“Саха итэҕэлигэр сыһыаннаах матырыйаал хаһыакка сыл баһыгар-атаҕар бэчээттэнэр. Күннээҕи олоххо туттуллуохтаах сиэр-туом туһунан өйдөбүл суоҕун кэриэтэ. Алгыһы хас биирдии саха оҥорор кыахтаах дуо?” диэн, ааҕааччыларбыт үгүстүк этэр буоллулар.
Бүгүҥҥү “Кыымҥа” саха итэҕэлин туһунан кэпсэтиһиэхпит. Күннээҕи олох-дьаһах, өлүү-сүтүү уонна алгыс туһунан саха итэҕэлин үөрэхтээхтэрэ сэһэргиэхтэрэ.
Матырыйаалга кинилэр үлэлэрин туһанныбыт.
Галина Попова-Санаайа:
– Итэҕэл үөрэҕэ барыта сурукка-бичиккэ киирэн турар. Интэриниэт ситимигэр кытта баар. Нууччалыы диэтэххэ – нууччалыы, сахалыы диэтэххэ – сахалыы. Холобур, ыһыаҕы ыһыы сиэрин-туомун тиһигэ барыта син ситтэ. Кымыс иһиитин эҥин ымпыктаан-чымпыктаан үөрэттибит. Гиннесс рекордун саҕана “кыымнары” кытта күүскэ үлэлэһэн турардаахпын. Киһи хантас гынна да, кымыһы кыллырҕатан испэтэ чуолкай. Туох барыта итэҕэлтэн тутулуктаах.
Мин үгэс сыллааҕы эргиирэ диэнинэн дьарыктанабын. Сахалар айылҕаны кэтээн туран оҥорбут тутуллара баар. Онно 12 кэрдиис барыта ыйынан ыйылла сылдьар. Киһи ханнык күҥҥэ тугу аһыахтааҕа-сиэхтээҕэ, оҕо тугу оонньуохтааҕа, киһи хайдах үлэлиэхтээҕэ, таҥаһа-саба хайдах буолуохтааҕа – барыта бэрт чуолкайдык ыйылла сылдьар.
Галина Попова-Санаайа уонна Анатолий Павлов-Дабыл “Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ” диэн кинигэлэригэр аһыыр ас сиэрин-туомун туһунан маннык суруйбуттар:
Олоруу. Дьиэлээхтэр сандалы тула илин диэки сирэйдэнэн олороллор. Ийэ эр киһи хаҥас өттүгэр сэргэстэһэр. Кыыс – ийэ таһыгар, уол – аҕа өттүгэр. Дьиэлээх хотун аһы ахсыыларынан өлүүлээн үллэрэр.
Боссооһун. Эти, сонун аһы сииргэ, амсайарга ийэ, аҕа, ордук кырдьаҕас дьон оҕону боссуур үгэстээхтэр. Ол аата, өлүүлэриттэн минньигэһин бэрсэллэр. Оҕо ону үтүктэн, дьонун эмиэ күндүлүүр. Бу аһылык кэмигэр киһиэхэ болҕомто туоһута.
Аһылык кэмэ. Саха аһыан иннинэ аһыттан ылан дук гынар, ол аата Айыыларга бэрсэр. Иһити-хомуоһу тыаһаппакка аһыыллар, оргууй аҕай кэпсэтиэххэ сөп. Биилээҕи, уһуктааҕы сэрэнэн тутталлар. Остуолга бастыҥ олоххо кырдьаҕас олорор, чэйи бастакынан киниэхэ куталлар.
Иҥэринии, сэниэ ылыы. Аһылык киһи этин-хаанын, санаатын кытта ситимнээх, киһи астан сэниэ ылан иҥэринэр. Ас өҥүн, күүһүн харыстаан, аһаан баран өр сылайбакка сылдьаҕын.
Таҥас-сап сиэрэ
Таҥныы. Киһи сэргэхтик, ыраастык таба таҥныахтаах. Ол ирдэбили тутуспат буолуу быһыы-майгы сыыһатын туоһулуур.
Харыс ньыма. Санаа, иэйии олохсуйдун диэн, таҥаска Айыы бэлиэтин, араас киэргэли-симэҕи оҥороллор. Киэргэл-симэх, оһуор-ойуу киһини куһаҕан тыынтан араҥаччылыыр, харыстыыр суолталаах.
Бэргэһэ. Саха өйдүүрүнэн, бэргэһэҕэ киһи кутун-сүрүн үксэ сылдьар. Ол иһин бэргэһэҕэ ураты харыс сыһыан баар. Киһи бэргэһэтин соруйан алдьатар, кумалыыр буоллаҕына, киһини өлөрбүккэ тэҥнээх. Оттон киһи бэргэһэтин уоруу – улахан аньыы. Бүтэһик, уоруйах, көммөт буолбут эрэ киһи бэргэһэни уорар. Бэргэһэни уорар киһи инникитэ суох. Ону таһынан, дьахтар бэргэһэтин хаһан даҕаны умса уурбаттар. Ити “умса түс” диэн кырыыс суолталаах.
Үтүлүк. Саамай хобуоччу – үтүлүк. Киһи уйан миэстэтин ыйан, кэпсээн биэрэр. Мөлтөх сиргин үтүлүккүттэн билэллэр.
Атах таҥаһа. Аны атах таҥаһын куурдарга тумсун аллара диэки хайыһыннара уураллар: “өлүөхсүт этэрбэһэ үөһэ көрө сытар” диэн буолар.
Оҕо таҥаһа. Оҕо таҥаһын бөххө, уокка бырахпаттар; кута барсар дииллэр.
Анатолий Павлов-Дабыл:
– Өлүү тиэмэтэ олох биир эйгэтэ уонна итэҕэл өттүттэн көрүллүөхтээх. Аныгы дьон туох да буолбатын курдук, күннээҕинэн олороохтууллар. Санаа-оноо да уларыйда. Духуобунай таһыммытын сүтэрэн сылдьабыт. Ол эбэтэр киһи тура эрэ сылдьарын тухары тыыннаах курдук саныыллар. Ол кэнниттэн тыын баар буоларыгар, суох буоларыгар ончу кыһаллыбаттар. Ол иһин ити “тугу да итэҕэйбэппит” дэһэллэр. Туох баар итэҕэл этэринэн, тыын мэлдьи баар. Киһи Орто дойдуттан күрэммитин да кэннэ тыын баар буолар.
Мин “Бырамаҥҥа быралыйыы. Барда...” диэн чараас кинигэбэр итэҕэл бөлүһүөпүйэтин уонна сиэр-туом өттүттэн көрөн суруйбутум. Элбэх устуоруйаны, литэрэтиирэ матырыйаалларын, ритуальнай көмөҕө сыһыаннаах докумуоннары сыһыарыы быһыытынан киллэрбитим.
Ол үлэбэр маннык суруллубута:
Киибэс сиэрэ-туома.
Киибэс диэн өлбүт киһини харайааччы ааттанар. Былыр итинник дьарыктаах идэтийбит дьон бааллара. Аныгы кэмҥэ киибэс үлэтин сүтүктээхтэр бэйэлэрэ толороллор.
Тыын быстыыта. Киһи тыына быстара чугаһаатаҕына, сүрэх өттүн өгдөтөн, уҥа ойоҕоһугар эргитэн биэрэллэр. Баһыгар сымнаҕас таҥаһы сыттыктыыллар. Тыына быстыбытын кэннэ халтаһатын сабаллар. Айаҕа аһыллыбатын диэн, кыра былаатынан эбэтэр үрүҥ таҥаһынан сыҥааҕыттан төбөтүн оройугар таһааран баайаллар. Иһэ үллүбэтин туһугар ыарахан соҕус эттиги уураллар.
Сууйуу. Тыын быстыбытын кэннэ этин-сиинин сууйаллар. Тоҕо диэтэххэ, кини тыына таҥараҕа ыраас тиийиэхтээх. Сууйуох иннинэ өлүөхсүттэн дьарҕа ыарыыларын илдьэ барарыгар көрдөһөллөр. Сууйарга хас да киһи буолара ордук. Сууйар уу сылаас соҕус буолуохтаах. Мыыла, сымнаҕас өрбөх туттуллар. Сытыарарга анал хаптаһыннаах буолар үчүгэй. Муостаҕа, ороҥҥо сытыарар табыгаһа суох.
Аан бастаан хаҥас өттүгэр туран, иннин уонна баттаҕын сууйаллар. Бу кэнниттэн хаҥас ойоҕоһугар эргитэллэр уонна хаҥас өттүгүн, илиитин, атаҕын сотоллор. Ити кэнниттэн өрбөҕүнэн айаҕын, муннун ыраастыыллар. Сирэйин үстэ илитэн ылаллар.
Чэпчэтии. Сууйар кэмҥэ хойуута уонна убаҕаһа таҕыстаҕына, саннын өгдөтөн, иһин баттыыллар. Оччоҕуна иһинээҕи хойуута, убаҕаһа эбии тахсар, ыраастанар.
Таҥыннарыы. Ыраас таҥаһы эбэтэр бэйэтэ эрдэттэн бэлэмнээбит таҥаһын таҥыннараллар. Кини анараа дойдуга ыраас таҥастаах тиийэн таҥараҕа көстүөхтээх. Таҥыннаран баран, илиитэ-атаҕа хамнаабатын курдук баайаллар. Баайарга хаҥаһа аллара, уҥата үөһэ буолар. Атахтарын тэҥнии тутан, бэрбээкэйин туһунан баайаллар. Маны дьиэттэн тахсыан иннинэ эбэтэр ииҥҥэ түһэриэх иннинэ сүөрэллэр.
Куорчахха (хоруопка сытыарыы). Куорчаҕы, төһө сатанарынан, дьиэ ортотун диэки туруораллар. Сытыарыах иннинэ сорохтор куорчахха ууну таммалатар үгэстээхтэр. Бу кэнниттэн аҕа саастаах дьон бас өттүттэн, эдэрчи дьон өлбүтү атаҕыттан өгдөтөн куорчахха көһөрөллөр. Баһыгар сыттыктыыллар. Сыттыкка куорчах маһын көөбүлүн уонна куорчахха туттуллубут таҥас кырадаһынын тутталлар. Куорчахха сытар киһи сирэйэ киирэр аан диэки туһуланыахтаах. Таһырдьаттан киирэр киһи кини сирэйин көрүөхтээх. Өлүөхсүт дьиэтигэр-уотугар үс күн сытар, олоро сылдьыбыт бэлиэтин, суолун-ииһин хомуйар.
Ийэ буору бэлэмнээһин. Кистииргэ ийэ буору бэлэмнээһин – биир уустук түбүк. Маныах аҕа саастаах киһи салайара табыгастаах. Иини хаһыыга сыыһа-халты тахсыа суохтаах. Иин иһигэр тэбиэҕи туруорарга куорчах уһунун, туоратын чопчу кээмэйдииллэр. Иинин хаһан баран, тэбиэҕи туруораллар. Тэбиэҕи сабар хаптаһыннары нүөмэрдээн бэлиэтииллэр. Буорун үлэтин биир күнүнэн бүтэрбэттэр, таһаарар күҥҥэ сарсыарда тиийэн өҥнүүллэр.
Дьиэттэн таһаарыы. Тиһэх суолга атаарыыны сиэри билэр киһи дьаһайар. Куорчаҕы дьиэттэн таһаарарга атах өттө инникилиир. Аан боруогар үстэ үктэннэрэн ылаллар. Таһырдьа таһааран, тиэргэҥҥэ эрдэттэн бэлэмнэммит олоппосторго куорчаҕы илин диэки туһулаан ууран, өлбүккэ күнү көрдөрөн ылаллар.
Кистээһин. Куорчаҕы иин үрдүгэр ууран, өлбүтү кытта бырастыылаһаллар. Өлбүт киһини илин диэки сирэйдииллэр. Ити аата сирдээҕи олохтон Айыыларга барыы курдук өйдөбүллээх. Бырастыылаһан баран, куорчах хаппаҕын сабаллар. Ииҥҥэ түһэрэллэр. Түһэргэ атах өттө бытааннык урут түһэр. Түһэрэр быа түмүгэ суох буолуохтаах. Бу кэнниттэн хас биирдии киһи күн хаамыытынан иини эргийэр уонна ытыс буору быраҕар.
Арҕаанан ааннанан кириэскэ үҥэр таҥараһыттар күнү утары хааман эргийэллэр. Ити аата дууһаҕа хайыһыы курдук өйдөнөр.
Куһаҕан өлүү
Бэйэтигэр тиийиммити “дууһатыгар турбут киһи”, “бэйэтин тыынын быспыт киһи” дииллэр. Оттон атын киһини өлөрбүтү “киһи тыынын быспыт киһи” диэн этэллэр. Итэҕэл өйдөбүлүнэн, оннук киһи өлөр чааһыгар, тыына быстара чугаһаатаҕына, олус моруу буолар. Таҥара эрэйигэр түбэһэр.
Куһаҕаннык өлүүнү хайа да итэҕэл биһирээбэт. Аньыынан ааҕар. Кинилэргэ туом оҥорботтор. Итэҕэллээхтэр сытар сирдэригэр кистээбэттэр.
Лазарь Афанасьев-Тэрис:
– Киһи барыта итэҕэлгэ үлэлиир буолбат. Холобур, христианскай итэҕэли ылан көрдөххө, кинилэр дьиҥ кистэлэҥнэрин хаһан даҕаны арыйбаттар. “Итэҕэлгэ наадыйар дьон таҥара дьиэтигэр тиийиэхтээхтэр” диэн өйдөбүллээхтэр.
Оттон биһиги дьоммут барыны бары билэ сатыыллар. Ити ончу сыыһа. Билэ сатаабыттарын да үрдүнэн билиэхтэрэ суоҕа. Итэҕэл кистэлэҥэ элбэх буоллаҕа...
Ол гынан баран сиэрдээх-майгылаах буолар инниттэн ханнык баҕарар киһи итэҕэли кыратык билиэхтээх. Итэҕэл саамай улахан өрүтэ – сиэр. Ол аата, бэйэ-бэйэҕэ үчүгэй сыһыан диэн өйдүөххэ наада.
Манна эбэн эттэххэ, билиҥҥи үйэҕэ сымыйа алгысчыт элбээтэ. Алгыс диэн медитация көрүҥэ. Ончу атын турукка эҥин киириэхтээххин. Ити кистэлэҥнэрин ол булумньу “алгысчыттар” хантан билээхтиэхтэрэй? Суох буоллаҕа. Сыбыс-сымыйанан үчүгэй тылы-өһү этиинэн муҥурданаахтыыллар. Итинтэн туох даҕаны үчүгэй сабыдыал үөскээбэт. Кинилэр дьонтон харчы эрэ ылар сыаллаах-соруктаах үлэлииллэр.
Биһиги дьон барыта алгысчыт буоларын хаһан даҕаны ситиһэ сатаабатахпыт уонна сатыахпыт да суоҕа. Дьиҥнээх алгыһы оҥорооччу биһиги буолабыт. Чуолаан, “Айыы итэҕэлин” үөрэхтээхтэрэ. Итэҕэлгэ туох даҕаны сыһыана суох мээнэ дьоҥҥо сиэр-туом ыытыытын алгыһын биэрбэппит. Алгыһынан киһини өлөрүөххэ, тилиннэриэххэ сөп. Онон бу уустук дьыалаҕа дьиҥ андаҕары биэрбит уонна үөрэҕи ааспыт эрэ дьон толору үлэлиир бырааптаахтар.
Алгыс – 63 айыы өйдөбүлүттэн 59-һа (Алгыс Айыы Тойон). Үтүө тыл. Бу тылы аан бастаан айыылар саҥарбыттар, киһи кинилэртэн этиттэрэн алгыыр буолбут. Туох баар үчүгэйи алгыс эрэ оҥорор. Киһи тугу гынар да, барыта алгыстаах буолуохтаах. 63 сүрүн алгыс баар. Бу алгыстартан үтүмэн элбэх алгыс үөскүүр.
Манна эбэн эттэххэ, бу ый 20 күнүгэр итэҕэл 14-с сугулаана ыытыллыахтаах. Урукку сылларга итэҕэл үөскээһинигэр болҕомто уурар буоллахпытына, билигин ис-иһигэр киириэхпит.
Инники сүрүн соруктарбыт:
– итэҕэл киинин тутуу;
–алгыс балаҕанын оҥоруу;
–сайын Хаҥаласка ытык сырыыны тэрийии;
–итэҕэлгэ аналлаах ааҕыылары тэрийии
–Айыы итэҕэлигэр улуустартан итэҕэл тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэ.
Онон итэҕэлгэ үлэлиэн баҕалаах дьону бу тэрээһиҥҥэ күүтэбит!
Бэлэмнээтэ Екатерина АФАНАСЬЕВА.
Интэриниэт ситимиттэн хаартысканы туһанныбыт.
