Эмчит идэтиттэн ордук бочуоттанар идэ суох курдук толкуйданар кэм баар этэ. Ол саҕана эмчиттэри кытта дьон сыһыаннара икки өттүттэн үтүө санаа уонна убаастабыл буолара. Оттон билигин атын кэм. Сотору-сотору эмчиттэр, быраастар тустарынан соччото суох саҥалары истэбит. Маннык куһаҕан өйдөбүл элбээн иһэрин норуот баҕарбата биллэр. Ол иһин Россия Силиэстийэлиир Кэмитиэтэ Оҕо суһал хирургиятын уонна травматологиятын НЧИ президенэ, профессор, медицина доктора Леонид Рошаль салайааччылаах Национальнай палатаны кытта Холуобунай Кодекска көннөрүү быһыытынан сатабыла, кыһамньыта суох эмчиттэри эппиэтинэскэ тардар туһунан саҥа ыстатыйалары бэлэмнээбиттэрэ. Билиҥҥитэ ити бырайыак ырытыыга, мөккүһүүгэ сылдьар.
Оттон мин бүгүҥҥү кэпсэтэр киһим итинник эмчиттэргэ киирбэтэ чуолкай. Бааллар ээ, дьиҥнээх быраастар! Онтон биирдэстэринэн буолар Саха республикатын Национальнай медицинскэй киинин кардиохирургияҕа салаатын кардиохирург бырааһа Ломоносов Сергей Владимирович. Сергей Владимирович оттомноох уонна үтүө санаалаах, олус киэҥ билиилээх, медицина элбэх хайысхатыгар уопуттаах, бастыҥ сиэр-майгы баар үрдүк таһымнаах эмчитэ.
Сергей Владимирович, уопсастыба эмчит идэлээх дьоҥҥо сыһыанын туһунан тугу этиэҥ этэй?
- Россияҕа барытыгар диэн эттэххэ, эмчиттэр тустарынан элбэх соччото суох санаа, өйдөбүл баар. Оттон Саха сиригэр ыарыһах бырааска сыһыана арыый атын, быдан ордук дии саныыбын, дьиҥ сылаас сыһыан элбэхтик көстүбэтэр даҕаны. Уопсастыба сайдыытын таһыма, кини ситиитэ-хотуута билигин да үрдүк таһымҥа тахса илик. Эмчит идэлээх дьоҥҥо куруубай сыһыан – бу уопсастыбабыт ситэ сайдыыта суоҕун көстүүтэ, манныгы утары сокуон эмиэ үлэлиирэ наада.
Билигин үөрэҕириигэ ис сүрэхтэн сыһыан аҕыйаҕа мэһэйдиир. Оттон үтүө сүрэҕэ, үтүө санаата суох киһи диэн бу туохтан да иҥнибэт, тугу да аахсыбат толкуйдаах, оннооҕор, дьиэ кэргэнин, доҕорун даҕаны таҥнарыан сөп курдук. Сергей Владимирович, эһиги идэлээх үлэҕитигэр үтүө санаата уонна киһиэхэ таптала суох буоларгыт сатаммат буоларын билэбин.
- Дьэ, оннук. Тус өрүт туһунан этэр буоллахха, бастатан туран, бу киһиэхэ киһилии сыһыан буолар. Биһиги үлэбит сүрүн уратыта итини ирдиир. Киһи төһө баҕарар билиилээх буолуон сөп гынан баран, ити хаачыстыбата суох буоллаҕына киниттэн үчүгэй быраас тахсыбат. Хас биирдии киһи сиэр-майгы өттүнэн хайдах киһи буоларын бэйэтэ салайыныахтаах, барыта кини тус култууратыттан, духуобунай сайдыытыттан, кини суобаһыттан тутулуктаах. Эмчит идэлээх киһи хайаан да үтүө санаалаах буолуохтаах, оннуга суох табыллыбат. Медицина суолунан барар киһиэхэ бу дьарыга кини айылҕаттан оҥоһуута диэххэ сөп. Вересаев диэн суруйааччы ылбыт идэтинэн быраас эбит, кини эппитэ: «Эмчит буола киһи төрүөхтээх. Өскөтүн айылҕаттан бэриллибэтэх буоллаҕына, эмчит буолар сатаммат, куолас суох буолан баран ырыаһыт, уруһуйдуур талаана суох буолан баран худуоһунньук буолбатыҥ курдук».
Кардиохирург. Эһиги үлэҕит уратыта туохханый?
- Бастатан туран, үрдүк эппиэтинэс, тохтоло суох үөрэнии, бэйэҥ идэҥ таһымын быыстала суох үрдэтии уонна үлэбит кэмигэр улахан физическэй уонна психологическай дьайыыны ыларбыт буолар, диэххэ сөп. Хирург идэтин уустуга кини операция оҥорор кэмигэр күүстээх ыгыллыы, стресс ылар эрэ буолбакка, үлэбит күнэ нуормата суоҕа эмиэ буолар. Хирург сынньанар кэмэ куруук аҕыйах. Күнүс да, түүн да хаһан баҕарар хайа да түгэҥҥэ эн ыарыһахха көмөҕө кэлэр эбээһинэһиҥ, оннук буолар түбэлтэ аҕыйаҕа суох.
Хирург медицина бары хайысхатын дириҥник билэрэ ирдэнэр, кини бэйэтэ эт-хаан өттүнэн тулуурдаах, кытаанах ньиэрбэлээх уонна киһиэхэ көмөлөһөргө улахан баҕалаах буолуохтаах. Хирургия – бу ыарыыны өй-санаа уонна эт-хаан алдьаныытын нөҥүө көмөнү оҥорон үтүөрдүү буолар. Ол иһин киһи эрэ барыта хирург буолбат. Кыра тутах санаалаах киһи бэйэтин сиэртибэлээн туран кыайан туруорбут сыалын ситиһиэ суоҕа дии. Үгүс сүрэх операцията билигин сүрэҕи тохтотон туран искусственнай хаан сүүрдүүтүн нөҥүө оҥоһуллар. Биир саамай эппиэттээх түгэн – ыарыһах сүрэҕин “уhугуннарыы», сүрэх сөптөөх тэбэр ритмигэр киириитэ, сүрэх бары геодинамическай туругун ылыныыта буолар. Ол олус долгутуулаах түгэн, оҥорбут үлэҕиттэн астыныыны ылаҕын! Тыыннаах буолан, олох олорор кыаҕы дьоҥҥо биэрэргиттэн үөрүү – бу биһиги идэбит биир чыпчаала.
Бэйэтин идэтигэр үрдүк таһымнаах эмчит. Ол аата кимий?
- Быраас тоҕо бу идэҕэ кэлбитин өйдүөхтээх. Туох-ханнык иннинэ, тугунан дьарыктанарын куруук интириэһиргиэхтээх, билиитин барытын практически олоххо туһанан иһиэхтээх. Практикаҕа оҥоруу, уопут уонна былчыҥ “памятын” эрчийии диэн баар, итилэр эрэ биһигини идэбитигэр үрдүк таһымҥа таһаараллар. Медицинскэй институкка хирургическай куруһуок диэн үлэлиир, онно бэйэтэ күрэхтэрдээх, харамайдар органнарыгар оҥоһуллар операцияларга олимпиадалардаах буолар. Мин онно студеннарга көмө-сүбэ буоларбыттан астынабын.
Медицина биир сиргэ турбат. Күн аайы бэйэм билиибин урдэтэргэ, хаҥатарга үлэлиибин: анал литература, сурунааллар, хаһыаттар матырыйаалларын кытта хайаан да билсэбин. Медицинскэй техника, оборудование, уопсайынан медицина сайдыыта барытын билэн иһэргин ирдиир. Онон өскөтүн эмчит бэйэтин идэтигэр сайдан иһэрин тохтоппот, идэ таһымын үрдэтэр куурустарга куруук үөрэнэн иһэр, медицинаҕа саҥа киирбити чинчийэн ылынан иһэр, практикаҕа туһанар буоллаҕына бу буолар бэйэтин идэтигэр үрдүк таһымнаах эмчит диэн.
Сергей Владимирович, үөһэ эппиккит курдук, кардиохирург киһиэхэ көмөлөһөр улахан баҕалаах буолуохтаах диэн. Бу, эйиэхэ сыһыаннаан эттэххэ, кураанах тыл буолбатах. Мин тус бэйэм билбитим, операция кэмигэр хайдах курдук психологическай көмөнү миэхэ оҥорбуккутун. Ол саҕана атын кардиохирурга ассистеннаабыккыт: ыарыылаах этэ, анестезиям ситэ тиийбэтэҕиттэн. Хааным баттааһына эмискэ 193 мм дылы тахсыбыта. Ол түгэҥҥэ эн киhини эрэннэрэр гына холкутук, үтүөнү баҕаран туран саҥарбыт куоласкын өйдүүбүн: «Николай Иванович, хааныҥ баттааһына улаханнык таҕыста, баһаалыста, уоскуйуҥ, олох холкутуйарыҥ наада». Онно эрэ өйдөөбүтүм тарбахтарбын сутуруктуу тутан бэйэм бүүс-бүтүннүү олус ыгыллан сытарбын. Эн куоласкыттан холкутуйа уонна эрэл санаалана түспүтүм. Урукку спортсмен буоламмын, бэйэбин холкутатары сатыыр этим. Онон хааным баттааһына тута сөптөөх оннун булбута. Ол түгэҥҥэ буолуон сөптөөх инфарктан дуу, инсультан дуу миигин быыһаабыккытын бэркэ өйдүүбүн.
- Хайа да түгэҥҥэ, араас киһи эрэ ыытынан кэбиһиэх да түгэнигэр, дьиҥнээх эмчит ыарыһаҕы өйүүр, санаатын кууhурдэр кыахтаах. Оннооҕор туох эрэ кыаллыбат, табыллыбат да буоллаҕына, эмчит уонна ыарыһах бэйэ бэйэлэригэр эрэнэр, өйдөһөр буолаллара олус суолталаах. Киһи этэ-сиинэ туох да кутталлаах суоҕун биллэҕинэ холкутуйар, оччоҕо иммунитет үлэтэ эмиэ күүһүрэр. Ыарыһах үтүөрэргэ баҕата, эрэлэ кини өй-санаа, эт-сиин өттүнэн доруобуйатын тупсарарын, үтүөрэрин түргэтэтэрин билиэхтээх. Ити эппит түгэҥҥэр эн миэхэ итэҕэйэҥҥин барыта этэҥҥэ ситиһиилээхтик ааспыта.
Сергей Владимирович, хайдах быраас буолбуккутун, улахан кардиохирург буолбут суолгут туһунан кылгастык кэпсии түһүҥ эрэ.
- Ийэм аймахтарыгар быраастар уонна учууталлар бааллар. Хос эбэм норуот эмчитэ эбитэ үһү: төрүүр дьахталларга көмөлөһөрө, сис, хабах ыарыыларын эмтиирэ дииллэр. Ийэм колледжка биологияны үөрэтэрэ, үлэтигэр элбэх харамай, үөн-көйүүр, балыктар препараттара баарын интириэһиргээн көрөрүм. Оҕо эрдэхпиттэн тугу эрэ оҥорон, таҥан таһаарарбын сөбүлүүрүм, пластилинынан дьарыктанарым, уруһуйдуурум. Ол барыта тарбах имигэс буолуутугар көмөлөспүт эбит. Ийэм миигин хирург быраас буолуохпун баҕарар этэ. Бастаан медицинскэй колледжка үөрэммитим, үөрэнэр кэммэр 2№-дээх республиканскай балыыһа реанимация уонна анестезиология салаатыгар санитарынан үлэлээбитим. Онтон университет мединститутун бүтэрэн, интернатурабын хирургияҕа барбытым. Хоту улууска үлэлээн саҕалаабытым. Билигин бу кардиохирургияҕа үлэлиирбэр сүрэх-тымыр хирургиятыгар клиническэй ординатураны Москва медицинскэй университетыгар А.Н. Бакулев аатынан сүрэх-тымыр хирургиятын Национальнай киинин базатыгар ааспытым.
Мин кэргэним эмиэ быраас, Ис дьыала министиэристибэтин госпиталыгар неврология салаатын салайааччыта. Биһиги эйэлээх дьиэ кэргэҥҥэ икки уол, икки кыыс оҕолордоохпут. Хирург эмчиккэ дьиэ кэргэн эйэлээх буолара улахан суолталаах. Чугас дьоммутун, аймахтарбытын кытта үтүө сыһыаны тутабыт. Хайа баҕарар киһиэхэ дьоллоох буоларыгар биэс тутул баар дии саныыбын: үөрэхтээх буолуу, таптыыр үлэҥ, дьиэ кэргэн, эрэллээх доҕоттор уонна доруобуйа. Хирург буоларым быһыытынан доруобуйабын көрүнэбин, чөл олоҕу тутуһабын.
Кими бэйэҥ учууталыҥ, холобур туттар киһим дии саныыгыный?
- Кардиологияҕа бастакы учууталбынан Россия үтүөлээх бырааһа, медицина доктора Петр Иванович Захаров буолбута. Кини биһиги кардиохирургическай салаабыт сэбиэдиссэйэ. Петр Иванович биһиэхэ барыбытыгар холобур. Үчүгэй иллээх уонна үрдүк таһымнаах идэлээх быраастар, сиэстэрэлэр уонна атын персонал коллективын кини тэрийбитэ. Республикаҕа сүрэх-тымыр хирурдарын үс көлүөнэтин иитэн-такайан таһаарда. П.И.Захаров итэҕэлин үлэни таптыыргынан, тус сиэр-майгы өрүттэргинэн уонна үчүгэй кардиохирург буоларга олус улахан баҕаҕынан эрэ ситиһиэххэ сөп. Мин кардиохирург буолан тахсарбар онно кырата суох оруолу А.Н. Бакулев аатынан сүрэх-тымыр хирургиятын Национальнай киинин салайааччыта, академик Лео Антонович Бокерия ылбыта.
Бүтэһик ыйытыым, Сергей Владимирович, бу хантан эйиэхэ маннык улуу , дэҥҥэ иһиллэр биллэр араспаанньа кэлбитэй – Ломоносов диэн?
- Нуучча улуу учуонайа Ломоносов Михаил Васильевич курдук мин аҕам эмиэ Астраханынан муора дьонуттан төрүттээҕэ үһү. Чуолкайын, хомойуох иһин, билбэппин, аҕам кэпсээбэтэҕэ, мин да ыйыппат эбиппин. Ийэм саха.
Махтал, Сергей Владимирович, интириэһинэй кэпсэтииҥ иһин. Уонна эһиги биир эмтиир киһигит буоламмын, ис сүрэхпиттэн махтанабын бу да сырыыга миэхэ ситиһиилээхтик оҥорбут операцияҕыт иһин! Улаханнык махтанабын эһиги иллээх коллективкытыгар, ордук сиэстэрэлэргэ Галинаҕа, Василинаҕа, Марияҕа уонна Ангелинаҕа, таптаан ааттаабыппытынан, Ангелочекпытыгар. Араспаанньаларын билбэппин, бырастыы гынныннар. Биһиги, ыалдьар дьон, медперсонал бүтүннүүтүн ураты үтүө санаатын, сыhыанын билэрбит. Ол онтон бары астынан куруук үчүгэй настырыанньалаах буолан, бэйэ-бэйэбитин учугэйдик билсиhэн, кэпсэтэр-ипсэтэр этибит. Ол иһин ким да, улаханнык ыалдьар да дьон, хирург “быһаҕар” сытан биэрэриттэн куттаммат этэ. Бу курдук ыалдьар киһи эмчиттэргэ эрэнэр, утуө сыһыанын мин урут ханна да көрбөтөҕүм.
Сергей Владимирович, эйиэхэ улахан ситиһиилэри, бэйэҥ дьыалаҕар өссө үрдүктэн урдуккэ көтүүнү баҕарабын!
Кэпсэттэ Николай ГАВРИЛЬЕВ
