Кэлбит-барбыт, сытыы, аныгылыы эттэххэ, “креативнай” өйдөөх-санаалаах, 34 саастаах Гульмира Ильинова – Үөһээ Бүлүү Боотулуутуттан төрүттээх эдэркээн урбаанньыт. Кэргэннээх, уоллаах кыыс оҕолордоох. Кэргэнэ Владиславтыын дьиэ кэргэн биисинэһинэн дьарыктаммыттара 9 сыл буолла. Кинилэр 5 араас хайысханан биисинэстээхтэр – ас-үөл атыылыыр маҕаһыын, мини-гостиница, “Дьиэ кэргэн бэкээринэтэ”, ис туризм (внутренний туризм), тутуу-өрөмүөн үлэлэрэ. Ол туһунан Гульмира Юсуповна ааҕааччыларыгар кэпсиир.
Урбаан эйгэтигэр тута киирбэтэҕим
Идэбинэн математика, информатика учууталабын. 2007 сыллаахха СГУ-ну кыһыл дьупулуомнаах үөрэнэн бүтэрээт, Удачнай бөһүөлэккэ учууталлыы барбытым. Икки ыстаапкаҕа үлэлээн саҕалаабытым. 10-с кылаастарга кылаас салайааччытынан анаабыттара. Үөрэтэр оҕолорум бэйэбиттэн 4 сыл эрэ балыстара, бэйэм 21 саастааҕым. Үлэҕэ оройбунан түспүтүм.
Аҕыйах ый үлэлээн баран, куоракка төннөн кэлбитим. “Сибирский деликатес” тэрилтэҕэ каадыр салаатыгар үлэлээбитим. Биир сыл үлэлээт, ыал буолан, оҕолонон олорбутум. Оҕом 1 сааһын туолбутун кэннэ, учуутал идэтигэр төннөбүн диэн санаалаах, 5-с №-дээх оскуолаҕа үлэлээн барбытым.
Бэйэм айар дууһалаахпын. Ыллыырбын олус сөбүлүүбүн, ол эрэн ыал буолан баран ыллыырбын тохтоппутум. Учууталлыы сырыттахпына оҕону саататар кииҥҥэ, үрдүк хамнаска ыҥырбыттарыгар онно көспүтүм. Оччолорго кыыһым 2 саастааҕа, уһуйааҥҥа сылдьара. Дьэ, ол кэмтэн оҕом сотору-сотору ыалдьан “больничнайдар” саҕаламмыттара. Үлэ биэрээччи да ону, биллэн турар, сөбүлээбэтэҕэ. Улахан толкуй кэнниттэн “биисинэс өттүнэн барыыһыбын” диэн, хайыахпыный, үлэбиттэн уурайбытым. Оскуолаҕа үлэлиирбин наһаа сөбүлүүрүм эрээри, бүддьүөт үлэтигэр төннүбэтэҕим. Оннук сылдьан биисинэс эйгэтигэр киирбитим.
Онон олоххо суолбун учууталынан, каадыр отделын исписэлииһинэн, менеджеринэн үлэлээн саҕалаабытым.
Биисинэс эйгэтигэр суолум арыллан...
Үлэлии сылдьан тэҥинэн 2010 сыллаахха, кэргэммин Владиславы кытары ас-үөл маҕаһыынын арыйбыппыт. Арынарбытыгар кыра уурунуулаах этибит уонна кирэдьиит ылбыппыт. Дьиэлэр саҥа тутулла турар түөлбэлэрэ буолан, икки сыл устата наар “минуска” үлэлээбиппит. Иккиэн даҕаны өһөс, кэннибитинэн кэхтибэт майгылаах буоламмыт, бэриммэтэхпит. Ол – биисинэс эйгэтигэр бастакы хардыыбыт этэ. Кытаанах санаабыт суоҕа эбитэ буоллар, “тостубут” буолуо этибит. Улахан “минуска” бардарбыт даҕаны, син биир тугу эрэ атыылаан, өсөһөн туран үлэлээччибит. Сабыллыахпытын сөп да түгэннэрбит бааллара.
Арыый кыаҕыран, аны үлэһиттэри ылан үлэлэтэр буолбуппут. Билигин биһиги кыттыгаһа суох маҕаһыыммыт үлэлээн “пассивнай” дохуот киллэрэ турар. Кэлин улахан эргиэн кииннэригэр маҕаһыын туочукатын арыйаммыт үлэлэтэ сылдьыбыппыт. Ол эрэн, биһигиттэн тутулуга суох биричиинэнэн онно атыыбыт табыллыбатаҕа. Үгүс үбү-харчыны сүтэрбиппит. Дэлэҕэ даҕаны этиэхтэрэ дуо “предпринимательство дело рисковое” диэн. Ол да буоллар санаабытын түһэрбэтэхпит. Ол кэнниттэн хас да кириисиһи ааспыппыт.
Дьокуускайга биир бастакынан “фитнес киин” арыйан үлэлэппиппит. Бастакы ыйбар олох “аншлаг” этэ. Тута 50-ча киһи дьарыкка суруйтарбыта. Билигин куоракка араас “фитоняшка” тобус-толору. Ол саҕана суоҕа. Мин тириэньэрдэрбэр сатамматаҕым. Дьарыкка сылдьыан баҕалаах элбэх этэ, тириэньэр тиийбэтэ.
Ол да буоллар атынтан атын хайысхаҕа боруобалана турарым. Олох сынньаммакка. Аниматор да кулуубун үлэлэтэ сылдьыбытым. Оччолорго эмиэ аан бастакынан арыммытым. Билигин хас хардыы аайы – аниматордар.
Устудьуон эрдэхтэн харчы мунньа үөрэммитим
Устудьуоннуур сылларбыттан, 2004 сылтан, 2-с кууруска үөрэнэ сылдьыахпыттан, улахан сыанаҕа тахсан кэнсиэртэргэ кыттарым, ыллыырым. “Саҥа ырыа” күрэҕэр кыттыбытым. Үөрэхпин бүтэриэхпэр диэри эстрада эйгэтигэр ыллаабытым. Маны тэҥэ тамадалыырым, араас тэрээһини ыытарым. Ол кэмҥэ 70-тан тахса үбүлүөйү, сыбаайбаны, төрөөбүт күннэри, араас корпоративы тэрийэн ыыппытым.
Ийэм соҕотоҕун биһигини иитэрэ. Үүт харчытынан олорорбут. Ол иһин устудьуон буолаат, “туйгуннук үөрэнэн истипиэндьийэ ылыахтаахпын” диэн сыал-сорук туруоруммутум. Кууруспар ыстаарысталыырым. Онно, кыра да буоллар, төлүүллэрэ. Устудьуоннуу сылдьан “Орто Дойду” туристыыр комплекска туризм менеджерэ диэн дуоһунаска үөрэҕим быыһыгар үлэлиирим. Онон устудьуон да буолларбын, мэлдьи харчылааҕым. Үлэлээн, сүүрэн-көтөн ылбыт харчыбын биири да энчирэппэккэ барытын мунньан иһэрим, бырыһыаҥҥа кытта угарым.
4-с кууруска үөрэнэ сырыттахпына, ийэм суох буолбута. Тулаайахпынан харчы ылар буолбутум. Төрөппүттээх киһи дурдалаах-хаххалаах курдук сананар буоллаҕына, мин көмө көрдүүр, ытыыр-соҥуур төрөппүтэ суох хаалбытым. Ол кэмҥэ ийэм бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Валентина Герасимова кэргэнэ Александрдыын, бырааппыныын тулаайах хаалбыппыт кэннэ, сүрдээҕин көмөлөспүттэрэ. Онон кинилэргэ махталбыт муҥура суох. Хомойуох иһин, эдьиийим Валентина икки сыллааҕыта суох буолбута.
Онон бэйэм төбөбүн үлэлэттэхпинэ, салгыы дьиэлэнэн-уоттанан, соҕотох бырааппын үөрэттэрэбин диэн толкуй киирэн, тугу барытын үлэлиирим, харчы мунньунарым. Университеты бүтэрэрбэр кыра хапытааллаах этим. Ол харчыбынан сир учаастага атыыласпытым.
Тыыннаах харчыны оҕо сылдьан көрбөтүм
Харчыга сыһыаным оҕо эрдэхпиттэн саҕаламмыта. Олох кыһалҕатын билэ улааппыт буоламмын, оҕо эрдэхпиттэн кэмчилиир өйдөөх-санаалаах этим. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр, 90-с сылларга, үп-харчы кырыымчыга. Ийэм сопхуоска үлэлиирэ эрээри, хамнас суоҕа. Онтон аны сопхуос ыһыллар. Онон, кистээбэккэ эттэххэ, оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар тыыннаах харчыны олох көрбөтөҕүм. Арай эбэм биэнсийэлээҕэ. Инньэ гынан, кэтэх хаһаайыстыбаҕа сүөһү тутан, сайынын хортуоппуй үүннэрэн, иитиллэн олорбуппут. Ыарахан кэмнэр этилэр.
Быраатым Георгийдыын үөрэхпитигэр үчүгэй, туох да иэҕэ-дьуоҕа суох наһаа бэрээдэктээх оҕолор этибит. Гоша сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас майгылааҕа. Мин сытыы-хотуу этим, үөрэхпэр үчүгэйим, барыга-бары кыттар уопсастыбанньыгым, араас олимпиадаҕа барытыгар кыттарым.
Аан бастаан харчыны элбэтиим
6-с кылааска олимпиадаҕа улуус киинигэр киирэр буоллум. Ийэм барахсан, “мин эрэ оҕом харчыта суох сылдьыа дуо?” диэн, туттарбар анаан 50 солкуобай биэрбитэ. Оччолорго, мин санаабар, баһаам харчы курдуга. Оҕо сиэринэн мороженай, минньигэс атыылаһан сиэхпин сөбө эбитэ буолуо, ону мин харчыбын хас да төгүл элбээтиннэриэхтээхпин диэн санааттан эргинэн, кыра илии халандаарын уонна оччолорго муода буолбут, икки өттүгэр төбөлөөх харах харандааһын ылбытым. Жевачка ырыынагын атын оҕолор баһылаабыт буоланнар, ол туһунан санаабатаҕым даҕаны. Харах кырааскатын үрдүкү кылаас кыргыттарыгар атыылаабытым. Ол 50 солк. 100 солк. элбэтэн, иккис олимпиадаҕа киирэн, эмиэ оннук атыылаһан, эргинэн харчыбын үс бүк элбэппитим.
Дьэ, онно билбитим, “харчыны хайдах элбэтиэххэ” сөбүн. “Кеша” диэн ааттаах сымнаҕас попугай оонньуурдаах этим, эргиммит харчыбын ол иһигэр уган “хара күммэр” диэн анаан, хам тигэн кэбиспитим. Оччолорго мин саастыы оҕолор оскуолаҕа, университекка үөрэнэ сылдьан, ону-маны атыылаан харчыланарбыт. Үп-харчы кырыымчык буолан, олохпут ирдэбилэ оннук этэ буоллаҕа.
Кырабыттан үлэлии үөрэммит буоламмын, ханнык да ыарахан, хара үлэттэн толлон турбаппын. Сайынын от үлэтэ, оҕуруот аһын көрүүтэ, кыһын мас мастааһын, муус киллэриитэ – барыта мин чараас санным нөҥүө ааспыта. Ол кэмнэри билигин кэлэн наһаа истиҥник саныыбын. Сайын аайы ийэбиниин сүөһүбүтүгэр 2 чаас хаамыылаах сиргэ тиийэн илиинэн оттуурбут. Быраатым ол кэмнэргэ кыра этэ. Онон ханнык да үлэттэн куттанар, сылайар диэни билиҥҥэ диэри билбэппин.
Оҕо эрдэхпиттэн наһаа “амбициялаахпын”. Биир сиргэ сатаан олорбоппун: “тугу эмиэ оҥорбут, толкуйдаабыт киһи” диэн идиэйэнэн олоробун, үлэлиибин.
Көстүүнэй өҥөтө табыллыбыт биисинэһим
Араас дойдунан айанныырбын сөбүлүүбүн. Дьиэ кэргэнинэн күүлэйдээн материгы барытын бүтэрдибит. Австралия, Америка хаалла. Онно сылдьан гостиница, хостел атмосфератыттан, сервистэриттэн астынабын, үгүскэ үөрэнэбин. Бэйэбит бас билэр гостиница арыйан үлэлэппиппит үһүс сылыгар барда. Араас дойдуттан туристар, ыалдьыттар кэлэн түһэллэр.
Омук дьонун кытта интэриниэтинэн норуоттар икки ардыларынааҕы саайтынан үлэлэһэбин. Интэриниэт нөҥүө гостиницаҕа миэстэ (бронь) үлэһэллэр. Аангылыйа тылынан син добуочча кэпсэтэрим туһалыыр. Омук дьонун кытта үлэлиир интэриэһинэй. Сайдыылаах аныгы үйэ буолан, бокуойа суох бириэмэбэр, көстүүнэйбин төлөпүөн нөҥүө барытын көрө-истэ сылдьабын. Холку, наҕыл үлэ буолан, бу биисинэспин сөбүлүүбүн.
Дьиэни-уоту дьаһайар клининговай ааҕыныстыба арыйан биир сыл үлэлэтэ сылдьыбытым. Олохтоох дьону үлэлэппитим. “Пассивнай” дохуоту киллэрэр барыстаах салаа этэ эрээри, бу хайысхаҕа интэриэһим сүтэн, биисинэспин атыылаабытым. Билигин сүрдээх үчүгэйдик, ситиһиилээхтик үлэлии турар. Уопсайынан, дууһам сытар, сөбүлүүр хайысхабынан үлэлиирбин сөбүлүүбүн.
Туризм – сайдар салаа
Сахабыт сирин айылҕата наһаа кэрэ. Хайа баҕарар омук дойдутун туристарын болҕомтотун тардар күүстээх. Ол санааттан былырыын, 2018 сыллаахха, “Булуус-Күрүлүүр Тур” диэн олохтоох туризмҥа ылсыстыбыт. Саха сирин үгүс олохтооҕо бу сири билбэт, сылдьыбат эбит. Онон удамыр сыанаҕа олохтоох дьону сынньата, шашлыктата илдьэбит. Оннооҕор аатырар Өлүөнэ остуолбаларыгар сылдьа илик дьон үгүс. Ол иһин кыһынын Өлүөнэ остуолбаларыгар дьону илдьэн көрдөрөбүт.
Айанныырбын олус сөбүлүүр буоламмын, үлэм бу хайысхата миэхэ үөрүүнү, дуоһуйууну аҕалар. Үйэбит сайдан, социальнай ситим нөҥүө омук дойдуларыгар тахсан, Саха сиригэр туристары ыҥыртыыбын. Ол курдук, быйыл Швейцарияттан туристар кэлэн Өймөкөөҥҥө тиийэ сырыттылар. Куоракка кэллэхтэринэ, туристарбын бэйэм көрсөбүн, көстүүнэйбэр түһэрэбин.
“Дьиэ кэргэн бэкээринэтэ” дьон сэҥээриитин ылла
Былырыын 2018 сыл аҥаарыгар 6 хайысханан биисинэһи арыйбытым. Ол иһигэр, дьиэ кэргэн бэкээринэтин уонна пиццерия. Билигин ыырбыт кэҥээн, бэкээринэ ситимэ буолан, тэнийэн эрэбит. Бэйэм бурдук аһы наһаа үчүгэйдик астыыбын уонна сиирбин да сөбүлүүбүн. Киһини өйдүөхпүттэн бурдугу кытта “тустабын”, онон бурдукка сыһыаннаахпын. Сыанабыт удамыр буолан, дьон сүрдээҕин атыылаһар. Биһиги бурдук аспыт уратыта – дьиэҕэ хайдах астыыбытый да, ол курдук туох да булкадаһыга суох астанар. Биллэн турар, технология барыта баар. Ол эрэн ханнык да ас амтанын тупсарар “усилителлэри” олох туттубаппыт. Ол иһин аспыт болдьоҕо кылгас. Сарсыарда астаммыт ас биир күн иһинэн эрэ атыыланар. Дьону сибиэһэй аһынан эрэ күндүлүүбүт.
Оҕолорбутун харчыны сатаан туттарга үөрэтэбит
Кыыһым Адриана 10 саастаах, 4-с кылааска үөрэнэр, уолум Саша оҕо уһуйааныгар сылдьар. Кыыһым бэйэбин баппыт быһыылаах, харчыга эмиэ сүрдээх кэмчиһит. Ким эмэ эбэтэр бэйэбит харчы биэрдэхпитинэ, анал иһиккэ мунньан иһэр. Баҕа санаата уруок ааҕар остуолун үрдүгэр ыйанан турар. Ол – араамкаҕа иилиллибит Нью-Йорк куорат хаартыската. Онно күүлэйдии барарын ыра санаа оҥостор, харчытын мунньар. Кыыспар биисинэспит, үлэһиттэр тустарынан барытын кэпсиибин, үөрэтэбин. Билигин оскуолалар көрдөстөхтөрүнэ, үөрэнээччилэргэ анаан “Финансовая грамотность” кылаас чаастарын ыытабын. Оҕолор сүрдээҕин сэҥээрэллэр.
Баҕа санаам киэҥ
Төбөбөр туох идиэйэ киирдэ да, олоххо харса суох киллэрэн иһэбин. Табылыннаҕына табыллар, сороҕор суох. Сыыһа-халты туттар түгэн да баар, суох буолбатах. Киһи сыыһатыттан үөрэнэр буоллаҕа.
Бу Орто дойдуга социальнай мииссийэлээх ананан кэлбиппин быһыылаах диэн санааттан, инникитин үлэ саҥа хайысхатын эбии арыйар былааннаахпын. Билиҥҥи үлэм хайысхаларыгар үлэлэтэр дьонум элбэх. Үгүс дьиэ кэргэни иитэн олоробун, хамнастыыбын, ипотекаларын төлөһөллөрүгэр кыах биэрэбин. Үлэ, харчы суох диэн баран олорор дьону олох өйдөөбөппүн. Үлэлиир баҕалаах киһиэхэ үлэ баһаам. Оҕолорбун кыраларыттан биир да ньээҥкэҕэ көрдөрбөккө, бэйэм көрөн-истэн үлэлии-хамныы сылдьабын.
Киһи бу Орто дойдуга мээнэҕэ төрөөбөт. Туох эрэ сыаллаах-соруктаах кэлэр дии саныыбын. Инникибин 10 сыл урутаан көрөбүн, былаанныыбын, үлэлиибин.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
