Кэм-кэрдии киһи хараҕар олус уларыйар. Кэлин дьиэ кэргэн сойууһа биллэрдик бөҕөргөөбүтэ, дьиэ кэргэн сыаннаһа үрдээбитэ харахха быраҕыллар буолла. Социальнай ситимнэргэ дьоллоох дьиэ кэргэн хаартыската элбээтэ. Ону тэҥэ ити эйгэҕэ сирдээччилэр сүбэлэрэ сыыска-буорга түспэт буолла.
Василина Попованы биир идэлээҕим быһыытынан билэбин. Кини билигин киин куорат мээрийэтин СМИ салаатыгар үлэлиир. Икки оҕолоох ыал ийэтэ инстаграм ситиминэн @vasilina_popova_ диэн сирэйгэ дьиэ кэргэн сыһыаныгар, киһилии (гуманнай) педагогикаҕа ыытар уруоктарыгар үөрэнээччи күннэтэ элбиир. Василина – Грузия, Арассыыйа биллиилээх педагога уонна психолога Шалва Амонашвили үөрэнээччитэ, кини үөрэҕин саха аудиториятыгар тарҕатааччы.
Бэйэбин өйдүү сатыырбыттан силистэммитэ
– Василина, тоҕо чуолаан дьиэ кэргэн психологиятын таллыҥ?
– Уруккуттан сэҥээрэр, долгутар тиэмэм. Сүрэҕим баҕатынан талбыт эбии дьарыгым. Кырабыттан олох, тургутуу, анал, аат, талаан, өлөн да баран өлөртөн быыһаныы туһунан илистиэхпэр диэри ырыӊалыырым. Ону сэргэ түгэҕэ көстүө суох соҕотохсуйуу баара. Уйаммыттан эрэйдэнэрим. Арааһа, бу хайысха испэр ытыллар ыйытыыларбыттан уонна бэйэбин, алтыһар дьоммун кытта сыһыаммын өйдүү сатыырбыттан кэллэҕэ. Оскуолаҕа химияны, биологияны сирийэн үөрэппэтэҕим эрээри, нейрохирург, кардиолог, психотерапевт, биитэр акушер-гинеколог буолбут киһи диэн кичэм санаалааҕым. Билигин ылан көрдөххө, бүгүҥҥү дьарыгым ыра санаам эйгэтин – өйү-санааны, дууһаны, сүрэҕи уонна төрөөһүнү кытта ситимнээх курдук. Онон баҕа санаа син биир олоххо хайдах эрэ гынан киирэр быһыылаах.
– Бэйэҥ улааппыт эйгэҥ тыына эмиэ оруоллаах буолуохтаах...
– Биэс оҕолоох ыал улаханнарабын. Балтыларым, быраатым -- үөрэхтээх, ыал дьон. Төрөппүттэрим Өлүөхүмэҕэ олороллор. Уон ыйдаахпар саӊарбыппын. Ону ийэм магнитофоӊӊа устан ылбытын истэр этибит. Ийэм Вера Васильевна уһуйаан оҕолорун түөрт уонтан тахса сыл муусукаҕа үөрэппитэ. Дьиэ түбүгүттэн, үлэттэн ордон, биһиэхэ кинигэ ааҕан, бииргэ оонньоһон, куукулаларбытыгар таӊас тигэн, бырааһынньыктары тэрийэн, аҕабар оонньуур уурар ыскаап, куукула оронноро оҥорторон, үтүөкэн өйдөбүллэри иҥэрбит. Тэлгэһэбитигэр оҕо бөҕө мустара. Аҕам Михаил Васильевич сааһын тухары тыраахтарга үлэлээбитэ, булчут бэрдэ. Булт, тыа, дьонун туһунан кэпсиирин дуоһуйа истэбин. Отуппун ааһан баран, оҕо сааспын атыннык эргитэ саныыр буоллум. Дьонум 90-с сылларга элбэх оҕону аһатан-таҥыннаран атахпытыгар туруорбуттарын, тугу биэрбиттэрин, турууласпыттарын сөҕөн, махталбын биллэрэн, ону бэйэм дьиэ кэргэммэр, ыытар бырайыактарбар киллэрэргэ дьулуһабын.
– Эбэ, эһэ тапталын билбитиҥ дуо?
– Саамай үчүгэй өйдөбүллэрим кинилэри кытта ситимнээх. Эһэм тыаҕа бардаҕына, эбэбин кытта элбэхтик хонсор, ыамӊа барсар этим. Ынахтара хотоҥҥо киириилэригэр «миэстэҕитигэр» диириттэн туох барыта миэстэлээх буолуохтаах эбит дии санаабыппын өйдүүбүн. Ытыгыттан күөрчэҕи, сэппэрээтэр «дьууппа» тимирдэриттэн сүөгэйи тарбахпар умньаан сиирим. Үүт сүүрдэрин сөбүлээн көрөрүм, сөмөлүөтүнэн көтөн эрэр курдук сананарым. Итинтэн сиэттэрэн, кэлин туох барыта сүөгэйдээх уонна үүт аннылаах буолар, арааран өйдүөххэ наада эбит диэн өйдөбүллээхпин. Эбэм бурдугун сиидэлиириттэн «көрөргүн-истэргин сиидэлээ» диэни ылыммытым. Иннэтигэр сап угаары сиэннэр былдьастахпытына, уратытык мичээрдиирин санаан, билигин манньыйабын. Эһэм эдэригэр Курил арыыларыгар сулууспалаабыт. Аармыйаттан кэлбитигэр кырдьаҕас дьоно холкуоска иэскэ киирэн, дьиэлэрин аҥаарын биэрэн олороллор үһү. Сир баайын үөрэтээччилэргэ арадьыыстаан, харчы аахсан, онон төлөөбүттэр. Инньэ гынан хос-хос эһэбит туппут дьиэтэ билигин да баар. Тааттатааҕы эһэбин көрбөтөҕүм. Үөрэхтээх, суруксут, учуутал эбит. Эбэбэр ыалдьыттыы тиийэрбит.
– Үөрэххин сахалыы ыытаргар оскуолаҥ, саха бакылтыатын билиитэ тирэх буолбут буолуохтаах.
–Оскуолаҕа да, университекка да уһулуччулаах учууталларга үөрэммитим. Саха тылын дириӊэтэн билээри, оскуоланы ийэм дойдутугар, тус бэйэбэр духуобунас биһигэ буолбут Таатта Баайаҕатыгар үөрэнэн бүтэрбитим. Учууталым Маргарита Романовна Егорова төрөөбүт тылга, олоххо, ыал, ийэ буолууга такайбыта элбэх. Үрдүк үөрэххэ туттарсарбар Баһылай Микиитис Бырдьахаанапка консултаассыйаҕа сылдьыбыппыт. Кимиэхэ да эппэтэх бүччүм санаабын «суруйааччы буолуохпун баҕаран, киирэбин» диэн эппитим. Онуоха «ээ, элбэх киһи оннук сыаллаах кэлэр» диэн хоруйдаабыта. Суруйааччы дэнэ иликпин эрээри, учууталым кэлин көрсүбүппүтүгэр алҕаан турар уонна, куолутунан, «Дыраама наада, дыраама!» диэбитэ. Балары таһынан сахалыы сайа саҥарарбар, сурукка тиһэрбэр үлэлээн ааспыт “Кыым” хаһыат суолтатын махтана ахтабын.
Аатырбыт Амонашвили үөрэнээччитэ
– Киһилии педагогика быһаарыыта хайдаҕый?
– Бу – үйэлэр муударастарын муспут үөрэх, олох бары эйгэтин хабар. Хас биирдиибит ураты истиӊ учууталларга үөрэннэхпит. Кинилэр Ушинскай, Толстой, Корчак, Сухомлинскай, Макаренко, Ильин уо.д.а. курдук улуу педагогтар тэлбит, тапталы билинэр киһилии суолларынан айан-тутан, биһиэхэ үгүс үтүөнү иӊэрдэхтэрэ. Ол суолу батыһабын.
– Бу идэҥ, бастатан туран, дьону кытта ситимнээх. Онуоха, бука, туох эрэ далаһалааҕыҥ буолуо?
– Үс хас сыллааҕыта этэ, «Тугу гынабыный, тугу туһалыыбыный?» диэн санааттан олус муунтуйбутум. Элбэҕи ырыппытым, өр толкуйдаабытым. Иеромонах Серафим Саровскай «Если разрушится семья, низвергнутся государства и извратятся народы» диэн этиитигэр олоҕуран, бэйэм эргиммэр ыал дьолун туһунан кэпсиир билиини тарҕатааччы буолуохтааҕым биллибитэ. Ити эрэ иннинэ эмиэ дьону кытта үлэлэһэр аналлаах, уонча сыл үлэлээбит ситиһиилээх биисинэспин тохтоппутум. Суруйарбын суохтаабыт этим. Ылсан, кыралаан суруксуттаан барбытым. Эдэр суруйааччылар мунньахтарыгар кыттыбытым. ХИФУ-га имиджелог-спичрайтер диэн аныгы идэҕэ үөрэнэ киирбитим. Тэӊинэн акадьыамык Шалва Амонашвили киһилии педагогикатын дистанционнай кууруһугар үөрэммитим. Бөлүһүөк, илиӊӊи психология уһуйааччыта Рами Блект үөрэҕин ааспытым. Ити курдук, аартыгым бэйэтэ арыллан иһэр.
– Амонашвилины илэ көрөр баҕаттан Грузияҕа айаҥҥа туруммут эбиккин...
– Кахетияҕа Бушети диэн сиргэ Шалва Александрович олорор сиригэр үөрэннибит. 88 сааһыгар билигин даҕаны тэтиэнэх, билиитэ, үлэтэ киэҥ. Оҕолуу чараас дууһалааҕа көстөр. Кэпсэтэргэ олус судургу. Хайа да кэмҥэ санныгар былааттааҕын дьиктиргиир этим. Ол “кини таптала кынат курдук” диэн суолталаан, олохтон барбыт кэргэнин Нина Ниорадзе былаатын илдьэ сылдьар эбит. Киһилии педагогика үс түһүмэхтэн турар үрдүкү кууруһугар үөрэннибит. Эмиэрикэттэн, Дьобуруопаттан, СНГ, Арассыыйа куораттарыттан араас идэлээхтэр бааллар. Үгүстэрэ -- учууталлар, иитээччилэр. Хас эмэ сыл тухары араас итэҕэлгэ тирэҕирбит, олох муудараһыттан ылыллыбыт көмүс быраабылаларынан үөрэтэр. Сааһын күнүнэн ааҕара дьикти. Олоххо сыл буолбакка, биир күн суолталааҕын куруук этэр. Үөрэх түмүгүнэн «Амонашвили үөрэнээччитэ» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы дьупулуому Саха сириттэн бастакынан туттум.
Муударай педагогка оҕолорбун илдьэ сылдьааччыбын. Онон күһүҥҥү каникулга оҕолоргутун Москубаҕа ыытыллар “Зерна” бэстибээлгэ сылдьыҥ, эбэтэр интэриниэтинэн аһаҕас биэриини көрүҥ диэн сүбэлиибин.
Төрөөбүт тыл – дьиэ кэргэн куйаҕа
– Сэрэйдэххэ, үөрэххэ чуолаан кэрэ аҥаардар сылдьар буолуохтаахтар.
– Оннук. Мин килийиэннэрим -- сүрүннээн, ийэлэр, эбэлэр. Үксүн ыал иһинээҕи уонна тус бэйэни кытта сыһыан долгутар. Эр-ойох, оҕо, төрөппүттэр, харчы, баҕа санаа, суолу солонуу, о.д.а. боппуруостара хоруйу күүтэллэр. Дьиэ кэргэн күннээҕи түбүгэ, кыһалҕата ситтэрбэт элбэх. Илиҥҥи бөлүһүөпүйэҕэ «Судаарыстыба күүһэ -- дьахтар төһө уһун дьууппалааҕар. Төһөнөн кылгас – соччонон иринньэх» диэн өйдөбүл баар. Чахчы, кыыстан, дьахтартан, ийэттэн элбэх тутулуктаах. Ону кэпсии, билиһиннэрэ таарыйа оскуола кыргыттарын кытта көрсө сылдьыбыттаахпын. Бу үлэ салҕаныа дии саныыбын. Улуустарга да ыҥырдахтарына барыам этэ. «Кэргэним – эркиним», «Мин уонна оҕом», «Алгыстаах махталым» диэн онлайн-бырайыактардаахпын. Көрсүһүүлэри тэрийэбин, консултаассыйа оӊоробун.
– Кыһалҕа уонна кыайыы диэҥҥэ туох быһаарыыны биэрэҕин?
– Киһи, кыһалҕа баар буоллаҕына, сайдар. Кыһалҕата, туруулаһыыта суох олох, быччыӊы эрчийбэтэххэ, атрофия буоларыныы, таӊнары тардар. Кэрээбэт кэҕэлээх, өрөөбөт өтөннөөх олоҕу баҕарабыт эрээри, оннукка тиийдэрбит, атахха биллэриэ этибит. Киһи дьолго уонна кыайыыга ананан күн сирин көрөр. Олох диэн улахан оскуола буоллаҕа. Күҥҥэ 44 моһолу туоруурбут курдук, туохха барытыгар кыайыылаах буоларга дьулуһуу – сирдээҕи аналбыт биир көстүүтэ. Сороҕор хотторуу дии санаабытыҥ хайдахтаах курдук кыайыы буоларын кэлин өйдүүгүн. Онон, искэр, «по умолчанию» холкутук, көхсүҥ кэҥээн олорбутуҥ ордук.
– Оҕо, төрөппүт икки ардыларыгар “тыыннаах” алтыһыыны хайдах ситиһэбит?
– Аныгы кэми кытта тэҥҥэ хаамыы – олох ирдэбилэ. Чугаһы ыраатыннара, ырааҕы чугаһата сатыыр дьүккүөммүтүнэн, оҕолорбут тугу сэҥээрэллэрин билэрбит наада. «Ютуб, смартфон, планшет, о.д.а. үөдүйдэ, иэдэйдэ» диибит эрээри, онуоха эппиэт буолар тугу оӊордубут? Оҕо тугу барытын быраҕан туран талар эйгэтин тэрийдибит дуо? Мин ютубу кытта оннук киирсэн турардаахпын.
– Дьэ эрэ, ол хайдах?
–Оҕоҕо оонньууртан уонна алтыһыыттан ураты туох да наадата суох. Аныгы үйэҕэ оонньуу, кинигэ арааһа дэлэй. Онуоха оҕону көҕүлүөххэ эрэ наада. Улахан да киһи, оонньуу курдук санаан үлэлээтэҕинэ, элбэҕи кыайа тутар.
– Оҕону төрөөбүт тылынан кэпсэтии суолтатын идэлээх киһи быһаар эрэ.
-- Омук сиригэр тиийдэххэ, билигин үөрэммит доҕотторбун кытта тэҥнээн көрдөххө, уратым, кинилэри соһутуохпун уонна сэҥээрдиэхпин сөптөөҕүм -- саха буоларым, хаар сылааһын билэрим, сүрэҕим ортотунан киирэр төрөөбүт тылым. Сахабыт тыла ырыа курдук. Хомоҕойо, ылбаҕайа, оһуора-мандара, этэр күүһэ, дэгэтэ ураты. “Ийэ тылынан кэпсэтэр абылаҥын оҕолорум билбэккэ хаалыахтара дуо?” дии санаан, туруулаһан, сахалыы уһуйааҥҥа, оскуолаҕа биэрбиппэр бэйэм бэйэбэр махтана саныыбын. Кыах баарын үрдүнэн оҕону тылыттан матаралларыттан, этэргэ дылы, дууһам ытыыр. Ийэ тыл, төрүт дорҕоон диэн киһиэхэ ийэ толкуйа, тирэҕэ, куйаҕа буоллаҕа.
– Дьиэ кэргэн сүрүнэ хайдах буолуохтааҕый?
– Эр киһи хаһан баҕарар үрдүк. СГУ-га уһуйааччым Елисей Кириллович Иевлев «дьахтар оҕоҕо да, эр киһиэхэ да тэӊинэн чугас» диэбитин умнубаппын. Дьахтар аһара баһылаан-көһүлээн бардаҕына, иерархияны ыһар уонна эрэйгэ тэбиллэр дии саныыбын. Кини эрэйэ-муҥа судаарыстыба олоҕун дьалкыһытар. Эр киһи оҕону, дьахтары харыстыырын, көмүскүүрүн тухары -- дьоллоох. Онтон дойду суон сурахтанар. Кыыс аймахха улахан күүс иҥэ сылдьар. Салгын, уу, уот, буор курдук айылгылаахпыт. Суоҕу баар гынар, биири биэс оҥорор кыахтаахпыт. Бэйэ айылҕатын утардахха, баары көрүөх бэтэрээ өттүгэр суох гыныы эмиэ баар. Хотугу эр киһи, дьахтар баар буолан, олох салҕанарын өйдүүр. Муус-дьаҥха дойдуга олох уотун дьахтар эрэ араҥаччылыыр. Ол иһин дьахтары таҥара оҥостуу өйдөбүлэ биһиги култуурабытыгар баар. Дьахтары ытыктаабат эр киһи арыы диэни билбэтэх тимир курдук. Бэйэлэрин айылҕаларын өйдүүр эр киһилээх дьахтарга төрөөбүт, улааппыт оҕо – дьоллоох оҕо. Оттон дьоллоох оҕо – сарсыҥҥы саргыбыт.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
