Бүгүҥҥү ыалдьыппыт ИННОКЕНТИЙ МАКАРОВ – “Дыгын оонньуутун” үс төгүллээх кыайыылааҕа (1995, 1996, 1997), Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Мэҥэ аат” бэлиэтин хаһаайына, Чурапчы улууһун Сылаҥ нэһилиэгин ытык киһитэ, РФ Накаастабылы толорор федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи управлениетын (УФСИН) “Белый медведь” этэрээтин (спецназ) байыаһа, “Краповай бэриэт” хаһаайына, “ҮС” уопсастыбаннай түмсүү түсчүтэ.
– Иннокентий Федорович, түмсүүҥ туһунан билиһиннэриэҥ дуо?
– Аар Айыы итэҕэлин үөрэтэр В.А. Кондаков үөрэҕинэн, Аар Айыы итэҕэлигэр алгыһынан эр дьону түмэн, эдэр ыччаты чөл олоххо, сырдыкка, ырааска бэйэбит кэннибититтэн батыһыннарар, сирдиир тэрилтэ буолар. Манна үөрэхтээх, инникилээн иһэр чаҕылхай өйдөөх-санаалаах, уоттаах харахтаах саха эдэр ыччата баар. Ол курдук, салайааччынан 35 саастаах чааһынай урбаанньыт Моисей Мордовской үлэлиир. Бэйэм – түсчүппүн. Ол эбэтэр аҕа саастаах киһи быһыытынан түмүк тылы, санааны оҥорор киһибин. Петр Туприн – В.Кондакову кытта 10-ча сылы быһа бииргэ үлэлэспит киһи, саха Аар Айыы итэҕэлигэр чугас киһибит буолар. Билим өттүнэн социология билимин хандьыдаата Юрий Жегусов үлэлэһэр. Кини сиэр-майгы, саха ыалын олоҕо таһыма хайдаҕын ыкса билэн үлэлэһэр. Онон дириҥник, түмсүүлээхтик үлэни-хамнаһы ыытабыт.
– Төһө чилиэннээххитий?
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн “Үс” түмсүүбүтүгэр 5000-тан тахса эр дьон чилиэннээхпит. Онтон Дьокуускай куоракка 3000-тан тахса киһи баар. Тэрийэр бөлөх 35 киһиттэн турар. 10 күн буола-буола түмсэбит. Ханна, туох буола турарын, сырдык, хараҥа өттө ханнык хайысхаҕа баһыйарын анаарабыт, ырытыһабыт, кэпсэтэбит.
Алгыс – киһини сырдык санаалаан, күүһүрдэр буолан, үчүгэйи оҥорууга сирдиир ураты күүстээх.
Бары биир киһи курдук, улуустаһыыта суох, хас өрөбүл аайы буолар “Алгыс” тэрээһиҥҥэ сылдьан алгыстанабыт, ыраастанабыт. Манна үксэ эдэр ыччат, устудьуон сылдьар. Чөл олоҕу тутуһа сатыыбыт. Испитигэр “Бөҕөс, “Боотур”, “Урааҥхай” успуорт кулууптара бааллар. Биллиилээх спортсменнар, инники күөҥҥэ сылдьар ыччаттарбыт Леонид Спиридонов, Василий Гоголев, Александр Иванов, Прокопий Иванов, Уйбаан Белолюбскай курдук дьону бэйэлэрин кэннилэриттэн батыһыннарар спортсменнар, маны тэҥэ эстрада ырыаһыттара Лэгэнтэй, Байбал Сэмэнэп, Аскалон Павлов бааллар.
Аармыйаҕа барар эдэр ыччаппытын призывной пууҥҥа баран, алгыс оҥорон ыытарбыт үтүө үгэскэ кубулуйда. Ийэлэр барахсаттар сүрдээҕин үөрэллэр, астыналлар. Уолаттар көмүскэллээх, итэҕэллээх, алгыстаах буолан, миэстэтигэр тиийэн түмсүүлээх буолаллар.
Түмсүүбүтүгэр тенгрианство диэн хайысха баар. Маны интэриэһиргээн, Арассыыйаны ааһан Австралияттан, Швейцарияттан, Голландияттан тиийэ кэлэллэр. Тыва, Алтаай, Татарстан, Бурятия, Турция, Казахстан, Узбекистан өрөспүүбүлүкэлэриттэн сибээскэ тахсаллар. “Маннык түмсүүнү хайдах тэрийдигит, биһиги эмиэ тэриниэхпитин баҕарабыт” диэн сүрдээҕин сэҥээрэллэр. Бассаап бөлөхпүтүгэр бары бааллар.
Айыы киһитэ, чөл олохтоох буол!
– Саҥа дьыл өрөбүллэригэр эриэйдэлэри туох сыаллаах-соруктаах ыыттыгыт?
– Ааспыт сыл сайыныттан саҕалаан элбэх эриэйдэни ыытабыт. Маннык эриэйдэлэргэ учаастак полицияларын, саастарын ситэ илик оҕолор иниспиэксийэлэрин, наркотигы утары охсуһар тэрилтэ уонна тас дойдуттан киирэр миграционнай сулууспа үлэһиттэрэ тэҥҥэ сылдьыһаллар. Куорат ис-тас өттүнэн барытынан, притоннарга, дьон мустар сирдэригэр, о.э. олох хараҥа өттүнэн тыынан олорор сирдэринэн сырыттыбыт.
Ыытар үлэбит эриэйдэ эрэ буолбатах, маны сэргэ кыаммат ыалларга, наркология дьыспаансырыгар, “Тирэх” дьиэтэ-уота суох хаалбыт дьон олорор тэрилтэтигэр, о.д.а. сылдьан көмө оҥоробут. Учуокка турар оҕолорго профилактика ыытабыт. Үөрэх дьыла саҕаланыан иннинэ үөрэх тээбириннэрин, таҥас-сап ылан биэртэлээтибит. Төрөппүт быраабыттан быһыллыбыт дьону кытары кэпсэтэбит, үлэ булан биэртэлиибит.
– Маннык сырыыгыт сокуон хараҕар сөп түбэһэр дуу?
– Сокуон хараҕар сөп түбэһэн үлэни ыытабыт. Омугуттан, итэҕэлиттэн тутулуга суох бэрээдэк баар буолуохтаах буоллаҕа. Сорох-сороҕор “түүҥҥү кулууптарга сылдьан дьону күөртүүллэр, киһилии чиэстэрин түһэрэллэр” диэн санаалар бааллар. Оннук буолбатах. Онон сөпкө өйдүүллэригэр көрдөһүөм этэ. Ордук-хос тыллаһыы, кими эрэ үтүрүйүү, охсуу-тэбии, атаҕастааһын сыта да суох, оннук көрүллүбэт. Омугунан көрүү, атааннаһыы диэн суох. Хас биирдии киһини “личность” быһыытынан эрэ көрөбүт. Сырдык өйдөөх-санаалаах сылдьар киһиэхэ чугаспыт. Биһиги сырдык өттүнэн киирдэхпитинэ, хараҥа дьайдаахтар бэйэлэрэ куоталлар. Сырдык киирдэҕинэ, хараҥа куотар буоллаҕа. Манна сүрдээх хараҥа дьайдар бааллар. Ол курдук, спайс, наркомания, көҥүлэ суох арыгы атыыта, “буруолааһын”, “акаарылааһын” – барыта баар.
Арыгы, наркотик – кырыыстаах абааһы эйгэтэ.
Онон “Түүҥҥү кулууптарга киирэн дьон сынньалаҥын ыһаллар” диэн этии-тыыны баар, суох буолбатах. Хараҥа дьайыылаах өттүнэн сынньанар диэн бу тугуй? Уоту умуллара-умуллара, пиибэ иһэ-иһэ сынньанар диэн туох аатай? Оттон сырдыкка сылдьалларыттан, сынньаналарыттан тоҕо кыбысталларый? Мин ону кыайан өйдөөбөппүн. Ону, киһи хомойуох, араастаан ханарыталлар, сыыһа өйдөбүлү биэрэ сатыыллар. Маннык түүҥҥү кулууптарга элбэх үп-харчы эргийэн эрдэҕэ. Ол иһин сырдык санааны утарааччылар баар аҕай буоллахтара.
Саахса ыстатыыстыката көрдөрөрүнэн, Саха сиригэр ааспыт 2018 сылга тас дойдуттан киирбит омуктардыын 500-чэ ыал баар буолбут. Бу – кырата суох сыыппара. Тастан киирээччилэр үксүгэр гражданство ыла сатаан ыал буолар буолуохтарын сөп. Оннук өй-санаа баар, ону мэлдьэһиэххэ сатаммат.
Чөл олох, сиэрдээх сыһыан – дьоллоох олох төрдө!
– Оччоҕо, этэргэ дылы, итинник “забегаловкаларга”, кафеларга хараҥа күлүк, табах буруота, остуолга пиибэ эрэ көстөр буоллаҕа?
– Оннук. Барыта арыгы, табах буруота, ол буруоларыгар киһи сүгэни да ыйыан сөп курдук. Эриэйдэҕэ сылдьан, дьиэҕэ киирэн бэйэбит уоту уматабыт. Онно киирэн үтүрүйүү, киэптээһин олох суох. Биһиги бары сиэрдээхтик таҥнан-саптан сылдьабыт, сирэйбитин-харахпытын кистээбэппит. Дьону утары көрөн туран саҥарабыт-иҥэрэбит. Оннукка хара дьайдар баһыйтарар буолан, үтүрүһэ-үтүрүһэ куоталлар. Бу ыытар тэрээһиннэрбитин омугумсуйууга, экстремизмҥэ ханарыта сатааччылар да бааллар. Оннук буолбатах. Атастарбар-доҕотторбор араас омук барыта баар. Онон “националист” диэн дьаралык ыйыы сатыыллара сыыһа.
– Түүҥҥү кулууптарга быһыы-майгы хайдах дойдута эбитий?
– Бу кулууптарга киирэн көрдөххө, харабылыттан таҥас ыйааччытыгар тиийэ уонна хааччыйар үлэтигэр үксэ тас дойдуттан кэлии омуктар үлэлииллэрин бэлиэтии көрөҕүн. Салайааччылара олохтоох омуктар, нууччалар буолуохтарын сөп. Олохтоох омук үлэлээбэтин сүрүн биричиинэтэ хамнас кырата буолуо. Онон тастан кэлии дьон силистэрэ-мутуктара дириҥээбит.
Маннык кулууптарга сылдьар дьон орто саастара – 30 саас. Ол эрэн олох туҥуй оҕолор эмиэ бааллар.
Үтүө ыччат үөскээтин! Бастыҥ ыччат баар буоллун! Аар Айыы итэҕэлэ.
– Ол аата ыччаты көмүскүүр, сырдыкка сирдиир санаалаах маннык тэрээһиннэргэ сылдьар буоллаххыт.
– Ыччаппытын көмүскээтэхпитинэ, биһиги эрэ көмүскүүһүбүт. Ким да көмүскүө суох быһыылаах. Биһиги даҕаны кэтэһэ сатаатыбыт, туох эрэ ыйыы-кэрдии, хайысха баар буолуоҕун. Туох да хамсааһын суох. Оннук буоллаҕына, биһиги бэйэбит хамсаныахтаахпыт.
Бу иннинэ тустаах министиэристибэлэри кытта бииргэ үлэлээбиппит. Билигин үөһээ салалтаҕа уларыйыы-тэлэрийии, хамсааһын барда. Онон инникитин Үөрэх, Ыччат, Култуура, Успуорт министиэристибэлэрин кытта ыкса үлэлэһэр былааннаахпыт. Тэрилтэбит бэйэтэ устааптаах, онон сирдэтинэн үлэбитин-хамнаспытын ыытабыт. Түмсүүбүт сыала-соруга – чөл олох, сомоҕолоһуу, дьону түмүү, сырдыкка-ырааска, кэрэҕэ сирдээһин.
Саха омуга сайдар кыаҕа улахан. Сайдыы суола – сөптөөх хайысханы тутуһуу.
– “Бэйэбит дойдубутугар бэйэбит хаһаайын буоларбытын көрдөрүөҕүҥ” диэн социальнай ситимҥэ дьон суруйаллар.
– Сахалар сүрдээх ыалдьытымсах омукпут. Тастан эйэ дэмнээх кэлбит ханнык баҕарар омукка ааммытын хаһан да хатаабаппыт. Ол эрэн бу үтүө сыһыаммытын туох да улахан итэҕэлэ суох биис ууһун курдук көрөн кэбиһэллэрэ сыыһа хайысханан барар. Ол иһин кинилэри кытта бэйэбит омук быһыытынан итэҕэллээх буолан туран, тылбытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан биир кэрдиискэ туран тэҥҥэ аахсыахтаахпыт.
– Социальнай ситимҥэ ыыталаабыт аудио-иһитиннэриилэргэр “Үтүө күнүнэн, урукку бөхтөр. Бииргэ үлэлээбит күндү бөхтөрүм” диэн тылтан саҕалыырыҥ истэргэ олуона баҕайы. Дьону чөл өйгө-санааҕа киллэрэр, сирдиир киһи бэйэтинэн холобур буолуохтааҕа буолуо дии.
– Бэйэ икки ардыгар, дьиэ иһигэр саҥарыллыбыт саҥаны ханнык эрэ “үтүө өйдөөх” эбэтэр бэрдин былдьаппыт киһи тарҕаппыт буолуон сөп. Бииргэ үлэлээбит табаарыстарым ортолоругар элбэх полковник, ытыктабыллаах дьон бааллар. Бэйэбит икки ардыгар “бөхтөр” дэһэрбититтэн кыбыстыбаппыт, үөҕүү курдук ылыммаппыт.
Сорох дьон тас мөссүөммүн ылыммат быһыылаах. Билигин киинэҕэ уһуллан бүттүм “Тыгын Дархаҥҥа”. Онно Хотоҕой Боотур сэрии баһылыгын оруолун толоробун. Ол оруолбар “баттаххын уонна бытыккын үүннэр” диэн көрдөспүттэригэр үүннэрэ сылдьар быһыым. Олунньу ыйынан уһуллан бүтүөхтээхпин. Бу иннинэ киһи киһи курдук этим буоллаҕа (күлэр).
Киһи дьоҥҥо туһалыыр суолу тутуһара – кини дьоло.
– Бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуу?
– Төрдүбэр алгысчыт дьонноохпун. Бииргэ төрөөбүттэрим тойуксут, ырыаһыт дьон. 2 эдьиийдээхпин, 3 убайдаахпын, мин ыал кыра оҕотобун.
Бэйэм 4 уоллаахпын, 7 сиэннээхпин. Людмила Прокопьевна диэн Нам Хатырыгыттан төрүттээх, психолог идэлээх кэргэннээхпин. Ыал ыал курдук ньир бааччы олоробут. Дьиэ кэргэн чөл олохтоохпут, арыгыны, табаҕы утарабыт.
Бэйэм уһун сылларга Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы улуустарыгар учаастак милииссийэтинэн, ГАИ начаалынньыгынан үлэлии сылдьыбытым. Онно үлэлии сылдьан биир сылга 76 киһини арыгытын эмтэппиттээхпин. Аны милииссийэҕэ үлэлээбитим тухары биир да киһини хаайыыга ыыппатаҕым. Онон киэн туттабын.
“Белый медведь” этэрээт (спецназ) байыаһабын, “Краповай бэриэт” хаһаайынабын. Маннык ааты элбэх тургутууну ааһан ылаҕын. Ол курдук, 17 км толору экипировканы (20-тэн тахса киилэ) сүгэн баран куруос сүүрэҕин. Онтон кэлэн бинтиэпкэнэн, аптамаатынан, бэстилиэтинэн сыал ытаҕын. Противогаз кэтэн баран араас мэһэйи (полоса препятствий) туоруугун. Уоту-күөһү, ууну-хаары барытын ааһаҕын. Бүтэһиккэ “девятиминутка” диэн түһүмэххэ охсуһаҕын, бэйэҕин көмүскэнэҕин, мүнүүтэ сынньанаҕын. Онтон атын киһи киирэр, эмиэ 3 мүнүүтэ охсуһаҕын. Оннук гынан 3 киһини кытта охсуһан, бэйэҕин көмүскэнэҕин. Сири олох таарыйыа суохтааххын. Дьэ, ону барытын аастаххына “Краповай бэриэт” аныыллар. Байыаннайдарга уонна спецназтарга маннык ааты ылыы “ыра санаа” буоллаҕа. Мэнээк киһи тиксибэт. Мин сааһыран баран, 40 сааспар туттарбытым. Билигин 25 саастаах эдэрдэр ыарырҕаталлар.
“Хас биирдии эр хоһуун бэйэтин иннин көрүнэр, хорсун, эрчимнээх, сааһыттан тутулуга суох эргиччи көмүскэллээх, чөл буолара бэйэтин туһугар дьол!” – диэн этэр Иннокентий Макаров.
– Инники былааннаргыт?
– Филиалбыт улуустарга элбэх, өссө да аһыллыахтаахтар. Улуус, нэһилиэк бөҕөтө ыҥырар. Аргыый наллаан барыларыгар тиийтэлиэхпит. Сомоҕолоһуу, түмсүү баар буолуохтаах. Былырыын саас 9 улууһу кэрийбиппит, улахан алгыс ыыппыппыт. Дьон утаппыттыы кэлэллэр, сылдьаллар. Алгыс тэрээһинигэр 480-тан тахса киһи сылдьар. Бүгүн Мугудайга, Кытаанахха, Чурапчыга, Арыылаахха бараары олоробут (ахсынньы 14 күнүгэр). Аны билигин “Уҥа Кынат” диэн кыргыттар, дьахталлар бөлөхтөрүн тэрийэн эрэбит.
ys3_tymsyy –
инстаграмҥа сирэйэ.
ААҔЫҤ, СЭРГЭЭҤ, ТУҺАНЫҤ!
Р. S. Кынаттаах бэргэн этиилэри “Үс” түмсүү инстаграмҥа баар страницатыттан ыллыбыт.
Дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр үчүгэйи баҕардахтарына, үтүө быһыы үксүүр, кыайыы-хотуу, ситиһии эбиллэр.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
