Үөһээ Бүлүү улууһун Оҥхой нэһилиэгин олохтоохторо Анатолий уонна Полина Гаврильевтар көтөрдөрү иитиинэн дьарыктаналлар. Ол курдук, билигин дьоҕус хаһаайыстыбаларыгар тоҕус хааһы уонна уон куһу кыстатан туруораллар. Ону таһынан, Саха сиригэр сэдэх көтөрү индюгу иитэ сылдьыбыттар. Ыал аҕа баһылыга Анатолий көтөрдөрү иитии улахан уустуга суоҕун уонна ылсан үлэлээтэххэ барыстааҕын бэлиэтиир. Ол туһунан сиһилии кэпсэтиибитин ааҕыҥ.
Анатолий, хотон аайы суох көтөрдөрү иитиинэн дьарыктаммыккыт төһө өр буолла?
–Хаастары иккис сылбытын тутабыт. Иллэрээ сыл уон хааһы ылбыппыт. Олортон үһүн туттубуппут, сэттэ хааһы кыстаппыппыт. Бастакы холонуубут буолан аһара бүөбэйдээммит, ахсынньы ыйтан сымыыттаан барбыттара. Инньэ гынан, инкубациялыырга үөрэнээрибин сымыыттары эрдэ таһаарбытым. Аны аналлаах тутар сирим суох буолан дьоҥҥо биэрбитим.
Оттон былырыын сайын 200-чэ хааһы ылбытым. Сөмөлүөтүнэн чугастыы Ньурбаҕа диэри аҕалтарбытым. Массыынанан аҕалар ыарахаттардаах уонна добуччу сыана буолар. Холобур, Оҥхойго диэри 20 тыһ солк көрдүүллэр. Аны 2-3 чаас буола-буола хаастары уулатыахха наада. Уонна уһун айаҥҥа массыына сыттанар эҥин буоллаҕа дии. Оттон сөмөлүөтүнэн түргэн даҕаны уонна сыаната быдан удамыр.
Былаан быһыытынан аҥарын нэһилиэнньэҕэ атыылыахтаах этим. Ону дьон хааһы иитиигэ үөрүйэҕэ суох буолан соччо ылбатахтара. Инньэ гынан, аһылыктарыгар ыарахаттары көрсүбүппүт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги улууспутугар көтөр аһылыга хамаҕатык атыыламмат.
Ээ, тугу сиир кыыллар эбитий?
– Сайынын оту-маһы сииллэр. Манна дэриэбинэбит киинигэр кыра уһаайбалаахпыт, чугастыы күөллээх. Ааспыт сайын барыларын онно туппутум. Табаарыһым куораттан 1,5 туонна көтөр аһылыгын аҕалан абыраабыта. Сарсыарда барыларын аһатан баран күөлгэ ыытан кэбиһэрим. Хаастар күнү быһа ууга сылдьыбаттар, биэрэккэ тахсан от сииллэр. Ону оҕолорбут манаан үлэлэспиттэрэ. Онтон ыттар, улахан көтөрдөр буулааннар, күөлбүт уолан уонна от кэмэ буолан, дьиэм таһыгар көһөрөн аҕалбытым. Ол да буоллар, күн аайы 1-2 көҥүл ыытар этим. Дьиҥэр, көҥүл сылдьаллара үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии. Аһылыктарыгар эҥин “экономия” буолар. Оннук дьиэ таһыгар күөх оту сиэн сылдьыбыттара.
Хаастар дьоҥҥо түһэллэр диэн истибитим, ол кырдьык дуо?
– Биһиэннэрэ “линда” диэн маҥан хаастар. Майгылара сымнаҕас. Ол эрэн, тиэргэннэриттэн көҥөнөллөр, атыырдара үөрүн көмүскүүр. Биһиги чааһынай бэкээрньэлээхпит, онно кэлбит дьону атыҥырыыр этилэр. Аны олус дьиэмсэхтэр уонна өйдөөхтөр. Холобур, улахан хаастар сарсыарда 7-8 чаастан көҥүл сылдьаллара. Күнү быһа дьиэ таһынан, дэриэбинэнэн күүлэйдээн баран, киэһэ аһыыр кэмнэригэр лоп курдук кэлэллэрэ. Ол иһин, кустары кытта бииргэ иитиэххэ сөп эбит. Тоҕо диэтэххэ, кустар дьиэлэриттэн тэйдилэр да букатын кэлбэт буолан хаалаллар. Оттон хаастары кытта сырыттахтарына батыһан кэлэллэр. Сайылыкпыт дьиэбититтэн биир биэрэстэ тэйиччи турар. Онно көспүппүтүгэр улахан хаастар дьиэлэригэр төттөрү кэлбит этилэр. Ыҥырар саҥаны эҥин истэллэр.
Тэлгэһэ иһин кэбилиир буолуохтаахтар, оннук дуо?
– Наһаа оннук кирдээх кыыллар дии санаабатаҕым. Бу сайын 200 хаас, 100 тахса кус хааллан турбут сирэ бадараан курдук этэ. Оттон күһүөрү от бөҕө үүммүтэ. Куруук көһөрө сылдьыахха наада. Үөрүйэҕэ суох дьон биир сиргэ хаайан туруораллар. Оннук гыннахха оту-маһы силиһигэр диэри сииллэр. Оччоҕо туох да үүммэт буолара биллэр буоллаҕа дии. Ол гынан баран, түүлүүллэр.
Оттон эттэрэ, сымыыттара хайдаҕый?
– Сымыыттара бурдук аһыгар олус үчүгэй. Ол эрэн, дьоҥҥо атыылаабаппыт. Тоҕо диэтэххэ, “Гост” быһыытынан кус-хаас сымыытын атыылыыр көҥүллэммэт. Өскөтүн куурусса сымыыта ыйы быһа туруон сөп эбит буоллаҕына, кус-хаас киэнэ сэрэхтээх.
Үс ыйдарын ааспыт хаастар 4-4,5 кг ыйааһыннаах буолаллар. Үчүгэйдик аһаттахха 6-7 кг эти ылыахха сөп. Биһиги Саҥа дьыл бырааһынньыгын иннинэ атыылыахпыт. Амсайбыт дьон сөбүлүүллэр. Куоракка 1 кг хаас этэ 750 солк буоллаҕына, биһиэнэ ороскуоппутун уйунар курдук суоттаан таһаардахпытына 1200 солк тэҥнэһэр.
Аны кустарын туһунан кэпсээ эрэ.
– “Башкирскай”, “голубой фаворит” уонна “мулард” диэн буккаас боруодалаах кустардаахпын. Куораттан кус сымыыттарын үлэһэн ылан бэйэм таһаарбытым. Күөлгэ ыыппытым кэннэ биир ый буолан баран бэйэлэрэ тиийэн кэлбиттэрэ. Улахан көтөрдөр куттаабыттар быһылааҕа, инньэ гынан, дьиэлэригэр кэлэ үөрэнэн хаалбыттара. Онтон иккис таһаарыыбар 60 тахса куһу ыыппытым. Олору көтөрдөр туппуттар этэ.
Маннык иитэр дьон бааллар, мин эрэ буолбатах. Күөлгэ ыытар эппитим курдук, аһылыктарыгар кэмчилээх буолар. Онон улаханнык аһаппатаҕым даҕаны.
Дьиикэй кустары кытта көтөн хаалбаттар дуо?
– Суох, бу дьиэ кустара, кыайан көппөттөр. Дьиикэй куһу көҕөнү иитэ сылдьыбыппыт. Куорсунун кырыйан кэбистэххэ көппөт.
Сымыыттары бэйэм таһаарабын диэтиҥ дии, ону хантан, хайдах ылаҕыный?
– Боруобалаан көрөөрүбүн куораттан чааһынай дьонтон кус сымыыттарын атыыласпытым. Олору массыынана аҕалтарбытым. Айаҥҥа дэлби сахсыллан эҥин тахсыыта мөлтөх этэ. Сымыыттары хоруопкаҕа уган мас кээбилинэн бүрүйэн баран ыыппыттара. Оннук айаннаан кэлэн үс гыммыттан биирэ эрэ тахсыбыта. Инньэ гынан, бэйэбит кус иитэн, сымыыттатан таһаарбыппыт ордук эбит диэн санааҕа кэллибит. Дьиҥэр, сөмөлүөтүнэн бэлэм тахсыбыт кустары ылар быдан барыстаах буоллаҕа дии.
Таһаарар тэрилиҥ хайдаҕый?
– Миэхэ үс инкубатор баар. Олус табыгастаах тэриллэр. Сиигин, кыраадыһын бэйэтэ туруорар, эргийэр уонна уот барар түгэнигэр аккумуляторынан үлэлээн барар. Онон, механическай инкубаторга холоотоххо сынньалаҥ диэххэ сөп.
Сымыыттар хас күнүнэн тахсалларый?
– Хаас сымыыта 29-30, кус – 26-28, куурусса – 21, оттон хонуу курупааскыта 17 күнүнэн тахсаллар.
Оттон индюг туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Кус сымыыттарын кытта биир индюг сымыыта кэлсэн хаалбыт этэ. Индюг үс ыйыгар диэри иммунитета наһаа мөлтөх буолар эбит. Олох кыра оҕо курдук бүөбэйдиэххэ наада. Саҥа тахсаатын кытта хара биэрэһи эҥин сиэтэҕин. Ордук атахтарынан мөлтөх буолаллар. Ол иһин, “В” битэмиини элбэхтэ сиэтиэххэ наада. Уонна улахан көрүүтэ суох. Индюгпут улаатан бу күһүҥҥэ диэри үчүгэй баҕайытык сылдьыбыта. Ону ыалларбыт ыттара тутан кэбиспитэ, онон бүттэхпит дии (күлэр).
Хонуу курупааскытын (перепелка) эмиэ иитэ сылдьыбыт эбиккит дии.
– Хонуу курупааскытын эмиэ бэйэм таһаарбытым. Бэйэбит сиирбитигэр эрэ диэн иитэ сылдьыбыппыт. Этэ олус диетическэй. Ол эрэн, манна атыылыыр барыыһа суох. Куоракка биир көтөр этэ 250-300 солк буоллаҕына, биһиэхэ 400-500 солк кып- кыра чыккымай, бараах саҕа эти ким ылыаҕай? Көрүүтэ судургу, кыра уолбут бэйэтэ аһатан-сиэтэн, уулатан улаатыннарбыта.
Кус-хаас кууруссаттан туох уратылааҕый? Эһиги кууруссаны тоҕо ииппэккитий?
– Бастатан туран, кус-хаас иммунитета быдан бөҕө эбит. Биһиги “цветной бройлер” диэн боруодалаах кууруссалары иитэ сылдьыбыппыт. Үчүгэй баҕайытык сылдьан эрэ эмискэ өлөн хаалаллар этэ. Аны астарын талымастаан аанньа сымыыттаабат буолан хаалбыттара уонна ыттар бултаһаннар сүгүн туруорбатахтара. Инньэ гынан, быйыл кууруссаны туппатыбыт. Дьиҥэр, урут Дьокуускайдааҕы птицефабрика кууруссаларын ылан кыра-кыралаан дьарыктанан саҕалаатахпыт дии. Ол саҕана күөл балыгынан аһатар этибит. Күн аайы сымыыттыыр буолаллара. Оттон билигин күөллэрбитин түһэртээн кэбистилэр, балыкпыт баран хаалла. Онон, көннөрү уотурбаны эрэ сиэн сымыыттыыллара аҕыйаабыта.
Бу төһө барыстаах дьарык эбитий?
– Ылсан үлэлиир киһиэхэ барыстаах бөҕө буоллаҕа дии. Быйыл 200 хааһы, 100 тахса куһу, 200 тахса хонуу курупааскытын уонна биир индюгу ииттибит. Олортон тоҕус хааһы уонна уон куһу хааллардыбыт. Дьиҥэр, кыстатар барыыһа суох. Мин саҥа дьарыктанан эрэр буоламмын, биһиги усулуобуйабытыгар хайдах кыстыылларын үөрэтээри, чинчийээри аҕыйаҕы хааллардым. Ону таһынан, тыа ыалын сиэринэн сүөһүлээхпит. Онон, хотоҥҥо бары бииргэ тураллар. Былырыыҥҥы хаастарым үчүгэй баҕайытык этэҥҥэ кыстаабыттара. Оттон кустары бастакыбын кыстатабын.
200 хаастан 160-ча курдугу тутуннубут. Бу 70-ча % буолар. Онон, бастакы көрдөрүү куһаҕана суох дии саныыбын. Аналлаах тутар сайылыктаах эҥин киһи олус үчүгэй буолуо эбит.
Туох сүрүн ыарахаттары көрүстүгүт?
– Эрдэ эппитим курдук биһиги улууспутугар көтөр аһылыга улаханнык атыыламмат, баар да буоллаҕына сыаналаах. Инньэ гынан, куораттан кэлбит-барбыт таксыынан ыллаттарабыт. Ол иһин, биһиги кыһалҕабытын өйдөөн иэс биэрэн көмөлөһүөх буолбуттара. Көтөрдөрбүтүн улаатыннаран, этин батаран баран биирдэ төлөһөр курдук кэпсэппиппит.
Эһиги курдук дьарыктаныан баҕалаах дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Сайыҥҥы кэмҥэ саамай сүрүн үлэтэ – манааһын. Хараҕын далыттан сүтэрбэккэ көрө-истэ сылдьыбатаххына, элиэлэр уонна ыттар аһылыктара буолар кутталлаах. Сайынын аһатыыта аҕыйах. Билигин күҥҥэ биирдэ аһатабын уонна 14 чаас лаампа холбуубун. Интэриниэккэ ыйга 40-50 сымыыттыыллар диэн суруйаллар даҕаны, миэннэрэ 70 таҕыста быһыылаах. Ааспыт сыл ахсынньы ыйтан сымыыттаан саҕалаабыттара. Билигин лаампа сылааһыгар эмиэ эрдэ сымыыттаан эрэллэр. Күн көтө-көтө 1-2 сымыыты хомуйабыт. Ол иһин, лаампабын араараары сылдьабын. Тоҕо диэтэххэ, саас инкубациялыыр кэммэр сымыыттыахтара суоҕа диэммин куттанабын. Оттон баҕалаах дьон куттаммакка саҕалыахтарын эрэ наада. Үөрүйэхтэннэхтэринэ барыта табыллан иһиэ.
Инникитин туох былааннааххын?
– Эһиил сайын эмиэ хаастары ылбыт киһи диэн толкуйдуубун. Ол эрэн, 4-5 ыйыгар диэри улаатыннарбакка эрдэ туттаары гынабын. Холобур, соҕуруу дойдуларга куһу-хааһы 75 хонугар диэри улаатыннаран баран тутталлар эбит. Биһиэхэ куһу оннук гыналлар, оттон хааһы кыайан улааппат диэн ааттыыллар. Ол да буоллар, 1-2 хааһы боруобалаан эрдэ туттуом.
Ону таһынан, биһиги курдук дьарыктанар дьон баар буоллаҕына, грант ылбыт киһи куһаҕана суох буолуо этэ. Бу аата кырдьар сааспар атахпын эрийэ ууран олорбот курдук дьарыкпын эрдэттэн оҥостобун. Дэриэбинэҕэ олорор кырдьаҕастар, оту-маһы кыайбат, сүөһүнү кыайан ииппэт дьон дьарыктаныахтарын сөп.
Билигин Ростелекомҥа үлэлээбин. Кэргэним бэкээрньэтинэн дьарыктанар, номнуо аҕыс сыл буолла. Хайдах куруук кэргэним моойугар олоруохпунуй диэммин, бу дьыаланан дьарыктаммытым. Бассаапка көтөрдөрү иитиинэн дьарыктанар дьон хас да бөлөҕөр баарбын. Сүбэлэтэр-амалатар дьонноохпун. Туох эмэ өйдөммөт баар буоллаҕына, тута эрийэн ыйыталаһабын, сүрдээҕин көмөлөһөллөр.
Венера ОХЛОПКОВА, Кыым.ру
