Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тимир уустара тарбахха баттанар буолуохтаахтар. Олортон уус-уран оҥоһуктары айан таһаарар Николай Михайловы ааттыахха сөп. Кини тимиртэн оҥорбут кыыллара-сүөллэрэ бу сүүрэн эбэтэр көтөн барыах курдук “тыыннаахтар”.
Николайы кытта кэпсэтээри Мархаҕа айаннаатым. “Эн үлэлэргин бассаапка көрбүтүм ээ” диэбиппэр, ону соччо сөбүлээбэтин эттэ. Ол да буоллар кэпсэтиибит түмүгүнэн, кини үлэтигэр-хамнаһыгар социальнай ситим быдан суолталаах, туһалаах буолан таҕыста.
Николай, төрдүҥ-ууһуҥ ханнааҕыный? Удьуоргар уус дьон бааллара дуо?
– Үөһээ Бүлүү улууһун Маҥаас диэн нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Аҕабыт мин уоннаахпар суох буолбутун кэннэ Дүллүкү диэн сиргэ көспүппүт. Ол иһин, биһикпин ыйаабыт сирбинэн бу икки нэһилиэги ааттыыбын.
Аҕам Иосиф Игнатьевич Михайлов диэн биллэр мас ууһа этэ. Кинини аҕа көлүөнэ үчүгэйдик билэр. Онон аҕам туйаҕын хатаран уус буолбуппун саарбахтаабаппын. Эдэр сааһыгар суох буолбута хомолтолоох. Олоро түспүтэ буоллар, биһигини – уолаттарын элбэххэ уһуйуо эбит. Бииргэ төрөөбүт 11 этибит. Олортон сэттэ уолтан билигин биэс уол баарбыт. Бары уһаналлар эрээри, атын идэлээх, үлэлээх-хамнастаах буоланнар улаханнык дьарыктамматтар.
Ийэм Мария Ивановна Алексеева 88 саастаах, Дүллүкүгэ олорор. Кинини таҥас ууһа диэххэ сөп. Иистэнньэҥ. Билигин даҕаны улуус, нэһилиэк иһинэн ыытыллар быыстапкаларга көхтөөхтүк кыттар.
Туох үөрэхтээххиний? Эрдэ тугу үлэлии сылдьыбыккыный?
– Күндү тааһы кырыылыыр идэлээхпин. Уонча сыл үлэлээн баран тохтообутум. Сопхуос саҕана балтаһыттаабытым. Массыына сапчааһын эҥин оҥорор этим.
Оттон хаһааҥҥыттан тимиринэн уһанар буолбуккунуй?
– Идэбинэн үлэлии да сылдьан уһанар этим. Уһаайбабар гараас туттан баран, дьэ, олохтоохтук ылсан үлэлээн киирэн барбытым. Ол кэмтэн ыла баара-суоҕа сэттэ сыл ааста.
Аан бастакы үлэҥ туох этэй?
– Охсуһа сылдьар икки куртуйаҕы оҥорбутум. Ону быыстапкаҕа туруорбуппун дьон олус сэҥээрбитэ. Онтон кынаттанан күн бүгүнүгэр диэри айа-тута сылдьабын.
Кимиэхэ эмит үөрэммитиҥ дуо?
– Анаан-минээн үөрэммэтэҕим эрээри, уустары кытта куруук билсэбин, сүбэ-ама ылабын. Аныгы үйэ сиэринэн бассаапка бөлөхтөөхпүт. Сопхуоска үлэлии сылдьан уус оҕонньоттортон элбэххэ үөрэммитим. Ол саҕана тимиринэн уус-уран оҥоһук туһунан өйбөр да суоҕа.
Ханнык тимири туттаҕын? Матырыйаалгын хантан ылаҕын?
– Үһүс ыстаал диэн хара, биир кэлим тимири туттабын. Матырыйаалбын тимир базатыттан ылабын. Онно киһи талбыта суох да буоллар, матырыйаал син баар.
Тоҕо чуолаан тимири таллыҥ?
– Тимир олох хаппырыыһа суох матырыйаал. Мас курдук буолбатах. Холобур, мас хайа барда да бүттэҕэ дии. Аны алҕас кылгас гына быстаххына, ону хайдах салҕыаххыный? Уонна мас оҥоһук биир туочукаҕа турар кыаҕа суох. Тосторугар эрэ тиийэр. Оттон тимири төһө баҕар ууннары тардан, сыбааркалаан хайдах баҕар оҥоруохха сөп. Уонна үйэлээх даҕаны, ол иһин, тимир оҥоһук киһини тардар, угуйар күүстээх дии саныыбын.
Дьон ордук тугу үлэһэрий?
– Бу кэлин ордук кирилиэс сыҥаһатын (перила) уонна күрүөнү хамаҕатык үлэһэр буоллулар. Урут бэлэми атыылаһан туруорар эбит буоллахтарына, билигин илии үлэтин сыаналыыр буолбуттара киһини үөрдэр.
Оһуорун-мандарын, ойуутун-бичигин бэйэҥ толкуйдуугун дуо? Эбэтэр үлэһээччи баҕатынан оҥороҕун дуу?
– Араас буолааччы. Сорохтор бэлэм эскизтээх кэлэллэр. Бэйэҥ толкуйдаан оҥор диэн көҥүл биэрэр дьон да бааллар.
Төһө түргэнник оҥороҕун уонна сыанатын хайдах быһаҕын?
– Бу диэн этэр кыаҕым суох. Үлэ уустугуттан, төһө улаханыттан тутулуктаах. Маннааҕы мастарыскыайдар сыаналарыттан үрдүк буолар. Тоҕо диэтэххэ, биһиэнэ илии үлэтэ буоллаҕа дии. Эрэкэлээмэҕэ “эксклюзивная работа” эҥин дииллэр даҕаны, үксэ “штамповка” буолар. Үнстүрүмүөммүтүн барытын бэйэбит оҥоробут.
Дьиэҕэ диэри илдьэн, туруоран биэрэр буоллаххыт дии.
– Оннук бөҕө.
Гарантиялааххын дуо?
– Алдьанар түгэнигэр көннөрөн биэрэбит.
Ордук табыллыбыт үлэҕинэн тугу ааттыаҥ этэй?
– Мин хаһан даҕаны оҥоһуктарбын 100% астыммаппын. Син биир туох эрэ итэҕэһи булан ылабын. Үлэҕинэн үлэлиир киһини хааччахтыыр курдук. Ыйыллыбыт болдьоххо бүтэрэ сатаан ыксыыгын, худуоһунньуктар курдук көҥүл буолбатаххын. Санаам хоту талбыппын оҥорорум буоллар... Аны оннук үлэни ылаллара биллибэт буоллаҕа дии. Аһыаххын эмиэ наада курдук.
Аҕыйах сыллааҕыта суор оҥорбутум. Ону уус уолаттар Златоуст куоракка илдьэн норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаҕа көрдөрбүттэрэ. Ол үлэм бастаан кэлбитэ.
Эйиэхэ бас-көс дьон үлэспит буолуохтаахтар. Кистэлэҥ буолбатах буоллаҕына биири эмит кэпсиэҥ дуо?
– Александр Карелин диэн греко-римскэй тустууга үс төгүллээх Олимпийскай, тоҕус төгүллээх Аан дойду, уон икки төгүллээх Европа чөмпүйүөнүгэр, бииргэ дьарыктаммыт доҕоро Дмитрий Ушницкий “обратный пояс” диэн Карелин аатырбыт приемун оҥотторон 50 сааһыгар бэлэхтээбитэ. Онон, Александр Карелин курдук тыыннаах легендаҕа мин үлэм баарыттан киэн туттабын.
Эн ордук тугу сөбүлээн оҥороҕун ?
– Ийэбит оҕо эрдэхпитинэ кыыл-сүөл, айылҕа ойуулаах араас кинигэлэри, сурунааллары, аккырыыккалары атыылаһар, суруттарар этэ. Ол иһин да буолуо, ордук кыыллары, көтөрдөрү оҥорорбун сөбүлүүбүн.
Оттон миэбэл?
– Маһы кытта дьүөрэлээн оҥоруохха сөп. Толкуйдар бааллар. Бу бастакы үлэм турар, соччо сөбүлээбэппин да буоллар, кэргэним кырааскалаан миэстэтин булларда (куухунаҕа турар “прованс” истииллээх, дьоҕус остуоллаах, олоппоһу ыйан көрдөрдө).
Хаартысканан көрөн оҥороҕун дуу?
– Хаһан эрэ көрбүппүн өйбүттэн эмиэ оҥорооччубун. Кэлин реалистикаттан тэйэн стилизациялаан оҥорон көрүөхпүн баҕарабын.
Атын матырыйаалынан уһанар санаа киирээччи дуо?
– Маһынан уһаныахпын баҕарабын эрээри, үчүгэй төрүттээх маһы булар уустуктардаах буолла. Тиит ыарахан, бэс үйэтэ суох ...
Биир дойдулаахтарым Бойтуновтар маһынан уһаммыт панноларын үтүктэн оҥорон көрбүтүм. Дьон сэҥээрбитэ. Кэлин муостан кыһан көрбүтүм. Мууһунан да үлэлии сылдьыбытым. Ол эрэн, тимир миэхэ быдан чугас эбит. Уонна бу хайысха соччо тарҕана илик. Онон бэйэм суолбун буллум дии саныыбын.
Көмөлөһөөччүлээххин дуу?
– Петров Гоша диэн эдэр уол илии-атах буолар. Бэйэтэ физкультурник идэлээх. Олус сүрэхтээх уонна баҕалаах уол. Киниттэн талааннаах тимир ууһа тахсыа диэммин эрэнэбин.
Эйиэхэ иэйии хайдах киирэрий?
– Иэйиим киирдэҕинэ олох атын эйгэҕэ сылдьар киһи курдук буолабын. Ону-маны толкуйдаан аһыыр аһым ас буолбат, утуйар уум көтөр. Ол туораттан атыннык көстүөн сөп. “Тоҕо саҥарбат буоллуҥ ? Кими саныыгын?” диэхтэригэр диэри толкуйга түһээччибин (күлэр).
Үлэлэргин аан бастаан кимиэхэ көрдөрөҕүн, сыаналатаҕын?
– Кэргэммэр, чугас дьоммор... Кириитикэни сиидэлээн ылынабын, син биир бэйэм көрүүбүн өрө тутабын. Худуоһунньук, скульптор, муосчут табаарыстарым сүбэлээн-амалаан, көннөрөн биэрээччилэр.
Тимир оҥоһук хайдах харайылларый? Сүбэлээ эрэ.
– Дьиэ иһигэр турар буоллаҕына оннук улахан көрүүтэ суох. Оттон таһырдьааҥыны аналлаах харыстыыр кыраасканан соттоххо туох да буолбат.
Барыстаах буолан үлэлии сырыттаҕыҥ дии?
– Оннук. Дьон олус сэҥээрэр буолла. Манна социальнай ситимнэр көмөлөһөллөр. Үчүгэй оҥоһук хаартыската тарҕаннаҕына атын куораттартан, дойдулартан үлэх киириэн сөп. Уонна үлэлэргин батараргар табыгастаах. Аан дойду ханнык баҕар муннугар ыытар кыах баар. Үлэх баар буоллаҕына барыс киирэр буоллаҕа дии.
Оттон баарыын социальнай ситими соччо сөбүлээбэппин диэн эппитиҥ дии.
– Үчүгэй куһаҕаннаах диэбиккэ дылы, тарҕаммыт хаартыскалары көрөн киһи бөҕөтө ыйыталаһар. Онно барытыгар бириэмэ булан хоруйдуохха наада. Мин интэриниэти үчүгэйдик баһылыы илик буоламмын, электроннай пуочтаны эҥин кыайан туһаммаппын. Улахан Аан нэһилиэгэр оҥорбут кулуннаах биэ хаартыскатын көрөн киһи бөҕөтө дьиэбэр кэлэн көрбүтэ. Ону кэтэһэн-манаһан, атааран сүгүн үлэлээбэтэҕим. “Бу киһи туох ааттаах улаатымсыйбытый?” диэхтэрэ диэммин сатаан аккаастаабаппын. Ол иһин, ыраах олорорум эмиэ да үчүгэй. Манна даҕаны сатыы кэлээччилэр бааллар. Онон кэлин манан дьарыктанар киһи көрдүүһүкпүн.
“Сапожник без сапог” диэн эн тускунан дуо?
– (Күлэр). Дьиэбэр барыта кэргэним күһэйиитинэн оҥоһуллар. Кирилиэһим сыҥаһата ситэ бүппэккэ турар. Ону даҕаны бу саҥардыы саҕалаабытым. Бэйэм дьиэбэр илиим тиийбэт курдук. Аа-дьуо оҥоһуллар ини.
Маастар-кылаас эҥин ыытаҕын дуо? Саҕалааччы уустарга тугу баҕарыаҥ этэй?
– Маастар-кылаастары ыытар баҕа баар эрээри, усулуобуйам суох. Мастарыскыайым кырата бэрт. Кэлин кэҥээтэхпинэ баҕалаах дьону үөрэтиэм этэ. Намнааҕы техникумҥа ыҥырааччылар, онно устудьуоннарга тугу сатыырбын көрдөрөөччүбүн. Дьиҥнээхтик дьарыктаныан баҕалаах, талааннаах дьон кэлэллэрэ буоллар, миэхэ да интэриэһинэй буолуо этэ. Таах көрөн турааччыларга кэпсиир асгыга суох.
Эдэр уолаттар элбэхтик дьарыктанан таһымнарын сайыннарыахтарын наада. Сорохтор түргэнник, чэпчэкитик оҥоһулларга ылса сатыыллар. Элбэх тимир уустара баар буоллахтарына, куораппыт биллэ тупсуо, киэргэйиэ этэ дии саныыбын.
Үлэҕиттэн хал буолааччыҥ дуо? Быыс булан хайдах сынньанаргын ордороҕун?
– Суох, хал буолбаппын. Өссө да улахан, дьоһун үлэлэри оҥоруохпун баҕарабын. Сылаам тыаҕа тахсар курдук. Онон улахан бултка да буолбатар, саас, күһүн кустуубун.
Инникитин туох былааннааххын?
– Идиэйэ элбэх буоллаҕа дии. Аһаҕастык эттэххэ, куораппыт киинигэр наһаа мөлтөх оҥоһуктар тураллар. Кыахтаах тэрилтэҕэ, бэйэ дьонугар тоҕо үлэһэн оҥотторботторун сатаан санаабаппын.
Биир улахан баҕа санаам диэн, сааспын баттаһан айар быыстапкабын тэрийиэхпин баҕарабын. Сааһыран хааллахха ол кыаллара саарбах. Нэдиэлэҕэ биир күн онно анаан үлэлээтэхпинэ икки сылынан туох эрэ тахсар ини. Билигин дьоҥҥо көрдөрөр биир да үлэм суох. Ол аайы үлэспит дьонтон уларсан испэт буоллаҕым дии. Табаарыстарым кэлии уустары аҕала сылдьааччылар. Көрдөрөр үлэм суох буолан, соччо сэҥээрбэтэх курдук туттааччылар. Ол иһин, саатар альбом оҥостубут киһи диэн саныыбын даҕаны, эмиэ илиим-атаҕым бара илик.
Николай кэпсээниҥ иһин махтал. Былааннаабытыҥ барыта олоххо киирдин.
Кэпсэттэ Венера Охлопкова
