Бүгүҥҥү ыалдьыппыт Марина Макарова Эверест хайа базовай лааҕырыгар диэри 5000-тан тахса миэтэрэлээх үрдүккэ ыттан кэлбитэ. Ол туһунан сонунун үллэстэр, сырыытын кэпсиир.
– Марина, дорообо! Хаһан, хайдах айаннаан сырыттыҥ?
– Муус устар 6-28 күннэригэр баран кэллим. Непалга айанныыр дьон үксэ “хайанан ыалдьар”, ол аата түгэн көһүннэр эрэ,хайалаах сиргэ баран, сынньанан, дьарыктанан кэлэллэр. Миэхэ оннук “ыарыым” суоҕа. 2017 с. Үөһээ Дьааҥы улууһун Киһилээҕэр баран хайа диэни аан маҥнайхарахтаабытым, ол кэннэ Өймөкөөн 2000 м. үрдүктэнтахсалаах хайаларыгар ыттыбытым. Инстаграм тиһиккэ айанньыттар тустарынан ааҕааччыбын. Женя Маркова диэн эдэр кыыс араас чаҕылхай хаартыскалары, олус үчүгэй ис хоһоонноох тиэкистэри таһаарарар этэ. Арай оннук хасыһа олорон, Непал диэн сиргэ бөлөх хомуйарын туһунан биллэрии таһаарбытыгар түбэспитим. Ити – былырыын күһүн. Оруобуна уоппускабар ханна барарбын толкуйдуу сылдьар кэмим этэ, онон кинини кытары билсэн, бөлөҕөр киирэн, Непаллыыр буолан хаалбытым. Биһиги дабайыахтаах хайаларбыт 5500 м. тахса үрдүктэр этэ.
– Хаһан да хайаҕа ытта илик киһи барыан сөп эбит дуо?
– Барарым саҕана “үрдүк хайаҕа ытта иликпин” диэн эппитим. Женябыт бассаапка бөлөх арыйбыта, онно сүбэ-ама суруйара. Бөлөхпүтүгэр Женяны кытарыхолбоон, бэһиэ этибит. Бары нууччалар. Айанныахпыт 3 нэдиэлэ иннинэ“үчүгэйдик акклиматизацияланар гына, Б, С, Е битэмииннэрдэ иһэ сылдьыҥ” диэн сэрэппитэ. Биир кыыс Эльбрус хайаҕа ыттыбыт уопуттаах этэ. Биһиги, 45-46 саастаахтар, үһүө этибит. Хаһан да хайаҕа ыттыбатах дьахтар баара, кыратык ыарыҕаппыта. Уопсайынан, үрдүккэ үөрүйэҕэ суох киһи ыттара сэрэхтээх. Киһи “саһа” сылдьыбыт ол-бу ыарыыта көбөн тахсыан сөп эбит.
– Төһө харчы наада эбитий?
– Кыыс оҥорбут туристическай тэрээһинигэр 1500 дуоллар (97 500 солк. кэриҥэ) төлөммүтэ. Эбиикэлэ-бара бырайыас, аһылык уонна бэйэҥ туттаргар кыра харчы төлөнөр. Минөссө табыгастаах таҥас-сап ылыммытым: тыал курдат үрбэт куурката, үрдүккэ кэтиллэр анал ачыкы, о.д.а. Онон барытын холбоон-илбээн 250 тыһ. солк. кэриҥэ ороскуоттаммыта. Катмандуга сыана чэпчэки. Онтон хайаҕа ыттан истэххэ, сыана ыарыыр. Холобур, аллараа 20-чэ солк. 1 л.бытыылка уу, үөһэ 200-тэн тахса солк. диэри үрдүүр.
– Һуу, ыарахан эбит дии. Онтон визаны хайдах оҥорторуохха сөбүй?
– Визаны Непалга бэйэтигэр оҥороллор. Сыаната хас күҥҥэ сылдьаргыттан тутулуктаах. Холобур, 15 күҥҥэ – 25 дуоллар (1600 солк.). Мин 1 ыйдааҕыны оҥорторбутум – 40 дуоллар (2600 солк.) тахсыбыта.
– Арай ох курдук оҥостон тиийбиппэр киллэрбэтиннэр?
– Докумуонун бары ирдэбилгэ эппиэттиир буоллаҕына киллэрэллэр. Дойдуларын сүрүн дохуота – туризм.
– Хаһан да үктэммэтэх сириҥ буоллаҕа. Айаныҥ хайдах саҕаламмытай?
– Москубаттан соҕотоҕун айаннаан тиийбитим, дьоммун Непалга көрсүөхтээҕим. Москубаттан Непал киин куоратыгар – Катмандуга тиийбитим. Кулун тутартан сезон буолан, дьон кыймаҥалас. Аэропортара боростуой. Анал аптамааттар бааллар, онно тиийэн бэйэҥ дааннайгын суруйдаххына, кумааҕы бэчээттээн таһаарар. Ону туппутунан уочараттаан баран, виза ылаҕын. Барыта эрдэ төлөммүт буолан, көстүүнэйбит киһитэ аэропорка күүтэн турар этэ. Хонор сирбитигэр диэри илдьэн биэрбитэ.Катманду -- боростуой куорат. Кирдээх, онон-манан бөх-сах. Куорат кытыытыттан киин диэки киирэн истэххэ – ыһыллыы-тоҕуллуу ынырыга, светофор эҥин диэн суох, массыыналар талбыттарынан сылдьаллар. Индус курдук, улахан харахтаах хара дьон элбэх, ол быыһыгар бэйэбит курдук кыараҕас харахтаах азиаттыы дьүһүннээх-бодолоох дьон эмиэ бааллар. Мин “бу непалец, бу ханнык эрэ омук” диэн кыайан араарбатаҕым. Хайаҕа ыттыыбыт Катмандуттан 140-ча км тэйиччи турар сиртэн – Луклаттан саҕаламмыта. Луклаҕа тиийэргэ икки суол баар: сатыы эбэтэр салгынынан. Лукла аэропорда Эверест хайаҕа бастакынан тахсыбыт дьон Тенцинг Норгей уонна Эдмунд Хиллари ааттарын сүгэр, 2860 м. үрдүктээх сиргэ хайалар быыстарыгар баар уонна саамай сэрэхтээҕинэн биллэр, посадочнай сурааһына – 520 м. эрэ. Аны тула – хайа. Куттанар дьон сатыы тиийиэхтэрин сөп. Куһаҕана диэн, эбии 4-5 күн наада. Күммүн харыһыйан, сөмөлүөтүнэн тиийбитим. Хата, этэҥҥэ тиийбиппит, олус кэрэ сир! Бу Луклаттан хааман саҕалаабыппыт, маҥнай уустук этэ, кэлин киһи этэ-хаана үөрэнэр эбит. Биһиги морсурууппут 15 күннээх этэ. Хайаҕа ыттан иһэн, лоджаларга (хонон ааһар дьиэ) тохтоон-өрөөн сырыттыбыт. Үөһэ тахсан истэх аайы, тымныйдар тымныйан иһэр. Лоджаларга уопсай хос ортотугар тимир оһохтоох, ону як хаппыт сааҕынан оттоллор. Аһыыр, таҥас куурдар, иттэр сирбит этэ. Үрдүккэ халлаан туруга түргэнник уларыйар буолан, күммүт сарсыарда 4-6 ч. саҕаланара. Сарсыарда хараҥа буолан, сүүспүтүгэр банаардаах хаамарбыт. Тымныы эрээри, киһи хаамтаҕына, этэ-хаана оонньоон, тоҥмута ааһар. Намче Базар диэн 3440 м. үрдүккэ турар улахан бөһүөлэк туристар бары тохтоон ааһар сирдэрэ, биһиги онно 3 хоммуппут. Тиийбит күммүт нөҥүө күнүгэр сарсыарда 4 ч. туран, Кхунде Пиккэ(4200 м. үрдүккэ)акклиматизация хаамыытыгар барбыппыт. Онно чаас кэриҥэ сылдьан баран, төттөрү аллара түһэн хоммуппут. Оччоҕо киһи этэ-сиинэ үрдүккэ сылдьарга эрчиллэр.
– Барытын Женя диэн сирдьиккит илдьэ сырытта дуо?
– Хайаан да олохтоох сирдьит баар буолуохтаах. Анараа айылҕа сокуона туһунан, биир эмэ турист хайа үрдүгүн тулуйбакка ыарыйдаҕына, аара оһолго түбэстэҕинэ, төннөрүгэр тэҥҥэ сылдьыһар. Маны тэҥэ хас биирдии киһи малын тастарар дьону аныан сөп. Бу дьон – үксэ шерпалар.
– Кимнээҕий ол?
– Непалга омук эгэлгэтэ баар, олортон биирдэстэрэ. Кинилэр хайа быыһыгар тарҕанан олороллор. Непал туризмын тутан саамай тутаах норуот. Кинилэр булугастара-талыгастара, мындыр өйдөрө суох Непалга туристыыр кыаллыбат.Тибиэттэн силистээх-мутуктаах норуот, көрүҥнэринэн сахаҕа олуһун майгынныыллар. Уҥуохтарынан кыралар, хара бараан сирэйдээхтэр. Олус кытыгырас, күүстээх омук. Онно тиийбит туристар, альпинистар бэлэмҥэ сылдьаллар. Шерпалар барахсаттар малларын таһан, лааҕыр бэлэмнээн, үөһэ тахсар быаларын ыйаан-хайаан... Эвереска тахсыбыт дьону истэн сөҕүү-махтайыы буолабыт, онтон кинилэр үлэлэрэ буолан, хаста даҕаны ыттыахтарын сөп. Ками Рита диэн шерп быйыл Эверест чыпчаалыгар 23-с сырыытын тахса сылдьыбыт. Биир шерп 30 кг. тиийэ ыйааһыннаах малы сүгэн, хайаҕа тэҥҥэ тахсыһар кыахтаах! Айахтарын онон ииттинэн олороллор.Үлэлэрэ сэрэхтээх, оһолго түбэһэн өлөллөрө элбэх. Ол иһин тулаайах хаалбыт шерпа оҕолоругар интэринээт баар. Олорго оонньуурдары, альбом, кырааска, быластылыын илдьибиппит, кинилэрдээҕэр дьоллоох киһи суох буолар. Олохторо ыарахан буолан, улахан шерпалар систэрэ быстыар диэри үлэлииллэр, оҕолорун үөрэттэрээри кыһаллаллар. Үөрэммэтэх шерпа – туристарга көмөлөһөр, быстах-остох үлэлиир эрэ дьылҕаланар.
– Култууралара хайдах эбитий?
– Намче Базаргашерпалар былыргы дьиэлэрин түмэлин көрбүппүт. Икки этээстээх буолар эбит. Бастакы этээһэ – хотон. Кинилэр сылгы, як, осёл иитэллэр. Арба, сүөһүлэрин өлөрбөттөр эбит. Бэйэтин өлүүтүнэн өлүөхтээх, ону кэтэһэллэр. Дьиэлэрин бастакы этээһигэр сүөһүлэрин сааҕа лэппиэскэ курдук моһуоннанан, кыстанан тураллар. Оттон иккис этээскэ – дьиэлэрэ. Истиэнэ кытыытыгар наара оронноро уонна ортотугар оһохторо турар. Былыргы сахалар хотонноро балаҕаҥҥа сыстан турарын санаабытым. Аны иһиттэрэ-хомуостара эмиэ майгынныыр. Дэйбииргэ эҥин курдук маллары көрөн ааспытым... Култуурабыт икки ардыгар туох эрэ ситим баар быһыылаах. Эверест базовай лаа5ырыгар хайаҕа ыттыы иннинэ, шерпалар “пуджа” диэн биһиги алгыспыт курдук үгэс толорбуттара. Ол кэнниттэн арай “шерпа дэнс!” (шерпа үҥкүүтэ) диэн хаһыы иһиллибитэ. Көрбүтүм: дьонум төгүрүччү турдулар, илии илиилэриттэн ылыстылар – уонна күн эргииринэн хааман, үҥкүүлээн бардылар. Үкчү оһуохайбыт курдук! Соһуйан хаалан, омуммар устубакка да хаалбытым. Миигин непаллар дуу, тибеттэр дуу киһилэрэ дии саныыллара, билбэт тылбынан кэпсэтэ сатаан соһуталлара (күлэр).
– Кэлии омук бөҕө дуу?
– Омук арааһа: Азияттан, Дьобуруопаттан... Ол быыһыгар киһи дьикти дьону көрсөр эбит. Холобур, Гокио диэн базаҕа тохтообуппутугар 62 саастаах, оҕото-уруута суох нуучча дьахтарын кытары билсибитим. “Непалга сылдьыбытым уонча сыл буолла” диэбитэ. Эдэригэр Алтай хайаларыгар сылдьыбыт эбит, ол кэннэ хайа кэрэ көстүүтүн сөбүлээбит. Анаан-минээн харчы мунньан, Непалга төннөр эбит, бэйэтэ биир кэм сылдьар суоллаах. Киһи сөҕөрө, туох да сирдьитэ, тылбаасчыта, тэҥҥэ сылдьыһар доҕоро суох. Бэл, хаартаны, интэриниэти да туһаммат. Оннук сылдьан, ааспыттааҕы сырыытыгар хайа хаспаҕар түһэ сыһан, өлө сыспыттаах. Илиитэ бүтүннүү хаан буолан саккырыы турарын, аара туристар булан көмөлөспүттэр. Хата, онтон сөп буолбакка эмиэ кэлбит. Непал тардар күүһэ, дьону угуйар эйгэтэ оннук ураты. Эверест базовай лааҕырыгаркыыстаах уол көрбүтүм, атахтара суох, протезтаах этилэр, өссө хайаҕа ыттан иһэллэрэ. Киһи ити курдук сылдьан, дьон санаатын күүһүн сөҕөр, кинилэртэнсэниэ ылар.
– Киһи санаата-оноото, олоҕу көрүүтэ арыый уларыйар кэлэр эбит диэ...
– Оннук, бэйи, мин Өймөкөөн хайаларын кэннэ хоһоон суруйар иэйиим уһуктубута. Непалга сылдьан баран эмиэ хоһоон суруйталаабытым. Олус элбэх саастаах дьон баарын көрөн, сүргэм көтөҕүллүбүтэ. “Кырдьар кырыыс” диэн баран, сытынан кэбиспэттэр, хаамаллар-сиимэллэр, араас дьону кытары алтыһаллар. Сорох сахаҕа “ээ, чэ, аны кырыйдаҕым” диэн бэйэни хааччахтыыр санаа баар. Ол онтон ыһыктыахха наада.Шерпа оҕолорун санааҥ. Оонньуурдара да суох, дьиҥнээх айылҕа оҕолоро кыраҕа да үөрэллэр. Планшеттарын кыбына, экирээнтэн арахпат оҕолорбутун санаан, үөһэ тыыныах санаам кэлэр.
Сардаҥа БОРИСОВА кэпсэттэ.
