Еленаны кытта үс-түөрт сыллааҕыта куорат Хаҥалас түөлбэтигэр баар ыарыһахтары Реабилитациялыыр кииҥҥэ бара сылдьан билсибитим. Кинини үлэһиттэр олус хайҕаабыттара уонна “сыралаах үлэбит түмүгэ бу баар” диэн билиһиннэрбиттэрэ. Билигин Елена ханна тиийбитин, тугунан дьарыктанарын, дьылҕата хайдах салаллыбытын билээри кэпсэттим. Урут да аҕыйах саҥалааҕа, ол эрээри иһигэр тута сылдьар санаатын таска таһааран, олоҕу хайдах баарынан ырыҥалыан баҕарара баһаам.
– Хаһан даҕаны олох дьэбэрэтигэр оҕустарыам дии санаабатаҕым. Бэйэм куорат тыатыгар төрөөбүтүм. Мин курдук ытыс үрдүгэр сылдьыбыт, атаахтаанбыт, тапталга улааппыт оҕо ахсааннаах буолуохтаах. Бииргэ төрөөбүт иккибит. Дьонум хара үлэҕэ миккиллибэтэх, хонтуора үлэһитрэ этилэр. Онон миигин – соҕотох кыыстарын -- далбарга улаатыннарбыттара. Санаабыппын барытын ылаллара, дьоммун кытары Сойууһу биир гына араас куруорка, сонотуоруйга сайын ахсын айанныырбыт. Куораттан чугас олорор буоламмыт, сотору-сотору киирэн киинэҕэ, пааркаҕа күүлэйдиирбит. Аҕам миигин олус атаахтатара. Толору хааччыллыылаах чааһынай дьиэҕэ олорорбут.
14 саастаахпар аҕам бартыбыалыттан “ачыкыбын ылан аҕал” диэн соруйбутугар кумааҕы симиллибит бартыбыалыгар биир дьикти докумуону көрбүтүм. Хаһан да харахтаан көрбөтөх кумааҕыбын ылан аахтым. Онтум -- мин отой да иитийэх оҕо эбиппин! Күнүм эмискэ хараҥаран ылла. Аҕабар тиийээт, “мин эһиги оҕоҕут буолбатахпын” диэбиппэр бэйэтэ да соһуйда. Иэрийэ-иэрийэ, иирбит курдук ытаабыппын өйдүүбүн. Ийэм тэпилииссэттэн киирэн “хайа, бу туох буоллугут?” диэн турда. Ити киэһэ миэхэ улахан кыыстара балтараалааҕар тымныйан өлбүтүн кэпсээтилэр уонна ийэм оҕолонор кыаҕа суох буолан, миигин аҕам аймахтарыттан иитэ ылбыттарын эттилэр. Биллэн турар, ону оҕотук санаабар ылымматаҕым уонна онтон ыла өсөһөр буолбутум. Үөрэхпэр бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыт кыыс оскуолабын нэһиилэ бүтэрбитим. Барыта – төрөппүттэрбэр өсөһөн. 17 сааспар ыал буолбутум. Төрөппүттэрим үөрэммэккэ эҥин ыал буола оонньоомо диэн утарбыттара. Кинилэри истиэм дуо? Өрө бара-бара, соччо таптаабат да киһибэр эргэ барбытым. Киһим миигиттэн 4 сыл аҕа этэ. Алта сыл буолан баран оҕоломмуппут, онтон кэргэним атын дьахтарга иирэн барбыта, эбиитин күөх баламах буолуохпар диэри үлтү сынньыбыта. Ол кэнниттэн саҕаламмата дуо?! Аны утуу-субуу ийэлээх аҕам ыалдьан өлбүттэрэ. Мин көмүскэтэр киһитэ,түптээх үлэтэ суох, биир оҕолоох тулаайах хаалан хаалбытым. Ийэм дьүөгэтигэр маҕаһыыҥҥа атыыһыттыырым. Бииргэ үлэлиир кыыспын кытары бээтинсэ аайы арыгылыыр буолбуппут. Санаабар, барыта чэпчиир, кыһалҕа умнуллар курдук буолбута. Бээтинсэ киэһэтиттэн саҕалаан, аны өрөбүлү быһа арыгылыыр,пиибэлиир буолбутум. Ол кэннэ аны үлэ да күнүгэр иһэр буолан хаалбытым, биллэн турар, сороҕор итирэн, өлөртөрөн, үлэлии тахсыбат буолбутум. Хаһаайыным тулуйарын ааһан, үлэбиттэн ууратан кэбиспитэ. Ол кэннэ олох ыһыктынан кэбиспитим. Дьиэбиттэн тэлэбиисэрбиттэн саҕалаан аҕам үйэтин тухары муспут кинигэлэрин атыылаан арыгылыыр буолбутум. Оччолорго баара-суоҕа 25 саастааҕым. Уулуссаҕа умнаһыттыы сылдьарбын бэйэм да билбэт буолан хаалбытым. Туох баар дьүөгэлэрим, аймахтарым миигиттэн кэлэйэн, киэр илгибиттэрэ. Дьиэбэр уулуссаттан арыгылаах киһини кытары билсэн, ыҥыран арыгылыыр буолбутум. Онтон быраатым кэлэн, уолбун былдьаан ылбыта, ийэ быраабыттан быстарбыта. Буор иһээччи буолбуппун бэйэм да өйдөөбөккө хаалбытым. Дьонум дьиэлэрин биистэр ордууларыгар кубулуппутум. Биирдэ тэҥҥэ асаһар киһим табахтыы сытан, утуйан хаалан, дьиэбэр баһаар буола сылдьыбыта. Ол кэннэ быраатым сатаныа суох диэн, үүрдэрэн кэбиспитэ. Инньэ гынан уулуссаҕа быраҕыллыбытым.
35 сааспар бииһирэн хаалбытым. Куоракка умнаһыттыы сылдьарбыттан кыбыстыбат да буолбутум. Биистэри кытары суксуруһан техэтээстэринэн эҥин хонорбут. Биирдэ автовокзал таһыгар кырбанан, ДСК түөлбэтигэр “үтүрүллүбүтүм”. Онно тиийэн, бэйэм курдук дьону кытары суксуруһан умнаһыттыырбыт. Буруукта атыылыыр дьоҥҥо ол астарын дьаарыстаан, сууйан биэрэрбит иһин кыра харчы бэрсэллэрэ. Онтубутунан арыгы атыылаһарбыт, бөхтөн ылан аһыырбыт, таҥнарбыт. Биир сайын подъезд анныгар итирэн баран утуйа сыттахпытына, обургу оҕолор киирэн тэбиэлээн тахсыбыттара. Онно биир киһибит тыына быстыбыта. Миигин өлөрбүт диэхтэрэ диэн, олус куттаммытым. Биһигини кытары сылдьар, сааһыра барбыт Уйбаан диэн киһи баара. Кини “эн өссө да эдэргин, көнөр кыахтааххын, муҥур уһукка тиийимэ” диэн баран, наркология дьыспаансырыгар ыыппыта. Тиийэн “миигин, баһаалыста, быыһааҥ, эмтээҥ” диэн көрдөспүппэр туох да докумуона суох киһини син өйдөөн ылбыттара. Бастакы күннэрбэр олус ыарахан этэ. Саамай сүрүнэ, “мин арыгыһыппын” диэн ыарыыбын билиммэт этим. Күүстээх санаабын ууран туран, ыарыыбын кытары тиһэҕэр диэри охсуһарга санаммытым. Туох кистэлэ кэлиэй, хаста да күрүү сатаабытым. Онно биир саастаах сиэстэрэ дьахтар улаханнык өйөөн, ити “кириисиспин” ааспытым. Арай санаабытым: миигин ким да, хаһан да өйөөбөтөх эбит. Онон бэйэбин син дьоҥҥо наадалаах эбиппин диэн, санаам күүһүрбүтэ. Төһө да арыгыга убанан, уулуссаҕа биистии сырыттарбын, оҕом туһунан санаабатах күнүм диэн суоҕа. Балыыһаҕа сытан оҕом туһунан өссө күүскэ саныыр буолбутум уонна сыттыгым илийиэр диэри түүнү быһа ытыыр этим. Бэйэм акаарыбыттан манныкка тиийбиппин билинэрим. Ол эрээри мин ыарыһах буолан, оҕобуттан, олохпуттан аккаастаммыппын өйдөөбүтүм. Онтон ыла ыарыыбын кытары олохтоохтук охсуһар санаам бөҕөргөөбүтэ. Икки ый балыыһаҕа сытан баран, баҕа өттүбүнэн Хаҥаласка (Кангалассы) баар кииҥҥэ тиийбитим. Онно бэйэм курдук ыарыһахтары кытары сытан сыл аҥаарын устата чөлгө түһүү кууруһун ааспытым. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ, быраастар дьэбэрэттэн тахсарбар улаханык көмөлөспүттэрэ. Олоҕу сыаналыыр буолбутум уонна уолбун кытары сыһыаммын тупсарарга сыал туруоруммутум. Туора Күөлгэ эмиэ дьахталлары өйүүр реабилитационнай киин баар. Онно үйэбэр хаһан да ынах ыабатах, оттооботох киһи тахсан, көй салгыҥҥа көччүйэн, санаалыын чэпчээбитим. Реабилитацияны ааспытым кэннэ, аны салгыы хайдах олоробунуй диэн толкуйга түспүтүм. Миигин ким да үлэҕэ ылбата биллэр. Хата, Киин үлэһиттэрэ туох баар докумуоммун хос оҥоҥторбуттара, бырааппар тахсан кэпсэппиттэрэ. Быраатым “баҕайы өлө илик эбит дуу” диэн хаҕыс санаалаах көрсүбүт этэ да, кэлин миигин кытары көрсө кэлэ сылдьыбыта. Кинини утары көрүөхпүн кыбыстар этим. Ол эрээри, буруйдаах киһи быһыытынан, хайаан да бырастыы гыннарыахтаах этим. Быраатым миигин көрөн билбэтэҕэ. Мичээрдээбитэ уонна “маладьыас, тупсубуккун” диэн баран, кууһан ылбыта. Онно улаханнык уйадыйан ылбытым уонна тобуктаан олорон бырастыы гын диэн көрдөспүтүм. Махтаммытым. Кини уолбун кэмигэр иитэ ылан, киһи оҥорбутугар тыыннааҕым тухары махтаныаҕым. Уолум миигин номнуо умнубут этэ, бырааппын – “аҕа”, кийииппин “ийэ” диир. Мин онтон улаханнык соһуйбатаҕым даҕаны. Кини иннигэр тугунан да суураллыбат буруйдаахпын билинэбин. Быраатым “уолгун кытары көрсүөххүн баҕараҕын дуо?” диэн ыйыппытыгар бастаан утаа кинини уйгуурдумаары сөбүлэспэтэҕим. Биир күн быраатым уолбун кытары Кииҥҥэ тиийэн кэлбиттэрэ. Уолум үкчү аҕатын курдук этэ. Миигин көрөн баран кыбыстыбыта, симиттэн, биир тылы быктарбатаҕа. Уолбун кытары уопсай тылы хас да сыл устата эриһэн туран булбуппут. Мин билигин бу Кииҥҥэ тьюторынан үлэлиибин. Ол аата бэйэм курдук ыарыһахтарга ыарыыларын кыайалларыгар күүс-көмө буолабын. Бэйэм манна кыбартыыра куортамнаан олоробун, уолум куруук төлөпүөннүүр, биирдэ эмэ үөрэҕиттэн быыс булан, хонон-өрөөн ааһар. Уулуссаҕа хоно сылдьыбыт, арыгыга быһа сиэппит киһи, биллэн турар, ыарытыйабын. Ол эрээри, уолум кэллэҕинэ, тугум да ыалдьыбат буолан хаалар. Уолум миигин “бырастыы гыммытым” диэхтиир. Ол гынан баран “ийээ” диэбэт, “Леҥка” диир. Онтон олох хомойбоппун. Уолум ситиһиилэриттэн сэмээр испэр ийэлии үөрэбин. Бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын.
Киһи санаата, кыаҕа диэн олус күүстээх буолар эбит. Тугу барытын кыайыахха сөп. Саамай сүрүнэ – бэйэни хайдах баарынан ылынан, онтон тахсар суоллары тобулуу уонна баҕа санаа, чугас дьонуҥ өйөбүллэрэ. Баҕа санаа баар буоллаҕына, эн күүһүрэҕин, таҥнары түспүт харыйаны тааҕы-таах оннун булларыахха сөп. Бэйэм курдук биир өлүүгэ сылдьар дьоҥҥо санааларын көтөҕөн, өйдөөн-өйөөн олоххо төннөллөрүгэр көмөлөһөбүн. Бары көнөр суолга тураллар диэн эппэппин. Ол эрээри, саатар, биир киһи хараҥаттан сырдыкка таластаҕына, ол аата мин уопсастыбаҕа наадалаах, урукку сыыһаларбын көннөрө сатыыр эбиппин диэн түмүккэ кэлиэҕим. Бүдүрүйбүт хаһан баҕарар көнүөн сөп. Мин билигин дьылҕам биэрбит сөбүлүүр үлэлээхпин, уолум, куруук аттыбар да буолбатар, миигин кытары билсэр, этэҥҥэ сылдьар. Салгыы бэйэм бас билэр дьиэлэниэхпин толкуйдуубун. Сайын аайы оҕуруот аһын үүннэрэбин, сибэккилэри кытары бодьуустаһарбын олус сөбүлүүбүн. Киһи олоҕун бэйэтэ оҥостор. Үүнээйилэрбин көрдөхпүнэ, сүргэм көтөҕүллэр. Аны быысыбайдыыбын уонна баайабын. Билигин биир дьүөгэм көрдөһүүтүнэн былаат баайа сылдьабын. Дьоҥҥо үтүөнү оҥорор саҕа үчүгэй суох...
Елена уруккутугар холоотоххо, саҥата-иҥэтэ уларыйбыт, олоҕу атыннык көрөр. Мин онтон испэр сэмээр үөрэбин. Маладьыас, Елена! С барыта сатана турдун!
Дмитрий ИВАНОВ.
