(Космонавтика күнүн көрсө)
Мин аармыйаҕа 1964 с. ыҥырыллан, ССРС Тиихэй акыйааннааҕы байыаннай-морской флотугар атомнай подводнай лодкаҕа сулууспалаабытым. Комсомольск-на-Амуре куоракка саҥа лодка ыла бара сырыттахпытына, Өктөөп революциятын 50 сылыгар анаан тутуллубут ыччат дыбарыаһа үлэҕэ киирэригэр,1967 с. бэс ыйын 12 күнүгэр Сэбиэскэй Сойуус бары өрөспүүбүлүкэлэрин бастыҥ үлэлээх ыччатын уонна комсомолецтарын улахан сүлүөтэ буолбута. Онно бочуоттаах ыалдьытынан бастакы космонавт Юрий Гагарин кэлэр үһү диэбиттэрэ.
Сүлүөт аһыллар күнүгэр хара сарсыардаттан, тыһыынчанан киһи Гагарины көрөөрү дыбарыас таһыгар мустубут диэн, биһигини түргэн үлүгэрдик хомуйан “оцеплениеҕа”илдьибиттэрэ. Тиийбиппит доҕоор, дьон бөҕөтө ханна да хамсаабат гына ыга анньан турара. Саллааттар, милициялар толорулар, кинилэргэ биһиги эбии көмөҕө кэллэхпит дии. Параднай ааҥҥа киһи киирэрин курдук көрүдүөр оҥоһуллубут. Дьон-сэргэ өттүгэр саллааттар тураллар, иккис эрээт – моряктар, арыый ыраас өттүгэр милициялар сүүрэллэр-көтөллөр. Биһиги Гагарины олох чугастан көрөр буоллубут диэн улаханнык үөрдүбүт. Ол гынан баран үчүгэйдик өйдөөн көрдөххө, киһи элбэҕэ бэрт буолан, массыына буолуохтааҕар сатыы да киһи киирэрэ кытаанах курдуга. Ыксалга бириэмэ түргэнник барар дииллэр - сүлүөт аһыллыыта чугаһаан кэллэ, Гагарин суох...
Арай эмискэ биһигини (уонча старшиналары) ыҥыран ылан дьиэҕэ киллэрдилэр уонна “запасной выход” диэн ааҥҥа илтилэр. Мин Гагарины ыраахтан да көрбөт киһи буоллум диэн хомойо санаатым. Кэлин билбитим уолаттар бары оннук санаабыт этилэр. Таһырдьа Амур өрүс диэки өттүгэр олбуор иһигэр таҕыстыбыт. Онно-манна тутууга кыайан тутуллубатах мал-сал, матырыйаал үчүгэйдик сааһыланан кыстаммыт этэ. Бөртөлүөт тыаһа иһиллэр... Биһигини “запасной” аан икки өттүгэр көрүдүөр курдук туруордулар. Миигин аан уҥа өттүгэр саамай уһукка туруордулар. Онтон өрүс диэки турар калитка аана аһыллаатын кытта дьон иһэрэ көһүннэ. Иннилэригэр биир байыаннай киһи иһэр, өйдөөн көрбүтүм Гагарин илэ бэйэтинэн иһэр эбит. Буолаары буолан миигин көрбүтүнэн. Илиим, атаҕым халыр босхо барда, ыксаатым, кэллэҕинэ чиэс биэрэрбин эҥин ыйыы, этии суох этэ. Ыксал бөҕөтө буолла. Киһим илиитин ууммутугар байыаннайдыы киммин эттим уонна илии тутустум.
Миигиттэн кыра соҕус уҥуохтаах, уурбут-туппут курдук көрүҥнээх. Ханнык флотка сулууспалыыгын диэн ыйытта (илиибин тутан туран). Мин подводникпын диэбиппэр “биһиги халлаан куйаарыгар сылдьабыт, манна кэлэн уу анныгар сылдьар хараабыл хамаандатын дьонун кытта кэпсэтэбин” эҥин диэн эттэ. Хайдах сулууспалыырбын, хантан сылдьарбын ыйыталаста. Саха сириттэн сылдьарбын билэн баран Дьокуускайга тиийэ сылдьар баҕалааҕын эппитэ, тиийдэхпинэ көрсүһүөхпүт диэбитэ уонна үчүгэй доруобуйаны, сулууспаны баҕарбыта. Онтон аан икки өттүгэр турар уолаттардыын илии тутуһан баран иһирдьэ ааспыта. Арыалдьыттара эмиэ бары дорооболоспуттара, икки хас байыаннайдар бааллара. Хабаровскай кыраайтан,Москубаттан тойоттор уонна ол кэмҥэ ЫБЛКСМ КК бастакы сэкиритээрэ Павлов баара. Биһигини бэрт түргэнник хомуйа охсон баран чааскытыгар төннүҥ диэтилэр. Кэлин аан таһыгар бииргэ турбут уолаттарым, туох ааттаах Гагаринныын өр кэпсэттиҥ диэн күнүүлүүр курдук эппиттэрэ. Сарсыныгар дьонум уҥа илиилэрин (Гагаринныын илии тутуспут илиилэрин) суумматах этилэр. Мин эмиэ суумматаҕым. Уолаттар төһө өр илиилэрин суумматахтара буолла, мин уонча эрэ күн тулуспутум.
Кэлин, арай кырдьык, Гагарин Саха сиригэр кэлбитэ буоллар, миигин хантан булуо эбитэ буоллар диэн саныыбын. Ол соһуччу көрсүһүү кэнниттэн чааспар миэхэ хас да киһи кэлэ сылдьыбыта (корреспонденнарбыт эҥин диэн). Олор истэригэр, бука, Гагарин киһитэ сылдьыбыта буолуо, туох билиэй. Эһиилигэр Гагарин эмискэ оһолго түбэһэн суох буолбутугар аан дойду “эфирин” иһэ оргуйа түспүтэ. Эҥин араас киһи өйүгэр батан киирбэт, итэҕэйбэт сабаҕалааһыннарыгар тиийэ араас тарҕаммыта. Улуу Гагарин хайдах өлбүт кистэлэҥэ билиҥҥэ диэри кыайан арыллыбакка турара хомолтолоох. Оттон мин кинилиин илии тутуспут, кэпсэппит түгэммин дьылҕам бэлэҕэ диэн саныыбын.
А.Г. Степанов, 1964-68 сс. СС 368№дээх (690 бырайыак) подводнай лодка БЧ-5 хамаандатын старшината. Хаартыскаҕа хаҥастан үһүс турар уонна Юрий Гагарин Комсомольск-на-Амуре куоракка сырыытын түгэннэрэ.
