Бэйэм курдук кыһалҕалаах дьонтон “кэлэҕэйдиир дьолун дуу, сорун дуу” ыйыталастым. Таарыйа тус олохторун сэгэттилэр, көрдөөх түгэннэрин кэпсээтилэр.
Киһи күлүөх эрэ, сонньуйуох эрэ, оннооҕор “Кэлэҕэйдэр күннэрэ” диэн баар эбит. Алтынньы 22 күнүгэр.
Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын уус-уран салайааччыта, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуодунай уонна үтүөлээх артыыһа Алексей Павлов “оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан кэлэҕэйдиирбиттэн абыранар этим. Дьиҥэ, кэлэҕэй буолар оннук куһаҕана суох” диэн кэпсээнин саҕалаата. Кэлэҕэй буолар дьолго эбит дуу, сорго эбит дуу? Ааҕыах.
– Алексей Прокопьевич, эн тардыалатаргын саҥардыы биллим ээ.
– Кыра эрдэхпиттэн кэлэҕэйбин. Ол да гыннар оскуолаҕа сылдьан абыранар этим. Лермонтов, Пушкин хоһооннорун ааҕан истэхпинэ, учууталым: “Садись, Павлов!” – диирэ. Оччолооҕу истибит киһи хайыахпыный, олорунан кэбиһэрим. Сороҕор суругунан тутааччылар. Бу дьолу! Кэлэҕэй буолар наһаа куһаҕана суох ээ.
– Абырыахтааҕар мэһэйдээбит түгэнэ үгүс буолуохтаах. Буолаары буолан, артыыс киһиэхэ.
– Оннук ээ, мэһэйдиир бөҕө буоллаҕа. Төһө да кэлэҕэй буолларбын, өр сылларга кэпсэтии-ипсэтии жанрыгар үлэлээн кэллим. Онон кэлэҕэй да киһи син табыллан сылдьыан сөп эбит (күлэр).
– Бу төлөпүөнүнэн кэпсэтэ олордохпутуна, тардыалаппат курдуккун дии эбэтэр төлөпүөҥҥэ “көнөн” хаалар дуу?
– Саас бэргээччи. Артыыс буоламмын, саҥабын хонтуруолланабын.
– Ол аата хайдах?
– Сөпкө саҥарарга, саҥабын хонтуруолланарга үөрэнэбин. Саҥам бэйэбэр иһиллэр наушнигын кулгаахпар кэтэ сылдьыбытым.
– Монолог ааҕаргар кэлэҕэйдээбэккин дии.
– Сыанаҕа уларыйабын. Кэлэҕэйдээбэт киһини хайдах кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии оонньуохпунуй?! Букатын атын уобараһы арыйан таһаарар буоллаҕым. Сороҕор кыратык тардыалаттахпына, көрөөччүлэр “ээ, бу киһи бэйэтэ дьээбэлэнэр” дии саныыллар быһыылаах.
– “Тыын уһатар” тыллардааххын дуу?
– Миэхэ оннук тыл суох быһыылаах. Кырдьык даҕаны. ¤ы-һы (күлэр). “Аа”, “ыы” диэхпин сөп. Ордук “к”, “т”, “б” курдук бүтэй дорҕооннорго кэлэҕэйдиибин. Ити дорҕооннору саҥарарбар “кылааккайдыыбын”.
– “Кылааккайдыыр” диэн туоххунуй?
– Саҥарыам иннинэ тыыммын ыла түһэбин эбэтэр ол иннинэ кутан баран, итиннэ кэлэн тохтуу биэрэбин, “кылааккайдаан” таһаарабын.
– Нуучча тылыгар үс-түөрт бүтэй дорҕоон тэҥинэн сэргэстэһэ турар. Нууччалыыргар төһө тардыалатаҕыный?
– Сахалыы да, нууччалыы да саҥарабын. Нууччалыырбар бэргиир курдук. Ыксаабакка, наллаан саҥара сатыыбын.
– Дьээбэлээх киһи, көрдөөх түгэҥҥэ түбэһэн аҕай биэрэриҥ буолуо.
– Дьэ, түбэһээччибин (күлэр). Арай биирдэ Чурапчы норуодунай тыйаатырыгар гостуруоллуу тиийдибит. Малбытын сүөкэнэн оптуобустан таҕыстыбыт. Ыксалга буолан, суоппарга ким да махтаммакка хаалла. “Махтаммыт киһи” дии санаатым. “Баһы-ыы...”, “Баһы-ыы...”, “Баһы-ыы...” диэн оруобуна үстэ төхтүрүйэн саҥардым. Төһө да эрэйдэммитим иһин “баһыыбам” кыайан тахсыбата. Оптуобус миигин кэтэһэн туруо дуо, аан “лип” гына сабыллан хаалла. Онуоха өмүрэммин, сүрдээх улаханнык “Бах!” диэн хааллым. Инньэ гынан “баһыыбах!” диэн махтанан турардаахпын.
Ыччат сэргиир ырыаһыта Гоша Васильев-Saas Ustar “Джида” диэн аатынан киэҥ эйгэҕэ маҥнай биллээтин кытта “кэлэҕэй үһү” диэни истэн соһуйбуппун өйдүүбүн. “Биир да тылы тардыалаппакка эрэ хайдах итиччэ уһун хоһоону ааҕан субурутара буолуой...” диэн улаханнык сөхпүттээхпин.
Куһаҕантан киһи да күлэр, хата, “Кэлэҕэй дьон күнэ” баар буолан, Гошалыын сэһэргэстибит.
– Төрүөххүттэн кэлэҕэйдиигин дуу, эбэтэр кэлин сыстыбыта дуу? Сыстар дииллэр.
– Ыалга олордохпуна, кыһын мас көтөҕөн киллэрэллэригэр ыт тэҥҥэ киирсэн хаалбыт. Кэннибэр кэлэн, эмискэ улаханнык үрэн баргыйбыт. Онтон соһуйан, кэлэҕэй буолбуппун. Ити үспэр этэ.
– Эмтэнэ эҥин сатаабытыҥ дуу?
– 3 саастаахпар дьонум хайаабыттара эбитэ буолла? Ону билбэтим. Уһуйааҥҥа биир эрэ сыл сылдьыбытым. Оскуолаҕа киирэрим саҕана логопедка дьарыктанар быһыылааҕым.
– Оттон улаатан баран?
– Ээ, суох. “Кэлэҕэйи эмтээн кэбиһэр эмп баар. Истэххинэ, тута саҥаҥ көнөр” дииллэрэ буоллар, билигин улаханнык толкуйдаан баран иһиэм этэ.
– Ол аата кэлэҕэйгин уратыҥ, “фишкаҥ” курдук өйдүөххэ сөп буоллаҕа?
– “Фишкам” буолбатах. Тэҥҥэ “улааппыт” буоламмын, үөрэнэн хаалбыппын.
– Киһи тардыалатара ханнык эрэ кэмҥэ бэргээн кэлээччи. Эйиэхэ хайдаҕый?
– Оннук. Кыайан саҥарбат тыллардаахпын. Саҥарыам иннинэ өйбөр ону сыымайдаан көрөбүн. Тардыалатар тылларбын атынынан уларытабын. Итинтикэҥ эмиэ туһунан оонньуу курдук (күлэр). Ордук бүтэй дорҕооннорго тардыалатабын. Сылайдахпына уонна саас-күһүн бэргиир. Аны туран, тыын ылаары “аа”, “мм” диэн дорҕооннору кыбыталаан биэрэбин. Холобур, “Здравствуйте” диэм иннинэ испэр иһиллибэт гына “мм...” диэн баран саҥарыахпын сөп.
– Арай рэп ааҕаргар букатын тардыалаппаккын.
– Дьиктитэ диэн, сыанаҕа тахсан ыллыырбар, элбэх дьон ортотугар тыл этэрбэр кэлэҕэйдээбэт буолан хаалабын. Сыана дьонугар барыларыгар оннук быһыылаах ээ. Уйулҕаҕар кэлэҕэйдээбэт гынар туох эрэ “үлэлиир”.
– “Кэлэҕэй буоламмын, бу сордоно сырыттаҕым...” диэн санаабыт түгэннээххин дуо?
– Суох. Оскуола саҕаттан көхтөөх буоламмын, итинтэн улаханнык комплекстамматаҕым. Чэ, арай биирдэ эрэйдэнэн турабын. Дьупулуоммун көмүскүүрбэр. Өр баҕайы саҕалаабакка турбутум. Аны туран, чопчу тиэмэлээх буолан, онно хаайтаран хаалабын. Өйбөр саҥарар тылларбын сыымайдыы туран букатын атын тиэмэҕэ халыйабын. Учууталларым “Васильевтан элбэҕи күүтэбит” дииллэр этэ, онтулара “провал” буолан тахсыбыта.
– Инньэ гынан дьупулуомҥун хаска көмүскээтиҥ?
– Түөркэ...
– Хомойдуҥ?
– Суох. Сыанабыттан буолбакка, кэлэҕэйдээн хаалбыппыттан хомойбутум. Бэрт уһуннук бэлэмнэннэҕим, үөрэттэҕим дии.
Саха кутун туппут ырыаһыт Виталий Очировка “Кэлэҕэйдэр күннэрэ диэн баар эбит, эйигиттэн хаһыакка ыйытык ылыам” диэтим. Онуоха: “Дьэ, олус бэрт эбит! Биэрэн бөҕө”, – диэн күлэ-үөрэ сөбүлэстэ.
– Оҕо сылдьан кэлэҕэйдииргиттэн төһө кыбыстар этигиний?
– Ынырык буоллаҕа. Кэлэҕэйдээн эрэйи көрөр ахан этим. Оҕолор бары дуоска иннигэр тахсан хоһоон ааҕар эбит буоллахтарына, мин – суох. Кыбыстан да биэрэрим.
– Хаһааҥҥыттан комплекстаммат буолбуккунуй?
– Билигин да мэһэйдэтэбин ээ. Хайдах гыныахпыный, оннук айыллан төрөөтөҕүм дии (күлэр). Үөрэнэн хаалбыппын.
– Төрүөххүттэн кэлэҕэйдиир буоллаҕыҥ?
– Оннук. Хааммытыгар баар. Эдьиийим, убайым кэлэҕэйдэр. Аны туран, ыллыыр, алгыс этэр кэммэр букатын кэлэҕэйдээбэппин.
– Ол туохтан буолуой?
– Кэлэҕэй дьон ыллыылларыгар атыннык тыыналлар дииллэр. Ол иһин кэлэҕэйдэр ырыаһыт буолаллар үһү. Биир да тылы кэлэҕэйдээбэккэ алгыһы төһө баҕарар уһуннук этиэхпин сөп. Уоскуйабын. Аргыый наллаан этэбин, атын турукка киирэн хаалабын. Сыана – аптаах.
– Эмтэтэ сылдьыбытыҥ дуо?
– Суох. Оҕо сылдьан өссө улахан кэлэҕэй этим. Култуура уонна ускуустуба колледжыгар үөрэнэ киирбиппэр уһуйааччым М.Г. Боппоенова сөпкө тыынарга, салгыны эҕирийэргэ үөрэппитэ, хоһоону элбэхтик аахтарара. Онтон ыла син бэттэх кэллим ээ.
– Оччотугар “сыана киһитэ” буолбутуҥ дьолуҥ эбит.
– Оннук, сөпкө этэҕин.
– Арай ырыаһыт буолбатаҕыҥ буоллар, туох идэни талыаҥ этэй?
– Маҥнай СПТУ-га бульдозерист идэтигэр үөрэммитим. Хачыгаардаабытым, суоппардаабытым, карьерга да үлэлии сылдьыбытым. Ырыаһыт буолбатаҕым буоллар, билигин да итинник үлэлии сылдьыам этэ буолуо, бука...
– Тыыны уһатар “куоһур” тыллардааххын дуо?
– Миэхэ оннук суох.
– Сэргэхсийэ таарыйа көрүдьүөс түгэҥҥин кэпсии түспэккин ээ.
– Оннук түгэн олус элбэх. Бэйи эрэ, толкуйдуум... Дьэ, биирдэ маннык буолла. 2000... сс. Хаһыс сыллар этэ-эй? Аан маҥнай суотабай төлөпүөн ылбыт кэмим. Оччолорго Майаҕа “Кыталыкка” үлэлиибин. Киэһэ дьиэлээри таксыы сакаастаары гынным. Нөҥүө туруупкаттан: “Алло, дорооболоруҥ! Ханна бараҕыт?” – диэтилэр. Мин ыксаан хааллым, “өө-ө-ө... ” диэн этиэхтээх тылбын букатын кыайан таһаарбатым. Биир кэм “өө-ө-ө”-лүү турдум. “Итирэ-итирэ эрийбэт буолуҥ!” диэн кыыһырда. Төлөпүөнү талыр гына бырахта. Хайыам баарай, эмиэ эрийдим. Били куолаһым: “Дорооболоруҥ!” – диэтэ. Эмиэ ыксаан хааллым, “өө”-бүн этэ турдум. Улаханнык кыыһырда, “итириктэр, эрийимэҥ” диэтэ. Сатаныа суохпун диэн сатыы барбытым.
– Кэргэҥҥин кытта хайдах билсибиккиний? Маҥнай утаа кыбыстарыҥ буолуо.
– Үөрэхпин бүтэрэн баран Мэҥэ Хаҥалас Харатыгар кулуупка үлэлии барбытым. Эдэр исписэлииспин. Онно сылдьан билистим. Кэлэҕэйдиирбин билэрэ. Хата, кэргэним көмөлөһөр ээ.
– Туохха?
– Мин этиэхтээх тылбын этэр. Онно-манна сырыттахпытына, сороҕор тугу ыйытыахпын баҕарарбын кэргэммэр этэбин. Кэргэним ыйытыыбын тиэрдэр.
– Туора дьон хайдах сыһыаннаһарый? Аһына дуу, толоостук дуу. Аны туран, публичнай киһи буоллаҕыҥ. Онтукаҥ эмиэ охсоро буолуо.
– Сорохтор толоостук көрөллөр, күлүү гынааччылар да бааллар этэ. Дьон араас-араас буоллаҕа. Ону хайдах гыныахпыный. Аахайбаппын. Хайдах баарбынан сылдьабын.
Билиҥҥи кэм драматура, “абсурд пьесалар” ааптардара Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр миигин биирдэ “уопсастыбаҕа” киллэрэн турардаах. Ити икки-үс сыллааҕыта этэ.
Кини драматургиятыгар дьупулуом суруйбутум. Ааптардыын анал кэм болдьоһон сэһэргэһэ бардым. Тиийээт, киммин-туохпун, тиэмэбин кэпсээтим. Саҥата суох иһиттэ, онтон эмискэ:
– Дь-дь-дьэ, мин эйигин төлөн-н-нөөхтүк эҕэрд-д-элиибин! – диэтэ, илиитин биэрдэ.
Мин олус соһуйдум. Дьупулуомум киһи эҕэрдэлиэн курдук үчүгэй балаһыанньата суоҕа, саҥа саҕалаабыт кэмим.
– Т-т-уохха? – диэтим.
– У-о-опсастыба чилиэнэ буолбуккунан! – диэтэ.
– Т-т-туох уопсастыбатын? – хардары ыйыттым.
– От-т-тон кэлэҕэйдэр у-о-опсастыбаларын! – диэн саайда.
Ону өйдүү биэрэммин Сиэн Өкөргө эрийэ сырыттым. Владивосток куоракка сылдьар эбит. “Мин кэлэҕэйдэр уопсастыбаларын бэрэссэдээтэлэбин. Уопсастыбабыт чилиэнэ элбэ-эх! Олус талааннаах дьон да бааллар” диэн дьээбэ-хообо курдук күлэ-үөрэ кэпсээтэ.
Онон бэрэссэдээтэллээх эҥин туһунан “уопсастыбалаах” дьон буолан биэрдибит ээ, хата, биһиги.
***
Дьээбэ-хообо курдук эттэххэ, итинник. Оттон ис-иһигэр киирдэххэ, кэлэҕэй буолар диэн туһунан кыһалҕа буоллаҕа дии.
Кэлэҕэйдэр “уопсастыбаларын” кэккэтэ кэҥээбэтигэр, ол оннугар “уопсастыба” чилиэннэрэ бэйэлэригэр бүгэн, симиттэн хаалбакка, бу дьон курдук чаҕылхай, олоххо ситиһиилээх буолалларыгар баҕарабын.
Бэлэмнээтэ Диана КЛЕПАНДИНА.
