16 сыл анараа өттүгэр 2003 сыл муус устар 7 күнүгэр Бүлүү улууһун Сыдыбылыгар Чочу орто оскуолатын 22 үөрэнээччитэ уокка былдьаммыттарын туһунан дьулаан сурах Саха сирин бүтүннүү аймаабыта. Төһө да үүн-дьыл аастар, ол хараҥа күнү син биир саныыбыт, кэриэстиибит. Бу – биһиги ытык иэспит.
Ол кэмҥэ Бүлүү Сыдыбылыгар олорбут, билигин Дьокуускайга олорор Антонина Архиповна ФЕДОРОВА олоҕун хараҥа балаһатын харах уулаах олорон кэпсиир. “Хаһыакка матырыйаал оҥоруохпун баҕарабын...” диэн сэмээр ыйыппыппар, чочумча саҥата суох, өй-санаа мөккүөрүгэр олорон, ыараҥнатан көрөн эрэ баран, сөбүлэстэ. Кэпсэтэргэ ыарахан этэ да буоллар...
Антонина Архиповна сүрэҕин сырҕан бааһын таарыйан, олоҕун ыарахан кэрчиктэрин санатан кэпсэтиннэрбиппэр, бырастыы гынарыгар эрэнэн туран, суруйуубун сэрэнэн сурукка тиһэбин.
Санаан ааһыах дуу, ол дьулаан түгэни...
Мин табыллыбатах олоҕум кэпсээнэ кими интэриэһиргэтиэй, толкуйдатыай? Чэ, бэйэ, ол эрэн... Күннээх халлаан анныгар күлэн-үөрэн, ый ыраас кырдалыгар ыллаан-туойан ааспыт, кылгас да буоллар дьоллоох дьиэ кэргэн олоҕун билэн, олорон барбыт, сүрэхпэр сөҥө сылдьар күндү дьонум тустарынан кумааҕыга курустук суруйан, ыар-санньыар санаабын сааһылаан, дьоммун кэриэстээн ааһарым эмиэ да наада курдук.
Ол күнү ахтар, саныыр олус ыарахан... Төһө да санаабат буола сатаабытым иһин, өйбөр-сүрэхпэр умнуллубаттык иҥэн хаалбыт. Тыыннааҕым тухары саныыбын, ахтабын, суохтуубун хаарыаннаах күндү көмүс оҕобун, кыысчааммын Таанньыкканы...
Сарсыарда кыыспытын оскуолаҕа атааран, хотоҥҥо тахсаары олорон аҕабытын кытта чэйдээтибит. Чэйдээн бүтэн тахсаары туран, түннүгүнэн көрбүппүт, арай хара буруо субуллар. “Туох эрэ умайан эрэр” диэн сүөһүлэрбитин көрө охсоот, онно сүүрдүбүт. Ыраах соҕус олорор этибит. Чугаһаан иһэн көрбүппүт: оскуола умайа турар. Сүүрэн кэлэн, ол аймалҕан ортотугар биирдэ баар буола түстүбүт. Дьон бөҕө мустубут, ыһыы-хаһыы, ытаһыы-соҥоһуу, оҕолорун көрдөөн, ыҥыран айманыы. Оскуола иһиттэн оҕо быыһаммыта, былдьаммыта биллибэт үлүгэрэ.
Биһиги эмиэ кыыспытын көрдөөтүбүт. Онон-манан көрдүү сатаан баран “оҕобут, баҕар, дьиэтигэр кэлэн олороро буолуо” диэн санааттан дьиэбитигэр төттөрү сүүрдүбүт. Кэлбиппит, ким да суох. Оннук биир түгэнинэн күҥҥэ көрбүт соҕотох кырачаан кыысчааммытыттан ытыс соттон хааллыбыт.
Кыыспыт Таня 6-с кылааска үөрэнэрэ. Убайа Рома кэнниттэн 5 сыл буолан баран кэтэһиилээх кыыс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Уолбут балтыламмытыттан наһаа үөрбүтэ. Мэлдьи сүгэ-көтөҕө сылдьара, бииргэ оонньууллара. Аҕабыт эмиэ кыыһын сүрдээҕин таптыыра.
Суох буолбутугар иккиэн улахан охсууну ылбыттара. Сүҥкэн сүтүгү уйбакка айманаллара, ардыгар аһыыларын аһаан аһардаллара эмиэ баара. Мин дьоммун аймаамаары, санааларын алдьатымаары, кинилэр суохтарына эбэтэр ойуурга тахсан ытаан-соҥоон, аһыыбын аһарда сатыырым. Онтон ыла олохпут огдолуйбута, отуора хамсаабыта.
Хара харах, уһун суһуох – барыта Танюшаҕа баара
Оҕом, чыычааҕым Танюшам убай, эбээ, эһээ, ийэ, аҕа тапталыгар уйдаран аламаҕай дууһалаах, элэккэй, амарах санаалаах, сытыы-хотуу, лиидэр хаачыстыбалаах оҕо буола улаатан испитэ. Кыра эрдэҕиттэн тугу барытын билэ-көрө сатыыр ураты майгылааҕа. Оҕо уһуйааныгар сылдьыаҕыттан туох баар ыытыллар тэрээһиннэргэ барытыгар харса суох кыттыһан иһэрэ. Уруһуйдуурун, үҥкүүлүүрүн, хомустуурун олус сөбүлүүрэ. Фольклорга сыстаҕаһа, талааннааҕа. Успуордунан үлүһүйэрэ – баскетболлуура, сүүрүүгэ оскуолатын чиэһин мэлдьи көмүскүүрэ.
Кыыс оҕоҕо наадалаах хаачыстыба барыта баара – хаһаайыстыбаннайа, түргэн туттунуулааҕа. Үлэни кыайар-хотор буолан дьиэ үлэтигэр миигин наһаа абырыыра. Бүтэһик сылларыгар, кыра оҕо диэтэххэ, улахан киһилии дуоспуруннаммыта, өйө-санаата боччумурбута. Ону-маны ырытар, анаарар, бэйэтэ туһунан көрүүлээх оҕо буола улаатан испитэ. Убайдара Коля Макаров (култуура миниистирин солб. үлэлээбитэ), Айаал Мохначевскай курдук устуоруйа учуутала буолар ыра санаалааҕа.
Оҕобутун бары сарсыарда аайы оскуолатыгар хайаан да сыллаан-уураан атаарарбыт. Түннүгүнэн көрөн хааларбыт. Кыыспыт ону билэрэ, кэннин хайыһан далбаатыы-далбаатыы барара. Оскуолаттан кэлиитигэр киирээтин сыллаһан көрсөрбүт. Күн аайы оннуга. Баҕар, сотору арахсыахпытын сүрэхпит сэрэйэн, итинник истиҥник сыһыаннаһарбыт эбитэ дуу... Кини таһырдьаттан чэпчэки-чэпчэкитик хааман дугуйан киирдэҕинэ, дьиэбит иһэ биирдэ сырдыы түһэрэ.
“Кыыс оҕо киэргэлэ – суһуоҕа” диэммит кырыйбакка уһаппыппыт, синньигэс биилин аһара түһэр уһун, хойуу суһуохтааҕа. Оскуолаҕа саамай уһун суһуохтааҕынан киэн туттара. Биирдэ эһэлээх эбэтигэр, баттаҕын барытын үөһэ хомуна тутан, оҥоһуу кылгас баттаҕы кэтэн “баттахпын кырыйтарды-ыым” диэн дьээбэлээн киирэн соһуппута. Оннук бары харыстыыр этибит, кини уһун суһуоҕун.
Танюша күннүгүттэн...
31.05.98с. – 1-кы кылааһы бүтэрбит сайына.
Бүгүн самыыр күнү быһа түстэ. Иннаҕа баран оонньоотум. Мин “Гадкий утенок” диэн кинигэни аахтым. Куба туһунан. Маамам моркуоп олорто. Паапа куһа суох. Эбэҕэ кустуу барда, кус аҕалыа диэн күүтэбин. Мин ынахтарбын үүрэн иһэн кэҕэни көрдүм. Кини чугас көтөн ааста уонна “кук-куук” диэтэ.
15.01.03с. Страшная история. Убайым ааҕы, Айааллааҕы, хайа эрэ аһайдар киирэн өлөрбүттэр. Убайбын Айаалы, саҥаспын Оляны, балтыларбын Туйаараны, Айнаны, кырачаан Павликаны өлөрөн кэбиспиттэр. Өссө сэймэктээн, эрэйдээн! Оо!! Эрэйдээхтэри.
23.03.03с. Бүгүн ойбонтон сүөһүбүн уулатан кэлэн баран, тиэргэним иһигэр тоҥсоҕойу көрдүм. Мас үөһэ көтөн тахсыбыта.
Сор соҕотоҕун сылдьыбат
Олох салҕанар... Көмүс кыысчаана суох олохпут курустук салҕанан барбыта. Кэтэх хаһаайыстыбаҕа ынах-сылгы элбэҕэ, онно умса түһэн үлэлээн, аралдьыйа сатыырбыт. Аҕата уолун кытта сатаабатахтара, кыайбатахтара диэн суоҕа. Биир сайын, күһүн икки дьиэни тутан дьэндэтэн кэбиспиттэрэ. Уотун, ититэр систиэмэтин барытын бэйэлэрэ тардыбыттара. Иккиэн да тарбахтарыгар талааннаах сүрдээх уус этилэр.
“Этилэр” эрэ диирбэр тиийэбин... 2012 сыл олунньу 23 күнүгэр дьонум – кэргэним Александр 49 сааһыгар, уолум Рома 28 сааһыгар -- эмиэ суох буолбуттара, бииргэ тутуспутунан. Бу күн иккиэн тыраахтарынан от тиэйэ барбыттара. Өлүү болдьохтоох, тыраахтардара алдьанан хаалан, көмөҕө кэлбит массыына иһигэр ас сылытар кыра гаас баллона эстэн, умайан өлбүттэрэ.
Дьылҕам мин туспар өссө биир ынырык тургутууну утары ууммута. Аана суох алдьархай, иэнэ суох иэдээн иэнигийбитэ. Күн туллан түспүтэ, халлаан сиҥнибитэ, хараҥа бүрүүкээбитэ. Инчэҕэй эттээх, тэбэр сүрэхтээх тулуйбат, уйбат үлүгэрэ буолбута. Кутурҕан куотар, санаарҕабыл саһар сирэ сүрэҕим буолбута.
“Туох аньыым-харам иһин таҥара миигин сирдээҕи дьолбуттан – күндү көмүс дьоммуттан араарда, соҕотоҕун хаалларда” – диэн хараҥа, уһун түүннэргэ ытаан-соҥоон сыттыкпын илитэрим, уһуутуурум, сүрэҕим тохтуу сыһара. Ама да ааспытын иһин, иэдээннээх ыарахан күннэр-дьыллар этилэр...
Чугас дьонум өйөбүлэ күүс-көмө буолбута
Бу сыллар тухары миигин төһөлөөх элбэх санаа-оноо имиппитин, хараҕым уута тохтубутун, хайдахтаах күүстээх силлиэлээх буурҕа дууһабын ытыйбытын, ааспат арахпат ахтылҕан сүрэхпин амньыраппытын ким билиэ баарай?! Соҕотох бэйэм эрэ. Саха киһитэ ааспыт алдьархайы ахтыбат, үҥсэргии, ытыы-соҥуу сылдьыбат айылгылаах. Окко түспүт оҥоһуум, ыйан турар ыйааҕым, дьылҕа хаан анаабыт олоҕо буоллаҕа, өлбүтү кытта өлсүбүт суох диэн санаанан салайтаран билигин олордоҕум.
Алдьархайга түбэстэххэ киһи хайдаҕа биллэр дииллэр. Биллим: ымсыы, күннээҕинэн эрэ олорор татым өйдөөх дьон баарын, биллим: үтүө санаалаах үтүмэн элбэҕин. Чугас аймах дьонум, Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ бииргэ үөрэммит доҕотторум, дьүөгэлэрим, бииргэ үлэлиир дьонум-сэргэм көмөтө, сүбэтэ-амата, үтүө сыһыаннара миигин олоххо иккистээн төнүннэрбиттэрэ.
Олортон бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийим Варвара Федоровна Афанасьева көмөтө-амата тугунан да кэмнэммэт. Кини баара-суоҕа 15-16 саастааҕар, ийэбит барахсан эдэркээн сааһыгар 10 оҕону төрөтөн баран, эмискэ ыалдьан күн сириттэн күрэммитэ. Онно саамай кырабыт аҕыйах ыйдаах хаалбыта. Мин дьыссаакка сылдьарым, 6 эрэ саастааҕым. Кэннибиттэн икки балтылааҕым, икки бырааттааҕым. Онон эдьиийбит барахсан аҕабыт Архип Михайловичтыын иккиэн көмөлөөн, барыбытын улаатыннаран, үөрэхтээх үлэһит дьон оҥортообуттара. Онон эдьиийбит биһиэхэ иккис ийэбит тэҥэ күндү киһибит этэ. Хомойуох иһин, эдьиийим барахсан барыбытын ытаппытынан-соҥоппутунан орто дойду олоҕуттан соторутааҕыта бараахтаата.
Сиэтэбин икки өттүбэр сиэннэрбин,
кинилэр үөрдэллэр дууһабын
Дьонум барахсаттар туппут ат сүүрдэр дьиэлэригэр, улахан хаһаайыстыбаны көрөн, чороҥ соҕотох олорон хаалыы, туһугар, улахан санаа моруута, кыһалҕа буолар эбит. Истиэнэм хас биирдии эркинэ, дьиэ иһинээҕи мал-сал барыта дьоммун санатара, ытатара-соҥоторо. Нэһилиэгим дьоно аһыммыттыы көрбүт харахтара сүрэхпин хаанынан оҕуолатара, миигин санаабын көтөҕөн, аһынан, уоскутан саҥардахтарына туттуммакка ытыырым, олуһун айманарым.
Онон 29 сыл ыал буолан, хаһаайыстыба тэринэн олорбут иэримэ дьиэбитин хатаан, дьонум көмүс уҥуохтарын көтөҕөн, иккис дойду оҥостубут Сыдыбылым бөһүөлэгиттэн көһөн Дьокуускайга барбытым.
Манна даҕатан эттэххэ, 1980 сыл атырдьах ыйыгар, Кемерово куоракка култуура институтун бибилэтиэкэр идэтигэр үөрэнэн бүтэрэн, Сыдыбылга ананан үлэлии кэлбитим. 1983 сыллаахха олохтоох уол Александр Федоровка кэргэн тахсан олохсуйбутум. Сашам ис иһиттэн бэрээдэктээх, эйэҕэс, сайаҕас, уйан дууһалаах үлэһит бэрдэ этэ. Кини сатаабатаҕа суоҕа. Сэгэрим эрэйдээх, миигин дьоллоох дьиэ кэргэн олоҕор олордубутун үйэлэргэ саныы сылдьыам.
Уолум Рома ыал буолан, кэнниттэн 2 сиэн кыыһы хаалларбыта. Билигин олортон күнүм-ыйым тахсар. Бэйэм ХИФУ 20-с №-дээх уопсайыгар үлэлиибин. Эдэр оҕолор ортолоругар сылдьан санаам аралдьыйар, дууһам уоскуйар. Оҕолорум ортолоругар сылдьар курдук сананабын. Онон таптыыр үлэм миигин санаа баттыгыттан өрүһүйэр, харыстыыр.
Сиэннэриҥ дьоллоругар уһуннук олор дуу...
Мэлдьи ким эрэ туһугар кыһаллан сүүрэ-көтө, дьон ортотугар күлэ-үөрэ сылдьар саха биир дьоһуннаах далбар хотунун көрдөххө -- киһи санаата көтөҕүллэр, дууһата үөрэр. Кини санаа түһүүтэ диэни таһыгар хаһан да көрдөрбөт, мэлдьи чугас дьүөгэлэрин, аймахтарын ортотугар дьоллоох олох үөһүгэр сылдьар.
Дьылҕа-хаан тыйыс тургутууларын эрдээхтик ааһан, тулуйан, билигин да үлэлии-хамныы, олох инники кирбиитигэр сылдьарыттан долгуйа үөрэҕин. Антонина Архиповна билигин инники сыала-соруга дьэҥкэ – кэрэчээн сиэннэрэ Викалаах, Надюшаны үөрэхтээх, үлэһит дьон оҥортоон олох киэҥ аартыгар бигэтик үктэннэрэр ыра санаалаах. Кини тапталлаах оҕолоро ситэри олорботох олохторун сиэннэрэ салгыахтара, ааттарын ааттатыахтара турдаҕа...
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
