95 сыл анараа өттүгэр Саха сирин Үрдүкү Суута тэриллибитэ. Онтон 18 сыл бэрэссэдээтэлинэн РФ үтүөлээх юриһа, РФ Судьуйаларын сэбиэтин чилиэнэ, билигин бочуоттаах астаапкаҕа олорор Людмила Горева эҥкилэ суох салайан кэллэ.
Сокуон хараҕынан дьон дьылҕатын быһаарар судьуйаны олус кытаанах майгылаах курдук саныыбыт. Оттон Людмила Тимофеевна ити өйдөбүлү туора сотор: кэпсээн-ипсээн, күлэн-үөрэн.
– Людмила Тимофеевна, бэйэҥ тускунан кэпсиэҥ дуо? Хайдах юрист буолбуккунуй, судьуйаҕа хаһааҥҥыттан санаммыккыный? Оҕо сааһыҥ хайдах ааспытак?
– Дьокуускайга төрөөбүтүм. Оҕо сааһым олус дьоллоохтук ааспыта. Төрөппүттэрим истиҥ тапталга бигээн, олус маанылаан улаатыннарбыттара. Тимофей Спиридонович Лукин диэн Намтан сыдьааннаах аҕам Саха АССР Борокуратууратын ыстаарсай силиэдэбэтэлинэн үлэлээбитэ. Олус мындыр, муударай киһи этэ. Үлэтигэр олус бэриниилээҕэ, ытыктабылга сылдьыбыта. Сыралаах үлэтин Үлэ Кыһыл Знамята уордьан туоһулуур. Оҕо сылдьан ити уордьаны убайбын кытта сэрэнэн, ылан көрөр этибит уонна олус киэн туттарбыт. Аҕам сабыдыалынан идэбин эрдэ быһаарбытым. Ийэм Дина Семеновна эмчит этэ. Кини сымнаҕас илиитигэр сүүһүнэн оҕо төрөөбүтэ, үйэтин тухары куораттааҕы роддомҥа үлэлээбитэ. Убайым Александр Тимофеевич юриспруденцияҕа эмиэ бэркэ быһаарсара, ол эрээри Куйбышевтааҕы ньиэп-гаас институтун бүтэрбитэ, “Ленагаз” тэрилтэҕэ үлэлээбитэ. Мин Свердловскай куоракка юридическай институту бүтэрбитим. Сойуус саҕана 3 эрэ юридическай үрдүк үөрэх баара. Олортон Свердловскайдааҕы институт аатырара. Чахчы, дириҥ билиини биэрэрэ. Институт кэннэ ИДьМ ыстаарсай силиэдэбэтэлинэн үлэлээбитим, 7 сыл кэнниттэн горкомтан Е.М. Ларионов (кэлин парламеҥҥа спикердээбитэ) “куораттааҕы суукка судьуйалаа” диэбитин ылыммытым. Уолум уонна кийиитим эмиэ юристар.
– Бастаан таһаарбыт бириигэбэргин өйдүүгүн дуу?
– Судьуйалаан көрбөтөх киһиэхэ, кэлин санаатахпына, арыый “судургу” дьыаланы биэрбиттэр эбит. Ол эрээри оччолорго “судургу” диэбэккин. 7 сыл силиэдэбэтэллээбит буолан, ол дьыаланы ыарырҕаппатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, дьыалаҕа дакаастыыр түгэн ханна тиһиллибитин эндэппэккэ билэр буоллаҕым. Ол – суол быраабылатын кэһиигэ холуобунай дьыала этэ. Урукку кодексынан 211 ыст. Суол быраабылатын алҕаска кэспит. Уопсайынан, ханнык да буруйу оҥорууттан, ким да страховкаламмат. Ким баҕарар кэһиэн сөп.
– 18 сыл устата СӨ Үрдүкү Суутун салайан кэллиҥ. Туох санаалаах үлэҕин хааллардыҥ?
– Бэрэссэдээтэллии кэлэрбэр суут систиэмэтигэр реформа сүрүн тосхоло саҕаламмыта. Инньэ гынан хара баһаам үлэни салайан кэлбит эбиппин. Бэрэссэдээтэл үлэтигэр юстиция миниистирин дуоһунаһыттан кэлбитим. Куораттааҕы суут бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олордохпуна Михаил Николаев Юстиция министиэристибэтин салайарбар этии киллэрбитэ. Тута сөбүлэспэтэҕим. Кэллиэгэлэрбин кытары сүбэлэһэн баран бүтэһиктээх быһаарыыны ылыммытым. Миниистирдээбит кэммин олох кэмсиммэппин. Интэриэһинэй үлэ этэ. Салайар үлэҕэ улахан оскуоланы ааспытым, онтум кэлин олус туһалаабыта. Судьуйалар, дьиҥэ, арыый кыараҕас хайысхаҕа олордохпут, оттон министир хабар эйгэтэ олус киэҥ. Эрэгийиэн экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй, уопсастыбаннай олоҕунан олороҕун. Оччолорго бырабыыталыстыбабыт олус күүстээҕэ. Арассыыйаҕа 18 сыл эҥкилэ суох бэрэссэдээтэллээбит киһи суох эбит ээ. Үлэлиирим тухары барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. Миигин күтүрүүр араас дойҕох да баара. Судьуйалыы сылдьан баран туох эрэ биричиинэнэн тохтообут дьон була сатаан ыстатыйа таһаартараллар этэ. Оннук санаалаах дьон эмиэ бааллар. Мин хаһан да, кими да атаҕастаабатаҕым. Тыһыынчанан дьыаланы көрдөҕүм дии. Ол эрээри хаһан да хаайыыттан эҥин сурук кэлбэтэҕэ, ким даҕаны куттаабатаҕа. Ити мин сиэрдээхтик уонна сөпкө үлэлээбиппин туоһулуур. Олус кытаанах, сидьиҥ эбитим буоллар, атын буолуо этэ. Бириигэбэр таһаарарга “золотая середина” диэн тутуһуллар. Эмсэҕэлээччи өрүт буруй тахсыытыгар ханан эрэ кыттыгастаах буолар. Ааһан иһэр киһини ыллыҥ да өлөрөн барбаккын. Мин үлэлиир кэммэр суут департамена баар буолбута, мөрөбүөй юстиция оҥоһуллубута, каадыр бэлиитикэтэ бигэтик атаҕар турбута, электроннай правосудие баар буолбута, суут нэһилиэнньэҕэ аһаҕас буолбута, саҥа дьиэлэммиппит, бирисээгэлээх сууттары туһаныы... Саха сирин курдук аҕыйах нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэҕэ бирисээгэлээх сэтээтэллэри таҥар да ыарахана, ол эрээри ону барытын ааспыппыт. Билигин оройуоннааҕы суукка бирисээгэлээх сууту туһаналлар. Маннык сууту элбэх судьуйа биһириир. Уопсайынан, үлэни ааҕан сиппэккин. Биллэн турар, ситэ оҥоһуллубатах эмиэ баар, ону билигин кэллиэгэлэрим ситэрэн-хоторон биэриэхтэрэ. Каадыр састааба куһаҕана суох. Улахан уопуттаахтар, идэлэригэр бэриниилээхтэр. Манна уһаарыллыбыт Галина Иосифовна Маркова Путин ыйааҕынан Владивостокка Уһук Илиҥҥэ уопсай юрисдикция кассацияҕа суутугар судьуйалыы барда. Ити элбэҕи этэр. Онон холкутук дуоһунаспын Любовь Летучихха туттардым. Кини уопуттаах, бары түһүмэҕи ааспыт, саамай сөптөөх киһи, киниэхэ эрэлим улахан.
– Бэйэҥ сааскар олус мааны көрүҥнээххин. Итини элбэх киһи бэлиэтиир.
– Махтал. Мээнэҕэ дьоммор махтаммаппын ээ. Удьуордааһын элбэҕи быһаардаҕа. Сорох дьахталлар саастарын кистии сатаан, үбүлүөйдэрин бэлиэтээбэттэр. Оттон мин төгүрүк сааспын барытын бэлиэтээбитим (күлэр). 70 сааспын бэлиэтиэхпин баҕарбатаҕым, ол эрээри кэллиэгэлэрим туруорсан үлэбиттэн барыыбын уонна үбүлүөйбүн үөрэ-көтө бэлиэтээбиппит. Аҕам кырасыабай этэ. Ону элбэх киһи бэлиэтиир. Кини төрөөбүт Бөтүҥүттэн элбэх юрист тахсыбыта, арааһа, аҕам туох эрэ сабыдыалы оҥордоҕо.
– Билигин үгүс киһи суут үлэтин сирэр. “Биир куул хортуосканы уорбут эрэйдээххэ 10 сылы биэрэллэр, оттон киһи тыыныгар турбут киһини отой да усулуобунайга ыыталлар” эҥин диэн...
– Элбэх киһи суут үлэтин ымпыгын-чымпыгын билбэт. Билигин суут аһаҕас буолан, ким баҕарар суут матырыйаалын интэриниэккэ киирэн билиэн сөп. Накаастабылы биэрэр быраабыла диэн баар. Ону судьуйа кэһэр бырааба суох. Оттон судьуйа үрдүгэр эмиэ атын инстанция баар ээ. “Судьуйа сыыста” диир дьон сууту кыайбатахтарыттан абаран итинник саныыллар. Оттон суут быһаарыытын салгыы ааһыныахха сөп. Сөпсөспөт буоллахха, Европа суутугар да тиийэ бар. “Киһи үрдүгэр киһи баар” диэн мээнэ эппэттэр. Судьуйа эмиэ хирург курдук – алҕаһыыр бырааба суох. Эн ити этэр “куул хортуоскаҕа киһини өлөрүүтээҕэр элбэҕи биэрэллэр” эҥин диэниҥ судьуйа дьыала түгэннэриттэн уонна сокуон хараҕынан көрөн ылыммыт быһаарыытыттан тахсар. Ону көннөрү киһи билбэт буоллаҕа. Урут сууттаммыта, доруобуйатын туруга, олоххо ыарахан түгэннэрэ, сууттанааччы уонна эмсэҕэлээччи киһи быһыытынан хайдаҕа, о.д.а. барыта учуоттанар. Мин форумнарга киирэн ааҕабын ээ, дьон “судьуйа атыыламмыт”, “бэрик биэрбит” эҥин диэн суруйааччылар. Дьыала ис дьиҥин билбэккэ эрэ итинник тыллаһар сыыһа. Арай, улахан уопута суох судьуйа буоллун? 25 сааскыттан судьуйалыыр бырааптанаҕын. Оттон онуоха диэри араас сиргэ: уорганнарга, адвокатураҕа эҥин үлэлээн юридическай ыстааһы хомуйаҕын (7 сыл ыстаастаах буолуохтааххын). Биһиэхэ ИДьМ-тэн, ФСБ-тан, борокуратуураттан, силиэстийэттэн кэлээччи элбэх. Өссө төгүл этэбин: суут үрдүгэр суут баар. Ону умнумуоҕуҥ.
– Эн эмиэ силиэдэбэтэллии сылдьан судьуйалыы кэллэҕиҥ. Хайдах аһарыммыккыный?
– Бастакы үс сылбар испэр “буруйдаах” диэн санаа киирэрэ. Ити “обвинительный уклон” диэн ааттанар. Дьэ, ону кытары улаханнык охсуспутум. Мунньахтыыр хоско киирэн баран, барытын сокуон хараҕынан ымпыгар-чымпыгар тиийэ ыйааһыннаан баран быһаарарым. Аны оччолорго сэтээтэллэр бааллара, кинилэри кытары улаханнык мөккүһээччибит.
– Бэрик биэрэ сатыыллара дуо?
– Суох! Бастатан туран, бэрэссэдээтэлгэ сибээскэ тахсар да ыарахан. Иккиһинэн, бэйэтин убаастыыр судьуйа итинниги истэ да барбат.
– Кырдьык, судьуйа олус “хааччахтаах” олорор дии саныыбын ээ... Киһи сиэринэн син биир тыын эҥин таһаара түһүөххэ сөп буоллаҕа дии...
– Үлэнэн олорор киһи көҥүл өттүнэн хааччахтаах буолуон сөп. Судьуйа эмиэ киһи буоллаҕа дии. Биһиги бырааһынньыктарга атын тэрилтэлэр курдук эрэстэрээҥҥэ барбаппыт. Ээтикэ диэн баар. Ол эрээри мин кэллиэгэлэрбин Саҥа дьыл иннинэ хоспор ыҥыран чэйдэтэбин уонна ким сыл устата тугу этиэхтээҕин, тугу мунньа сылдьыбытын аһаҕастык кэпсэтэр үгэстээҕим. Ол кэпсэтии хос иһигэр хаалара. Ол кэннэ тустаахтар түмүк оҥостоллоругар судургу буолар. Бэрэссэдээтэл уонна судьуйа биир таһымнаахтар. Уратыта диэн, бэрэссэдээтэл үлэ хаамыытын тэрийэр уонна хонтуруоллуур. Оттон саамай сүрүн үлэни судьуйа сүгэр. Бу тухары мин судьуйа диэн саамай сүрүн үлэни оҥорор диэн бигэтик өйдөөтүм.
– Судьуйаҕа дьыаланы хайдах үллэрэллэрий?
– Көмпүүтэр бэйэтэ үллэрэр. Онон барыта аһаҕас буолар. “Бу судьуйаҕа маны биэрэбит” диэн буолбат.
– Көрүллэр дьыалалар олус элбэх туомнаах буолаллар. Ону барытын ааҕыах, үөрэтиэх диэтэххэ, сыанан аҕаабата биллэр. Саамай элбэх хас туомнаах буолааччыный?
– Бачча диэн чопчу ааҕан көрбүт суох. 50-ҥа тиийэр туомнаах дьыалалар баар буолаллар. Ону сылы быһа көрөөччүлэр.
– Бу сыллар тухары суут систиэмэтэ уларыйда дуу?
– Олус элбэх уларыйыы бардаҕа дии. Ити, бастатан туран, сокуон уларыйарын кытары ситимнээх. Холобур, Гражданскай быраапка саҥа административнай судопроизводство кодекса киирбитэ. Холуобунай процесска декриминализация киирдэ. Холобур, күлүгээннээһин. Эбэтэр пааспар эрэсиимин кэһии иһин урут холуобунай эппиэти сүгэр эбит буоллахтарына, билигин административнай эппиэккэ тардыллаллар. Декриминилизация диэн, судургутук сорох ыстатыйаны холуобунайтан административнайга көһөрүүнү ааттыыбыт. Былырыын бэс ыйын 1 күнүттэн оройуоннааҕы сууттарга бирисээгэлээх сэтээтэллэр кыттыылаах холуобунай дьыалалары көрөр буолбуттара. Кассация уонна аппеляция суута баар буолбута. Хас да эрэгийиэни хабар кассация 9 суута баар буолбута уонна уопсай юрисдикция 5 аппеляция суута. Бу балаҕан ыйын 1 күнүттэн суут мунньаҕын аудиоборотокуоллуур буолуохтара.
– Накаастабыл үрдүк миэрэтин төннөрүөххэ наада дии саныыгын дуу?
– Бу ыйытыыны судьуйаҕа бэриллибэт. Маннык миэрэ судаарыстыба өттүттэн цивилизованнайа суох, онон атын правовой төһүү баар буолуохтаах.
– Европа суутугар Саха сириттэн үҥсэллэр дуу?
– Биирдиилээн үҥсүү киирэр эбит. Үксүн гражданскай дьыала. Холобур, Нерюнгри олохтоохторо кууһунан хотугу кээписиэҥҥэ сыһыаннаах модьуйуу түһэрбиттэрэ. “Тус сыаллаах чектэргэ” сыһыаннаах дьыала эмиэ ЕПСЧ көрүллүбүтэ. Сорох модьуйууга кыайбыттар этэ.
– Сотору-сотору сууттаһар дьон бааллар дуу?
– Араспаанньаларын ааттаабаппын, ол эрээри, кырдьык, үлэлэрин курдук күн аайы кэриэтэ кэлэн сууттаһар дьон баар буолаллар. Кураанах куолу курдук дьыаланы була сатыы-сатыы киллэрээччилэр. Биирдэ да кыайааччылара суох. Арассыыйаҕа ааһынааччылар да, син биир кыайтарааччылар. Тиһэҕэр төһө да юрист үөрэҕэ суох буоллаллар, судьуйа курдук сананар дьон эмиэ бааллар.
– Юристар билигин “скандализация правосудия” диэни күүскэ ырыталлар. Эбэтэр судьуйалары түһэрии, араастаан хооһурҕатыы иһин эппиэтинэһи киллэрии туһунан. Онно туох санаалааххын?
– Судьуйа чиэһин түһэрии, сымыйанан хооһурҕатыы, туох да дакаастабыла суох уорбалааһын, араастаан дьайыы иһин эппиэти сүгүөхтээхтэр дии саныыбын. Биһиэхэ суут буолуон иннинэ СМИ-гэ ону-маны суруйан баттааһын, оннооҕор былакааттаах пикеттээһин эҥин буолбута. Бириигэбэр тахсыан иннинэ куомуннаһан туран итинник дьайыылары оҥороллоро сатаммат.
– Үрдүкү Суукка үҥсэр дьон бырааптарын төһө билэллэрий?
– Суукка үҥсээччи бэйэтэ көмүскэһээччини наймылаһар, онон быраабы билиилэрин таһыма маннык диэн сыана быһар уустук. Уопсайынан, дьон быраабын билиитин таһыма соччо үрдүгэ суох. Быраабы, сокуону билбэттэн сууту араастаан түһэрии тахсар. Билигин, уруккуга холоотоххо, юрист үөрэхтээх да элбэх, аны туран, информация аһаҕас буолан, дьон да билиитэ тубуста.
– Людмила Тимофеевна, кэпсээниҥ иһин махтанабын! Эйигин ааспыт үбүлүөйгүнэн уонна Үрдүкү Суут 95 сыллаах үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин!
– Махтал! Түгэни туһанан, бииргэ алтыспыт, алтыһар кэллиэгэлэрбэр махталбын биллэрэбин уонна туох баар бары үчүгэйи баҕарабын!
Дмитрий ИВАНОВ
сэһэргэстэ.
