстэрэ. Онно киһи соһуйара суох. Сиэрдээх быһыы диэн баар сирэ. Ол гынан баран, син биир ханна баҕарар курдук, эйигин кимҥин-туоххун тургутан көрүү, үөрэтии баар бөҕө буоллаҕа. Онно барытыгар хайдах эппиэттэһэргиттэн, киһи быһыытынан бэйэҕин хайдах көрдөрөргүттэн, уопсай тылы буларгыттан тутулуктаах. Мин олоҕум устатын тухары, оҕо эрдэхпиттэн диэххэ сөп, уолаттар ортолоругар улааппыт, 90-с сылларга араас дьону кытары алтыспыт, элбэҕи көрөн кэлбит киһибин. Наада буоллаҕына бэйэбин көмүскэнэр кыах баара.
– Кырбыы, өлөрө сатааһын баара дуо?
– Ол дойдуга бука бары сиэрдээх дьон олорор буолбатахтар. Ханна да буоларын курдук, “стукачтары” кытары “атыыламмыт”, “сакааһы толорооччу” дьон эмиэ баар буолаллар. Оннук кырбыы сатааһын эҥин соччо суоҕа эрээри, кимнээх эрэ сакаастарынан, биирдэ утуйа сыттахпына үөмэн кэлэн өлөрө сатаабыттара. Сэрэх буоламмын, уһукта биэрэн быыһаммытым. Уһуктааҕынан дьөлө анньан өлөрө сатаабыт суоллара бу сылдьар (уоһун туһаайыытынан көрдөрөр).
– Бу ыар кэмҥэр дьиҥнээх уонна сымыйа доҕоттор диэни биллэҕиҥ.
– Көннөрү билсэр, кэпсэтэр дьонуҥ уонна доҕотторуҥ диэн тус-туһунан буоллаҕа. Туругура сылдьар кэммэр сымыйанан эн-мин дэһэ сылдьыбыт дьон, биллэн турар, тута тэйбиттэрэ. Ким кимэ тута биллэр буоллаҕа. Оттон доҕотторум бүтэһигэр диэри миигин кытары бииргэлэр этэ, таҥнаран да, түһэн да биэрбэтэхтэрэ. Холобур, Чикачевтаах Пахомов Игоры төһөлөөх баалкынан кырбыы-кырбыы, “...маны суруйдаххытына, сибилигин да таһаарыахпыт” диэн албыннаан, миигин утары донуос суруйтара сатаабыттара буолуой?! Кинилэр үлүгэрдээх дабылыанньаны эрдээхтик ааспыттара, таҥнаран биэрбэтэхтэрэ, суруйбатахтара. Дьиҥэ, ити үлүгэр түүрэйдээһиҥҥэ, үктэтиигэ тугу баҕарар суруйуохтарын эбэтэр бэлэм сурукка илии баттыахтарын сөп этэ буоллаҕа... Мин, уопсайынан, доҕотторбор, бэйэм хамаандабар бэйэбэр курдук эрэнэбин. Кинилэри кытта куттаммакка разведкаҕа барыам этэ. Кырдьык үрдүгэр сымыйа хаһан да ыттыбат. Бу дьыалабынан атын эрэллээх дьону кытары эмиэ доҕордостум. Этэргэ дылы, “друг познается в беде”.
Ис дьиҥ, ис турук
– Туох да диэбит иһин, ыар тургутууну аастыҥ...
– Бэйэм бөҕө тирэхтээх, бигэ санаалаах, сахалыы итэҕэллээх буоламмын тургутууну эрдээхтик аастым дии саныыбын. Уопсайынан, мин бу олоҕум бары кэрчиктэригэр мэлдьи кытаанах тургутууну ааһар үгэстээх эбиппин. Оҕо эрдэхпиттэн саҕалаан байыаннай үөрэҕим, Эмиэрикэм, бэлиитикэм, ньиэп биисинэһигэр киириим – барыта. Мин бу хаайыыга сыппыт кэмим элбэх күүһү эптэ, ис кыахпын уһугуннарда, өйбүн-санаабын сааһыланарбар кыах биэрдэ дии саныыбын. Манна даҕатан эттэххэ, ити үлүгэр сиэһиҥҥэ, сойуолаһыыга, ыгыыга-түүрүүгэ төһө баҕарар тостон саҥата суох иһийиэхпин, бүүс-бүтүннүү атыыланыахпын, куттанан хорооммор саһыахпын, быһата, ханна үүрэллэринэн “ээх” хоту сылдьыахпын сөп этэ буоллаҕа. Ону кыра оҕо эрдэхпиттэн майгым-сигилим, өйүм-санаам, сүрэҕим оннугу ылыммат буолан “тиис тиискэ, муос муоска” диэн бүтэһигэр диэри киирсэ сырыттаҕым дии. Хайыахпыный, ыарахан олохтоохпун, дьиэ кэргэммэр, оҕолорбор кутталы аҕалабын, ол оннугар норуотум иннигэр, бэйэм иннибэр дууһам, суобаһым ыраас, холкутук утуйабын.
– Билигин олоҕу атын хараххынан көрөрүҥ буолуо?
– Оннук. Биллэн турар, урукку курдук үөһэттэн саба быраҕан көрбөппүн. Туох буоларын барытын сыныйан, анаалыстаан көрөбүн, туохха даҕаны күдээринэ сыһыаннаспаппын, ымпыгар-чымпыгар тиийэ сааһылаан ырытабын, анаарабын. Мин көҥүл киһибин. Мин көҥүлбүн ханнык да хаайыы, ханнык да карцер саба тутуо суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, мин ис санаабынан көҥүлбүн уонна ырааспын. Суобаскынан чиэһинэйдик олоруу олус ыарахан, ону билэбин. Ол гынан баран, хайаан даҕаны оннук олоруллуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, оҥоруоххун оҥорон баран тиһэҕэр кэмсинии өссө ыарахан. Искиттэн киирэн кэрбээн сиэн сөп. Маннык сордоно сылдьыаҥ кэриэтин, төһө да ыараханын иһин, сөпкө уонна чиэһинэйдик олоруохтааххын. Сүрүнэ – бэйэҕин киһи быһыытынан сүтэриэ суохтааххын! Мин бу сыллар тухары ону бигэтик өйдөөтүм. Маны ыччаттарга сүбэ-соргу курдук этэбин.
– Барытын сүтэрдим, аны өнүйэр уустук диэн суланыы, санаа түһүүтэ баара дуо?
– Суох. Мин хаһан даҕаны өллүм-сүттүм, баттанным, атаҕастанным диэн сулана сылдьыбатаҕым, суланыам да суоҕа. Хаста даҕаны өлө сыыспыт киһибин. Ууга түһэн өлө сыспытым, дельтаплаҥҥа хатааһылыы сылдьан, алдьанан, үөһэттэн да түһэн өлө сыспытым, уокка да умайан ылбытым... Ол аайы санаам өссө күүһүрэр.
– “Ууну-уоту ортотунан ааспыт” киһи эбиккин дии... Оттон кэмсинии курдук баар дуу? Холобур, “арай, олохпун саҥаттан саҕалыырым буоллар...” диэбит курдук...
– Бу олорон ааспыт олохпун “сыыһа олордум” дии санаабаппын. Биир даҕаны түгэни кэмсиммэппин. Иккиһин олорорум буоллар, син биир маннык буолуо этэ дии саныыбын.
Саха сирэ иннин диэки эрэллээхтик
– Инникитин туох былааннааххыный? Бэйэҥ кыаххар төһө эрэллээххиний? Билигин даҕаны тугу эмэ тоҕо тардыахпын сөп диэн сананаҕын дуо?
– Мин хаайыыга таах сыппатаҕым. Сытарым тухары үөрэнэн, ааҕан, суруйан тахсыбытым. Ол иһигэр холуобунай дьыаланы, бэлиитикэни уонна бэйэм үлэлээбит салаабын – ньиэп эйгэтин – ымпыгар-чымпыгар тиийэ бүтүннүү үөрэттим, элбэҕи биллим. Саха сирин хааһынатыгар көмүстэн, алмаастан эрэ үп киирэр дииллэр. Дьиҥинэн, оннук буолбатах. Онтон бэрт кыра суума киирэр. Саамай сыаналаах баайбыт – уматык! Биһиги бу сирбит анныгар баар уматыкпытын баһылаатахпытына, дьэ, чахчы, баай өрөспүүбүлүкэ буолуо этибит. Билигин хайдаҕый?! Санаан көрүҥ, бу үлүгэр улаҕата-туората көстүбэт киэҥ нэлэмэн сирбитигэр-уоппутугар баара-суоҕа 11 эрэ бырыһыан ньиэптээх, гаастаах сир үөрэтиллэн турар. Ол 11 % иһигэр 2 трлн гаас, 500 мөл. туонна ньиэп баар. Кыһыылаах баҕайы буолбатах дуо, бэйэлээх бэйэбит уматыкпытын сир анныгар тэпсэ сылдьан, тас дойдуттан уон бүк сыанаҕа атыылаһа олорорбут?! Инникитин үчүгэйдик көрдөөтөххө, төһөлөөх ньиэптээх сир көстүө этэй... Онтубутун атын сиргэ биэрбэккэ, субу манна бэйэбитигэр хас да собуоту тутан, оттугу-уматыгы үрдүгэр оҥорон таһаардахпытына, төһөлөөх сайдыа, олохпут тупсуо этэй?! Уматыкпыт, бэнсииммит, гааспыт күн-түүн үрдүүр аакка турар. Ол барыта боростуой норуокка охсор. Тыа сиригэр гааһы үөрэ-көтө киллэрэллэр, онтон сотору буолан баран, төлөбүрэ улахана бэрт эбит диэн төттөрү оһохторугар көһөллөр. Бу аата дуо, биһиги норуоппутугар көмөбүт?! Билигин аныгылыы өйдөөх-санаалаах, көрүүлээх, чахчы, Сахатын сирин туһугар үлэлиир кыахтаах Ил Дархан Айсен Николаев олордо. Мин киниэхэ быһайын көрсөрбөр, ньиэби манна бэйэбитигэр төһө баҕарар оҥорон таһаарыахха сөбүн туһунан бэйэм көрүүлэрбин хайдах баарынан билиһиннэрбитим, кэпсээбитим. Айсен Сергеевич тута интэриэһиргээбитэ, өйдөөбүтэ. Онон, билигин бу боппуруоска үлэлэһэ сылдьабыт. Чахчы, уустук бырайыак. Үчүгэйдик үлэлээтэхпитинэ, үс-түөрт сылынан барыта этэҥҥэ буолуо.
– Инники олохпутун хайдах көрөҕүнүй? Маннык былааска олорон олохпут хаһан эмэ, чахчы, тупсуо диэн эрэнэҕин дуо?
– Сайдыахпыт, олохпут көнүө диэн бүк эрэнэбин уонна эһиги эмиэ эрэнэргитигэр баҕарабын.
– Афанасий Николаевич, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
