Бүгүн саха биир сэргэх, тарбаҕар талааннаах киһитин кытары ааҕааччыларбын билиһиннэриэм. Ол – бэйэтин идэтин дэгиттэр баһылаабыт атах аҥаһын оҥорооччу, урбаанньыт А.И. Попов – Лаачаан буолар. Биһиги тыйыс тымныыбытыгар кини айбыт атаҕын таҥаһа бары өттүнэн хаачыстыбатыгар толору эппиэттэһэр кыахтааҕын олох көрдөрдө. Бу эйгэҕэ 38 сыл үлэлии сылдьар Александр Иванович мындыр өйүнэн, сатабылынан атах таҥаһын оҥорор, тигэр сыах арыйан дьиэ кэргэн бэдэрээтинэн үлэлии, айа-тута олорор.
Атах таҥаһа – икки атахтаах баарын тухары баар. Атах таҥаһын тигиигэ мэнээк киһи ылсыбат, үөрэммэт маастарыстыбата. Кылаабынайа, баҕа, дьулуур уонна тулуур наада.
Бу ытык-мааны, үлэһит дьиэ кэргэни анаан-минээн көрсөөрү Хатыҥ Үрэххэ баар дьиэлэригэр, сыахтарыгар тиийэ сырыттым. Кэргэнэ Екатерина Михайловна саппыкы оһун, онтон Александр Иванович “Полярные авиалинии” тэрилтэ сакаастаабыт анал суумкаларын илдьэ бараары олоругар түбэстим. Быыс булан дьиэлээхтэри кытта сэһэргэһии хаппахчытын сэмээр сэгэтэбин.
Екатерина Михайловна: “Эбиэккэ диэри 3-4 саппыкы оһун тигэбин, эбиэт кэннэ кэргэним ону барытын улларар. Иккиэн кэмбиэйэр курдук үлэлиибит. Сарсыарда 4 чааска турабыт. 5 чаастан үлэбит саҕаланар”, – диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр.
Дьыалабытын уолбут салгыаҕа
Атах таҥаһын оҥоруу идэтин баһылаабытым 38 сыл буолла. Бастаан Залог түөлбэтигэр Тимирязев уулуссатыгар олорон саҕалаабыппыт. Мантан салгыы уолбут Михаил бу дьыалабытын “Лаачаан” атах таҥаһын муостаан-туйахтаан, олохтоохтук ылыстаҕына, аны икки сылынан дьарыктаммыппыт 40 сылын бэлиэтиэхпит диэн бүччүм санаалаахпыт. Дьарыкпытын уолбут салгыы тутан хаалыа, сайыннарыа диэн испитигэр сэмээр үөрэбит. Кини бачча сааһыгар диэри үрүҥ үлэҕэ үлэлээбит хонтуора үлэһитэ, интэлигиэнсийэ. Онон бу үлэбитигэр төрүт сыстыбакка сылдьан кэллэ.
Биһиги, оҕонньордоох эмээхсин, үйэбит тухары хара үлэни үлэлээн кэллибит. Сахабыт дьоно барахсаттар бу айылаах тыйыс тымныылаах дойдуга олорон, бэйэ илиитинэн тигиллибит ичигэс, хаачыстыбалаах атах таҥаһын таҥынныннар диэн санааттан үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Билигин үйэбит балысханнык сайдан араас тас дойдулартан (Монголияттан, Бурятияттан, о.д.а. дойдулартан) биһиги килииммэппитигэр сөп түбэспэт атах таҥаһын кэлэн атыылыыр буоллулар.
Биһиги үлэбитигэр дэбииспит “Эн доруобуйаҥ – биһиги илиибитигэр”, ол эбэтэр киһи доруобуйата барыта атаҕыттан тутулуктаах диэн буолар. Аҕыс ыйдаах уһун кыһыммытын тулуйар ичигэс, хаачыстыбалаах атах таҥаһын кэттэҕинэ, саха киһитэ барахсан доруобуйата чөл туруктанар буоллаҕа.
“Ай, Лаачаан” иккис тыына тахсар
Атах таҥаһын тигии – барыта илии үлэтиттэн турар. Үлэлииргэ быыла, кирдээҕэ киһи доруобуйатыгар оҕустарар үлэтэ буоллаҕа. Билигин төһө да 60 сааспытыттан таҕыстарбыт, иккис тыыммытын киллэрэн үлэбитигэр-хамнаспытыгар сайдыы саҥа саҕахтарын тутуһабыт. Саҥаттан саҥа атах таҥаһын мадьыалларын айабыт, атыыга таһаарабыт.
Саха сирин тыйыс айылҕатыгар сөптөөх атах таҥастарын айан киэҥ эйгэҕэ таһаарыы – сүрүн сорукпут. Үксэ тыа дьонугар олус наадалаах. Эдэр дьоҥҥо анаан – берцовай бачыыҥкалары атыыга таһаарбыппыт, ыччат сөбүлээн кэтэр атаҕын таҥаһа буолла.
Бу сүрдээх кирдээх, ыарахан үлэ эрээри, дьон эн тикпит хаачыстыбалаах таҥаскын кэтэн үөрэн-көтөн бардаҕына, онтон үрдүк сыанабыл суох. Саха киһитэ бэйэтин айылҕатынан көрөн оҥоруохтаах, таҥныахтаах.
Сезон бириэмэтигэр 5 ый устата 500-600 атах таҥаһын оҥоробут. Дьарыктаммытым 38 сылын устата мөлүйүөнтэн тахса атах таҥаһын тиктэҕим буолуо. Дьон сүрдээҕин сакаастыыллар, үлэбититтэн астыналлар, махтаналлар.
Маны тэҥэ тобукка кэтэри (наколенник), тирии суумкалары, бэрэмэдэйдэри, о.д.а. тирииттэн оҥоһуктары оҥорон таһаарабыт.
Саппыкы бары көрүҥүн Кэтириинэм бэйэтэ дизайнныыр, оһун тигэр, онтон мин ону барытын улларааччы буолабын. Иккиэйэҕин кэриэтэ үлэлиибит. Билигин үлэбит биир уратыта – дьон сакааһынан “индивидуально” тигэбит, ол эбэтэр “стандартнайа суох” куһаҕан атахтаах дьон биһиэхэ анаан-минээн кэлэн тиктэрэр буоллулар. Киһи атаҕа барыта биир буолбат, ким эрэ атаҕа сүүлэ иһэр, ким эрэ атаҕар уҥуоҕа тахсыылаах буолан мэһэйдэтэр. Оннук дьоҥҥо дьэ анаан тигэбит.
Саха киһитэ былыр-былыргыттан унтуу кэтэн кэллэҕэ дии. Онтон билигин үйэбит сайдан, дьон урукку курдук көһүнэн сири сатыы хаампат буолла, үксүлэрэ массыынанан сылдьаллар, дьиэ-уот сылаас. Онон олох хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн, биһиги аныгылыы истииллээх, сылаас атах таҥастарын оҥорон атыыга таһаарабыт.
Үйэлээх саппыкылар
Сайыҥҥы өттүгэр кэтиллэр тирии саппыкыларбытын дьон сөбүлээн кэтэллэр. Бэйэбит куоракка, оптуобуска кэтэ сылдьалларын мэлдьи түбэһэ көрөбүт. Оннук “ходобуой” дьон сайыннары-кыһыннары сөбүлээн кэтэр атаҕын таҥаһын оҥорон таһаарар эбиппит диэн сүрдээҕин үөрэбит. Атах таҥаһын кыччаабыта 8, уһаабыта 10-15 сыл кэтэллэр. 10-15 сыл кэтэн баран уллуҥаҕын иккистээн сөргүттэрээччилэр үгүстүк кэлэллэр.
Чэ, кэпсээнтэн кэпсээн... Арай икки сыллааҕыта биир дьахтар кэллэ Таатта Ытык Күөлүттэн. Суумкатын арыйа баттаата уонна этэр: “Көрүҥ эрэ, бу үлэҕитин”, – диэбитигэр соһуйдубут, туох буоллаҕай диэн куттанныбыт даҕаны. Онтон салгыы: “Бу саппыкыны оҕонньорум 10 сыл сайыннары-кыһыннары хотунан-соҕуруунан сылдьан кэттэ. Билигин оруобуна бу саппыкы курдугу саҥаттан тигэн биэриэххит дуо?” – диэн көрдөһүүлээх кэлбит.
Тириилэрбитин “Саха булт” тэрилтэттэн атыылаһабыт. Сылгы тириитэ. Бу көрөр саппыкыгын кэпсиир буоллахха, атах таҥаһа аан бастаан кэтэргэ хаһан баҕарар кытаанах, тымныы буолар. Онтон кэлин, имиллэн, тэнийэн, атаҕын сөптөөх моһуонун ылан истэҕин аайы 2-с, 3-с сылыттан итийэн-кутуйан, кэлин “абытайдаах” таҥаска кубулуйар. Дьэ, итиннэ сытар атах таҥаһын кистэлэҥэ.
Атахпыт таҥаһа дьиҥнээх тирии, ис өттө бараан түүтэ. Овчинаны урукку сылларга Бурятияттан аҕалтарар этибит, наһаа сыаналаах. Ол иһин олунньу ыйтан саҕалаан “бартерга” үлэлээн саҕалыыбыт. Ол аата хайдаҕый? Холобур, эн 3 мутуон саҕынньаҕы аҕаллаххына, биир атах таҥаһын босхо биһигиттэн ылаҕын. Инньэ гынан биһиги кыһыҥҥы атах таҥаһын тигэргэ бэлэмнэммитинэн барабыт. Үчүгэйдик көрөн-истэн ылабыт, сороҕор олох уоттуйан хаалбыты аҕалыахтарын сөп.
Иллэрээ сыллаахха дьиэ иһигэр кэтиллэр тирии таапачыка айдыбыт. Бу таапачыка – эмтээх. Былыргы ырысыабынан аптекаларга атыыланар хартыыһаны түгэҕэр угабыт. Атаҕы сылытан эмтиир. Сүрдээҕин ылаллар. Биһиэхэ атах таҥаһын сакаастаан тиктэрбит дьоҥҥо бэлэх гынан утары уунабыт. Укта сылдьарга дьаһамыр буолан, ханна баҕарар күүлэйдии бардаххына, илдьэ сылдьарга сүрдээх табыгастаах.
Кытайдар “бренд” буолбут атахпыт таҥаһын үтүгүннүлэр
Киһи хомойуох, былырыыҥҥыттан ыла атахпыт таҥаһын кытайдар үтүгүннэрэн атыылыыр буоллулар. “Столичнай” ырыынакка тиийэн көрөөр эрэ, биһиэнин курдук логотиптаах атах таҥастара кытай ырыынагар тобус-толору. Син үтүктүбэккэ сылдьыбыттара ээ. Биһигини эрэ буолуо дуо, “Көмүлүөк” оҥоһуктарын эмиэ үтүгүннэрэн атыылыы олороллор дии. Саппыкыбыт иннигэр “Ай, Лаачаан” диэн суруктаах логотиппытын үүт-үкчү хаартыскаҕа түһэрэн ылан, көмпүүтэринэн оҥорон таһаарбыттар. Тигиитэ, биллэн турар, биһиэнин курдук буолбатах. Барыта килиэй, сыһыарыы. Дьэ, кыһалҕа. Кинилэри кытта аахсарбытыгар, эккирэтиһэрбитигэр бириэмэбит да, солобут да суох. 40-ча сыл устата дьарык гына кэлбит идэбитин хайа эрэ хаамаайы омук “уоран” ылан атыыга таһаарара кыһыылаах. Үгүс киһи төлөпүөнүнэн, бассаабынан “эһиги атаххыт таҥаһа кытай ырыынагар атыылынар дуо?” диэн ыйыталаһаллар. Онон “ити биһиги оҥоһуктарбыт буолбатахтар” диэн сэрэтэн этэбин. Биһиэнэ барыта “рантовай” илии үлэтэ.
Билигин уолбут Михаил дьыалабытын салгыыр түгэнигэр ааптарыскай быраап, патент диэҥҥэ үлэлэһиэ, бэйэбит бырааппытын көмүскэниэ этибит.
Илбийэн дьону кытта эмтиибин
Кэргэмминиин Кытайга 8 төгүл бара сырыттыбыт. Аан бастаан 2008 сыллаахха бара сылдьыбыппыт. Дьэ, онно бара сылдьан кытайдар хайдах илбийэллэрин көрөн, кистэлэҥнэрин билэн, кинилэргэ илбийии оскуолатын ааһан, билигин бу үлэм таһынан аны илбийэр дьарыктаахпын. Анал ыстаныактаахпын орон курдук. Онно киһибин сытыаран, үрдүгэр тахсан туран илбийэбин, өтүүктүүбүн. Илиинэн илбийэрдээҕэр ордук туһалаах. Киһи үс сеансы ылла да “харахтан сыыһы ылбыт” курдук аматыйаллар. Онон баралыыстаабыт дьону илбийэммин атахтарыгар туруортуубун. Элбэх киһи мин илиим иһинэн ааста.
Саас бу үлэбиттэн нам-нум буоллахпына, илбийэр үлэм саҕаланар. Айылҕа тиллиитэ бэйэм туругум ис-иһиттэн аһыллан кэлэр.
Александр Иванович Попов – Лаачаан Сахабыт сирин тыйыс кыһыныгар олус наадалаах дьарыга – хаачыстыбалаах атах таҥаһын оҥорор биисинэһэ -- инникитин өссө сайдарыгар баҕарабыт.
Сыах үлэтин-хамнаһын билистэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
