Тыа сиригэр үлэ суох, олох ыарахан диэн санааларын түһэрбэккэ элбэх оҕолонон ньир бааччы олорор ыалы истэ үөрэҕин. Олортон биирдэстэрэ Уус Алдан улууһун Өнөр нэһилиэгин олохтоохторо Мариян уонна Наталья Черноградскайдар иллээх-эйэлээх улахан дьиэ кэргэттэрэ буолаллар. Мин түс-бас, олохтоох тыллаах-өстөөх, ыал аҕа баһылыга Мариян Петровиһы эрэдээксийэҕэ ыҥыран кэпсэттим.
Дьэ, тыа сиригэр элбэх оҕолоох ыал хайдах дьаһанан олороҕут?
– Биһиги ыал 10 оҕолоохпут. Кэргэним Наталья Николаевна олохтоох балыыһаҕа медсиэстэрэнэн үлэлиир. Бэйэм кэтэх хаһаайыстыбабын, дьиэбин-уоппун, оҕолорбун көрөн олоробун.
Оҕолоргуттан хас оҕо оскуолаҕа үөрэнэрий?
– Улахан кыыспыт Марияна ДьТХА үөрэнэн бүтэрбитэ. Ыал, 3 оҕолоох, куоракка олорор. Иккис кыыс Алеся оҕолонон бэйэбитин кытта олорор. Уолбут Алеша аармыйаттан сулууспалаан кэлбитэ, автомеханик идэлээх. Онтон атыттар 6 оҕо – бары оскуола үөрэнээччилэрэ (4-11 кыл.).
Саамай улахаҥҥыт, улаатан баран суох буолаахтаабыт эбит дии.
– Олорор дойдубут аатынан ааттаммыт Онёрий диэн 1991 сыллаах төрүөх уолбут, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын ихтиолог идэтигэр үөрэнэн бүтэрээри сылдьан, 20 сааһыгар эмискэ ыалдьан суох буолбута. Улаатан баран суох буолбут буолан, билиҥҥэ диэри 10 оҕолоохпут дэнэбит. Уолбут барахсаны син биир ахсааҥҥа ылабыт. Өйбүтүттэн-санаабытыттан ылан бырахпаппыт, мэлдьи саныыбыт. Бары өттүнэн дэгиттэр талааннаах, уопсастыбанньык бэрдэ, дьиэ кэргэҥҥэ саамай тутаах киһибит этэ. Кыралаан хоһоон суруйара, саха тылын уруогун сөбүлүүрэ. Бырааттарын, балыстарын барыларын көрөрө. Куораттан ахсыыларынан кэһиилээх кэлээхтиирэ.
Кэтэх хаһаайыстыбаҕар төһө хороҕор муостааххын?
– Төбөлөөҕүнэн 19-һу иитэн туруорабыт. Онтон ыанара 5, атыттара тиҥэһэлэр, ньирэйдэр, маны тэҥэ 2 аттаахпыт.
Сайыҥҥы өттүгэр төһө үүтү туттараҕыт?
– Дьэ, үүтү олох туттарбаппыт. Үүппүтүн сүүрдэммит сүөгэй, таптайаммыт арыы оҥостон сиибит. Барыта бэйэбит айахпытыгар барар.
Куурусса, сибиинньэ эбии ииттибэккит?
–Хаһан эрэ кууруссалана сылдьыбыппыт. Уолбут өлөр сылыгар күһүҥҥү айан мохсоҕоло буулаан, 9 куурусса баарын барыларын тутаттаабыта.
Ол күн уолбут сир астыы, отоннуу барсыбатаҕа, дьиэтигэр хаалбыта. Ойууртан отонноон кэлбиппит, уолбут “кууруссаларбын бараата” диэн мохсоҕолу кытта өрө туста сылдьар этэ. Ол тыҥырахтаах көтөр кууруссалар төбөлөрүн быһыталаабыт этэ. Онно испэр “туох абааһыта буулаатаҕай” диэн ытырыктата санаабытым. Бүтэһик кууруссаларын тутарыгар биһиги ойууртан түбэһэ кэлбиппит. Саатар киһиттэн олох куттаммат. Онтон ыла куурусса ииппэппин, саллан хаалбыппын.
Улаханнык сыралаһан, хас да сыл сүүрэн-көтөн Дьоруой ийэ аатын ыллыгыт быһыылаах, ол туһунан кэпсиэҥ дуо?
–2017 сыл муус устар 21 күнүгэр Ил Дархан Е.А. Борисов Дьоруой Ийэ аатын олохтуур туһунан ыйааҕа тахсан турар. Ити аакка киирсээри сүүрбүппүт-көппүппүт даҕаны “9 эрэ оҕолооххут” диэн чугаһаппатахтара даҕаны.
Быйыл саас, биһиги олорор бөһүөлэкпитигэр, бырабыыталыстыба отчуоттуу кэлэ сылдьыбыта. Онно олохтоохтору кытта биирдиилээн көрсүһүү оҥорбуттарыгар, мин тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Т.М. Осиповаҕа киирэн санаабын эппитим, ону “саамай сөпкө туруорсар эбиккин” диэбитэ. Кини үтүө сүбэтинэн, көмөтүнэн дьыалабыт табылынна, ийэбит дьоруой ийэ үрдүк аатын ылла. Онон биһиги тыа сирин элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнэ Татьяна Матвеевна Осиповаҕа улахан махталлаахпыт. Киниэхэ киирэн дьыаланы быһаарсыбатаҕым буоллар, олорон хаалыа эбиппит.
Онон хас да сылы быһа сүүрбүт-көппүт дьыалабыт кылгас кэм иһигэр түргэнник быһаарыллан, ийэбит дьоруой ийэ бэлиэтин сарсын, бээтинсэҕэ, бырабыыталыстыба дьиэтигэр ылаары бары дьиэ кэргэнинэн дэриэбинэттэн киирдибит. (Мариян Петровичтыын кэпсэтиибит сэтинньи 21 күнүгэр чэппиэр күн буолбута – С.Б.).
Наһаа үчүгэй дии. Эҕэрдэ бастыҥа буоллун. Онно, дьэ, туох бырааптааххытый?
– Кылаабынайа дьоруой ийэ үрдүк аата буоллаҕа уонна онтон “мөлүйүөн” состоруулаах.
Айылҕа төһөнү биэрбитинэн оҕолонноххут.
– Оннук. Элбэх оҕо – дьол. Элбэх оҕоломмуппун олох кэмсиммэппин, оҕолорбутунан дьоллоохпут, киэн туттабыт. Бастакы 4 оҕом 90-с сылларга, ырыынак ыар тыына сабардаан турдаҕына, күн сирин көрбүттэрэ. Ол кэмҥэ, кистэл буолбатах, аччык кэмнэр бааллара, оҕолорбутун киэһэ тугунан аһатабыт диэн кыһалҕа ыгара. Онтон 7 сыл тохтуу сылдьан баран, 2002 сылтан саҕалаан бүтэһик 6 оҕобут төрөөбүттэрэ.
Ыһыллыы кэмигэр, сопхуостаахтарга сүөһүнэн паай биэртэлээбиттэрэ. Биһиэхэ биир кунан оҕуһу, убайбар ынаҕы биэрбиттэрэ. Онтон ыла сүөһүлэммиппит. Оҕуспутунан 4 ыалынан мууспутун-маспытын тиэнэрбит.
Оҕолоргутун тыа сирин олоҕор, үлэҕэ-хамнаска төһө үөрэтэҕит, иитэҕит?
– Сайын ыһыах бүттэ да, бары дьиэнэн дэриэбинэттэн үс көстөөх Илин Үрэх Уһун Күөлүгэр окко киирэбит. Чугас буолан, уунан сылдьан оттуубут. Онно кыра үүтээннээхпит. Оттуурбут быыһыгар илимниибит. Үрэхтэрбит балыгынан баайдар. Онон оҕолорбут саамай кэтэһэр, сөбүлүүр кэрэ кэмнэрэ -- сайын.
Илиинэн оттуугут дуу, тиэхиньикэнэн дуу?
– Эргэрбит да буоллар, “Синтай” тыраахтардаахпыт, онон оҕустарабыт, мустарабыт. Тиэхиньикэбит моһуогураары гыннаҕына, аттарбытынан оттуубут.
Оҕолоргут сүрдээх күүс-көмө буолар буолуохтаахтар.
– Дьэ, саамай тутаах үлэһиттэрбит. Оттуу үөрүйэхтэр. 10-с кылааска үөрэнэр кыыһым Анжеликам тырахтарыыстыыр. Онтон 7-с кылааска үөрэнэр кыыһым Жанна хонуу биригэдьиирэ диэн дуоһунастаах. Сарсыарда барыбытын 7 чаастан уһугуннартыыр. Сарсыарда эрдэттэн тахсан халлаанын көрөр, күн-дьыл туругун бэрэбиэркэлиир. Ардах түһээри гыммыт буоллаҕына, дьэ, ыксаталыыр. “Сайыҥҥы биир күн дьылы туоратар” диэн бириинсибинэн үлэлэтэр. Онон дьаһайар, хамсаталыыр киһи баара сүрдээх үчүгэй.
Атыттар кыраабыллыыллар, от харбыыллар. Бары кыраабылларын кууспутунан сылдьаллар. Былыргылыы илиинэн, биир да салаа от хаалбат гына мунньабыт. Дьоммут биһигини оннук ииттэхтэрэ.
Үлэҕэ уол, кыыс диэн араарбаппыт. Бары тэҥҥэ сылдьаллар. Биһигини төрөппүттэрбит сиэри-туому тутуһарга, айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыаҥҥа, ийэ айылҕаны хайдах алгыырга үөрэппиттэрин оҕолорбутугар тиэрдэбит. Элбэх буолан сылдьан оттуур, үлэлиир-хамныыр сүрдээх көхтөөх буолар. Быыһыгар сир астыыбыт, дьэдьэнниибит.
Саас буолла да бары ойуурга тахсаммыт маспытын кэрдэбит, саһаанныыбыт, мууспутун ылабыт. Үлэҕэ барытыгар хамаанданан сылдьабыт. Кыргыттарым ханнык да ыарахан үлэни көрөн турбат үлэһиттэр, хоһууннар. Онтон мин аҕа киһи быһыытынан испэр сэмээр үөрэбин, оҕолорбунан киэн туттабын.
Төһө массыына маһынан, мууһунан кыстыгы туоруугут?
– Быйыл кыһын 300-чэ устуука мууһу ыллыбыт. Кыһын дьиэбит сөрүүн буолан оттук мас элбэх барар. Урут чоҕунан оттор этибит. Билигин чох сыаната ыараан, маһы оттобут. 7-8 бырысыап мас барар. Тиэхиньикэнэн ойууртан таһарга ороскуоттаах, ол иһин маспытын, мууспутун аппытынан тиэнэбит.
Тыа сиригэр оһоҕунан ититиллэр дьиэҕэ олордоххут.
– 8х9 дьиэлээхпит, оһоҕунан оттуллар буолан сөрүүн соҕус. Оҕолор оһоҕу бэйэлэрэ оттоллор. Умайа турар оһохтон уот ыһыллар түгэнигэр, сэрэххэ диэн ааттаан, оһох аттыгар былаастыктаах ууну мэлдьи уурабыт. Оҕолорго эмиэ оннук үөрэтэбит. Оһох оттуутуттан саҕалаан астарын барытын бэйэлэрэ астыыллар. Оннооҕор 4-с кылааска үөрэнэр уолбут Эдгар алаадьы астыыр. Барыларын кыраларыттан үлэҕэ үөрэтэбит. Онон ханнык да үлэни көрөн турбаттар, барытыгар үөрүйэхтэр.
От таһыыта да сыана буолуохтаах.
– Оппутун тастарабыт. Харчыбыт үксэ онно барар.
Төһө буолар эбитий?
– Дьэ, ону мин ньирэйбинэн сыаналыыбын. 5 ньирэй курдук барар. Биир ньирэй атыыга барар сыаната 13 000 солк. кэриҥэ буолар.
Биир кэбиһиилээх оту тиэйтэрии төһө ыраахтан, чугастан аҕалтараргыттан тутулуга суох – 4,500 солк.
Эн үлэлээбэккин. Хайдах биэнсийэҕэ тахсыам дии саныыгын?
– Сатаан санаабаппын. Ыстааһым суох. Сопхуос ыһыллыан иннинэ 8 сыл ыанньыксыттаабыт ыстаастаахпын уонна суох. Онон биэнсийэ ыйдаҥарбат. Дьиҥинэн, кэтэх хаһаайыстыбаны көрөн олоруу үлэ ыстааһыгар ааҕыллара буоллар үчүгэй буолуо этэ буоллаҕа тыа сирин дьонугар.
Оччоҕо ийэҕит хамнаһыгар уонна биэнсийэтигэр олорор буоллаххыт. Дэриэбинэҕэ мэдиссиинэ үлэһитин хамнаһа төһө буолар эбитий?
– Бэйэм үлэлээбэт буоламмын, хамнаһын хаһан да ыйыппат идэлээхпин. Тыаҕа үлэ суох. Ийэбит үлэлиир сиригэр “сокращение” буолар диэн, илии баттата сылдьыбыттара. Бакаа, туох да чопчу биллэ илик.
Ийэбит барыбытын иитэн-аһатан олорор. Хаһан да иэскэ-күүскэ киирбэт. Үбүн-харчытын сүрдээҕин табан аттарар. Бэйэм күһүн идэһэ буоллаҕына, ону атыылаан үп киллэринэбин.
Урут ханна үлэлии сылдьыбыккыный?
– Сопхуоска ыанньыксыттаабытым. Сопхуос эстибитин кэннэ 3 сыл кэриҥэ бааһынайдаабыппыт. Онтон 2010 сылтан, булт сокуонугар уларыйыы киирэн, үс сыл курдук 4 балыктаах күөлү ыламмын чааһынай урбаанньыттыы сылдьыбытым. Балыктаан улаханнык туһамматаҕым. Онон тугу да туһаммат эрээри нолуок төлүү сырыттамый диэн тохтообутум.
“Сахабулт” тэрилтэҕэ дуогабарынан бултааммын андаатар тириитэ туттара сылдьыбытым. Кыра да буоллар төлүүллэрэ.
Билигин ол күөллэргэ балыктыыгыт дуу?
– Оҕо уһуйаана уонна балыыһа үлэһиттэрэ тахсан муҥхалыылларыгар сылдьыһабын. Үксэ дьахтар аймах буолар, кинилэр тардыытыгар сылдьаллар. Муус алларыыта, муус аннынан үтүмэҕи анньыы эр киһи үлэтэ буолан, аҕыйах эр дьон баар буолар. Дьахталлар сүрдээх үлэһиттэр уонна көхтөөхтөр. Биһиэхэ нырыылааһын диэн суох, түһэрдиҥ да бара тураҕын.
Сорох дьыл балык олох мөлтөх буолар. Быйыл олох ылбатыбыт. Онон балыгын биэрэр, биэрбэт дьыллаах буолар.
Элбэх оҕо аҕата, баҕа санааҥ тугуй?
– Оҕолорбут эрэ этэҥҥэ, доруобай сырыттыннар. Олоххо бэйэлэрин суолларын булунан, үөрэхтээх, үлэһит дьон буола улаатталлар, төрөппүттэр дьолбут буоллаҕа.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
