Тохсунньу ыйга, Ийэ айылҕабыт иһийэн турар кэмигэр, Үөһээ Айыылар дьону-сэргэни кытары ситимнэһэр кэмнэрэ. Ол иһин бу кэмнэргэ бэйэ идэлээх дьон көмөтүнэн билгэлэнэ, инникини тымтыктанан көрө сатыыр үгэстээхпит. Ол эрээри айылҕалаах дьоммут бэйэлэрэ төгүрүк сыл устата дьон-сэргэкыһалҕатынан үлэлииллэр, эмтииллэр, арчылыыллар. Кэнники сылларга норуот эмчитэ Юрий ИВАНОВ аата-суола дуорааннанан иһиллэр буолла. Бүгүн ааҕааччыларбытыгар анаан, бу Үөһээттэн айдарыылаах эмчит уолу көрсөн кэпсэппиппитин таһаарабыт.
– Юрий, ааҕааччылар-бытын кытары бэйэҕин билиһиннэрэриҥ буолаарай. Хайа улуустан төрүттээххиний? Дьонуҥ кимнээҕий? Төрдүгэр айылҕалаах дьон бааллар дуо?
– Бүлүү куоракка төрөөбүтүм, олорбутум. Тулаайахпын, миигин эбэлээх эһэм ииппиттэрэ. Эһэм Иванов Петр Афанасьевич, эбэм Сергеева Татьяна Даниловна иккиэн – төрдүлэрэ Бүлүү сүнньэ. Эһэм өттүттэн улахан идэлээх удаҕаннар, ойууннар бааллар, эбэм өттүттэн эмиэ.
– Хаһааҥҥыттан атыҥҥын билбиккиний?
– Кыра сылдьан наар ыалдьан тахсар этим. Биир ыарыы бүттэҕинэ, иккис ыарыы тахсар, куруук оннук. Өлө да сыһарым, тэтимирэн да ыларым. Биирдэ уһуктан баран сыттахпына, кыһын баччаларга этэ, эһэм оһох иннигэр хардаҕастары быраҕар тыаһа иһилиннэ. Мин ыалдьа сытабын. Оттон бэйэ-бэйэлэрин кытары отур-ботур кэпсэтэр саҥалара иһиллэр. “Бу оҕо тоҕо ыалдьарый?” – диэн эбэм муунтуйар, санааргыыр саҥата иһиллэр. Онуоха эһэм: “Сахалыы ыалдьар, буулата сытар”, – диэн дьикти баҕайы тылы эппитэ. “Бу оҕо буулаппыт, буулаабыт” диэн. Ол аата, мин ис айылҕам бууланар кэмигэр ыалдьа сыппыт эбиппин. Өйдүүбүн ээ, оһох иннигэр умайа сытар күлү быраҕар этилэр, эбэм дьиэ муннуктарын чүмэчи уотунан кириэстээччи. Кыра сырыттахпына, биһиэхэ ыскаап баара. Санаабар, ол ыскаап иһигэр дьон бөҕөтө баар диибин. Ыскаапка тыас тыаһыыра, ол – илэ. Уопсайынан, биһиги дьикти баҕайы дьиэҕэ олорбуппут. Ол дьиэҕэ бииргэ иитиллибит тастыҥ эдьийдэрим, убайдарым бары чараас эйгэни көрөр этилэр. Ол тыаһы, дьон саҥатын истэ-истэ, куттанан, этим сааһа арыллан киирэн барбыта. Дьиҥэ, кырабар куттаҕаһа суох оҕо этим. Соҕотох хаалааччыбын, кырдьаҕастар үлэлиир этилэр. Эһэм дьаһалтаҕа үлэлиирэ, оттон эбэм – түмэлгэ. Онно биирдэ эмэ кэллэхпинэ, ойуун таҥаһа турар буолара. Ону наһаа интэриэһиргээн өөр да өр көрөн турарым. Өҥүргэс курдук үрүҥүнэн үөһэ көрөн турар ойуун чуучалата баар этэ. Былыргы Онохо ойуун таҥаһа баара. Күүстээх ойуун. Ону көрө-көрө этим сааһа арыллара. Турар буоллаҕа дии. Мин санаабар, кыаһаан, чуораан тыаһа иһиллэр. Уопсайынан, кырабыттан кыаһаан, чуораан тыаһын истэр этим. Туох тимири лабырҕаталларый дии саныырым. Хойут син ааҕар, суруйар буолбутум кэннэ уонна эбэбиттэн, эһэбиттэн ыйытаммын, дьэ билбитим. Кыаһаан, дүҥүр, ойуун кумута эҥин диэн тугун. Бэйэҕит да билэргит буолуо, Бүлүү сүнньэ ойууннарынан, удаҕаннарынан аатырар. Кырабыттан ыалдьан-ыалдьан, аны улаатарбар хаан ыарыытыгар ыалдьыбытым. Уон алта сааспар. Оскуоланы саҥа бүтэрэн эрэбин.
– Ити ыалдьар кэмҥэр оскуолаҕа үөрэнэриҥ дуу?
– Үөрэнэн буоллаҕа. Көтүтэ-көтүтэ үөрэннэрбин да, үөрэхпэр туйгун этим. Оскуоланы туйгунунан бүтэрбитим. “Иккини”, “үһү” ылбыппын өйдөөбөппүн. Учууталлар сөбүлүүр этилэр уонна ыалдьарбын, кырдьаҕастар иитэллэр диэн өйдүүллэрэ, өйүүллэрэ. Ол кэмҥэ айылҕам ыйыытынан дьону эмтии сылдьарым. Мин ханна даҕаны ким эрэ эмтиирин, алгыырын, арчылыырын, көрбүөччүлүүрүн көрбөтөҕүм. Бэйэтэ испэр баар курдук этэ. Онтон ыла бу уон сылы быһа дьону эмтээтим. Араас дойдулары кэрийэбин, ыҥырыкка сылдьабын. Өбүгэм утума, билим тылынан эттэххэ генинэн, испэр, эппэр-хааммар хаалан хааллаҕа дии. Хас биирдии киһи өбүгэтин сороҕото буолар. Хас үйэ тухары өбүгэлэрбит олорбут хааннара-сииннэрэ, толкуйдара, санаалара, бэл, аньыылара-харалара киһи иһигэр хаалар.
– Дьоҥҥо барытыгар?
– Оннук. Ол иһин миигиттэн кэлэн: “Биһиги тоҕо наһаа маннык эрэйдэнэбит? Туох да куһаҕаны оҥорботохпут”, – дьон ыйытар. Ылан көрдөххө, чахчы, туох да куһаҕаны оҥорботох курдуктар. “Бэйэҕиттэн ситиспэтэхпин бэдэргиттэн ситиһиэм” диэн былыргы этии баар. Дьэ ити, Үрдүк Айыылар идэлээх дьон нөҥүө этитэр этиилэрэ. Ол иһин киһи бу олоххо куһаҕаны-аньыыны оҥоруо суохтаах. Тустаах киһиттэн бэйэтиттэн ситиспэтэхтэрин, оҕолоруттан, сиэннэриттэн, кэнэҕэс кэлэр ыччатыттан ситиһиэхтэрин сөп. Ол иһин сэрэхтээх! Дьулаан, түктэри быһыы киһи олоҕор суох буолуохтаах. Киһини Үөһээ таҥара үтүө олоҕунан олордон баран, сир симэҕэ гынан кэбиһэр. Син биир хаһан эрэ бука бары сир симэҕэ буолуохпут дии. Биһиги билигин бу сиргэ кэлэ сылдьар ыалдьыттарбыт. Ону умнуо суохтаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, киһи салгын кута төннөр. Сахалыы итэҕэлгэ ханан эрэ “реинкарнация” диэн баар. Идэлээх киһиэхэ, ойууҥҥа, удаҕаҥҥа эмэгэт сыстар. Эмэгэт диэн урут олоро сылдьыбыт ойуун, удаҕан кута, эбэтэр абааһыта диэххэ сөп. Ол иһин, эмэгэттээх дииллэр. Бу эмэгэт идэлээх буолуохтаах киһини иирдэр. Ону сорохтор уйумматтар. Төһөлөөх элбэх киһи ыалдьа сылдьара буолуой, төһөлөөх элбэх киһи психдиспансерга сытара буолуой... Аҕалаллар ээ миэхэ оннук дьону. Арыт оҕонньор курдук саҥарар оҕону аҕалаллар. Арыт сахалыы саҥарар нууччаны, кини биир хаанынан өттүнэн сахалардаах эбит. Иитиллиитэ – нууччалыы, эйгэтэ нууччалыы эрээри, бэйэтэ да билбэтинэн уу сахалыы саҥарар. Дьэ, итинник араас көрүдьүөстэр бааллар. Эппиккэ дылы, барыта оруннаах. Ол иһин, киһи бу олоххо бэйэтин харыстаннаҕына, сааһыланнаҕына, үчүгэйдик илдьэ сырыттаҕына, бу олоххо кэлбит сыалын-соругун биллэҕинэ эрэ, үчүгэй киһи буолар.
– Эн ыалдьа сытан оннук толкуйдуур этиҥ дуо?
– Дьэ, толкуй онно киирэр. Дьиҥэ, оҕо санаалаах киһи буолуохтаах буоллаҕым. Санаабар, оҕо мэйиибин туура тардан, быраҕан кэбиспиттэр уонна кырдьаҕас киһи мэйиитин олорпуттар. Барытын анааран, иһирдьэ киирэн бөлүһүөктүү көрөр буолбутум. Тоҕо эрэ таһын көрбөккө, иһин көрө сатыыр эбиппин.
– Эн аньыыны-хараны оҥорумуохха наада диэтиҥ дии. Холобур, кыһалҕаттан оҕо түһэртэрэллэрэ хайдаҕый?
– Дьэ, итиннэ абааһы аартыга арыллар. Оҕоттон аккаастаныы, арахсыы барыта киһи кутугар куһаҕан буолар. Абааһылар уораҕайдара арылыннаҕына, элбээх да элбэх абааһы тахсан, онтон куһаҕан хара эттиктэр тахсаллар. Эр киһини кэбийэллэрэ түргэн. Тоҕо диэттэххэ, кини кутунан-сүрүнэн чараас. Арыгы бүөтүгэр түһэр, табах тардара элбиир, кыратык таптал ылбата да атын дьахтары көрөр. Ол иһин, Саха сиригэр эр киһини иитии наада. Быһыы-майгы өттүнэн. Онтон санааларынан туох буолалларын, тугу баҕарарын баһаалыста толордуннар. Оттон сиэр-туом, эйгэ үлэтин өттүттэн духуобунай иитии тахсар, эйгэнэн, айылҕанан иитии.
– Эппитиҥ дии, “ситиспэтэхпин бэдэргиттэн ситиһиэм” диэни. Тоҕо төрүттэрэ тугу эрэ куһаҕаны оҥорбуттарын кэнчээритэ толуйуохтааҕый? Онтон хайдах көмүскэниэххэ сөбүй?
– Холобурун ылан көрдөххө, биир ыалга бары эрэ суох дьахталлар, иккис ыалга – эр дьоно бары иһээччилэр. Оннук урут-уруккуттан төрүт кырыыстар бааллар. Былыр идэлээх дьон элбэхтэр буоллаҕа. Өс санаа, этиһии, баай-дуол тыырсыыта, сир былдьаһыыта бардаҕына ойуунунан, удаҕанынан кыраттарар буоллахтара. Эбэтэр бэйэлэрэ кырыыллар. Уопсайынан, туох баар куһаҕан быһыы бэйэтэ кырыыс төбөлөөх буолар. Ол сыстыганнаах ыарыы курдук бэриллэр. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бара турар. Ону дьэ алгыс күүһэ, айылҕа күүһэ уонна киһи үтүө санаата, үтүө хамсаныыта, үтүө дьыалата барытын сотор. Хара көлөһүнү, кыа хааны оннук сотуохха сөп. Кыраҕа-кыаммакка, кырдьаҕаска, инбэлииккэ, атаҕастаммыкка, ыалдьар киһиэхэ харчы биэрдэхтэринэ, көмөлөстөхтөрүнэ.
– Сорох чунуобунньуктар, салайар дьон кистии-саба харчы уораллар, норуоттарыгар куһаҕаны оҥороллор да, кимнээҕэр үчүгэйдик олороллор.
– Биһиги санаабытыгар эрэ. Ис-иһигэр киирдэххэ, ол эмиэ эрэй ээ. Ол сииллэрэ-аһыыллара бэйэлэрин дьыалалара. Ол гынан баран, хойут ону барытын син биир ситиһэллэр. Таҥара барытын көрөн турар, таҥара барытын ситиһэр. Ыйаахтыыр, Одун Хаан оҥоһуулуур, Дьылҕа Хаан дьылҕалыыр уонна амырыын олоҕу ыытар. Кинилэр бэйэлэрэ төһө да үчүгэйдик олорбуттарын иһин, оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ куһаҕаннык олороллор. Ити барыта, эппиккэ дылы хаанынан самыыр курдук түһэр. Ол иһин, билигин сиир тойон баар буоллаҕына, син биир кэнэҕэскилэрэ дьоло суох буолаллар эбэтэр бэйэтэ ыт курдук өлөр. Үтэһэлэрэ туолар. Сэрэхтээх, тойон буолбатах да ордук. Ол гынан баран, биир өттүнэн, тойону-хотуну Үөһээ Айыылар аныыллар.
– Саха сиригэр бырамыысыланнас сайдан, сири дьөлө хаһыы, сири алдьатыы бөҕө баран эрэр. Биир өттүнэн ылан көрдөххө, онтубут сайдыы буолар.
– Ити олохпут ирдэбилэ. Сирбит тыһыынчанан сылларга кистии сыппыт баайын туһаныҥ диэн биэрэр. Ол гынан баран, хаһан баҕарар, иҥсэбит көбөн, буортулаан кэбиһэр. Биир сиртэн ылыан оннугар иккис сиртэн, онтон өссө сөп буолбакка үһүс сири хаһар. Сири-уоту алдьатар буоллахтарына, ол сиргэ үтүөнү оҥоруохтаахтар. Ол харчынан оскуола, дьыссаат, балыыһа туттуннар, дьоҥҥо көмөлөстүннэр ээ. Оччоҕо айылҕа алы гыныа.
– Билигин Таҥха кэмэ. Эн бу туһунан туох дии саныыгын?
– Таҥха – былыр-былыргыттан үгэс быһыытынан кэлбит култуурабыт, олохпут. Таҥха – сүллүүкүнү кытары оонньооһун, бэйэ иннитин билгэлэнии саха итэҕэлигэр киирдэҕэ дии. Дьиҥэ, ылан көрдөххө, христианство, нууччаттан киирбит үгэс буоллаҕа. Саха сирэ архыыпка, сурукка киириитэ 18-с үйэттэн саҕаламмыта. Ол иннинэ туох буола турбутун айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Ити билигин, бууһа сытыырхайан эрэр, ону хайыыр да кыахпыт суох. Ол эрээри биири сэрэтиэхпин баҕарабын: тэриэлкэни хаамтарыы, остуолу сүүрдүү, киһи уҥуоҕун миинэр, ойбону иһиллиир ити соччо үчүгэй быһыы буолбатах. Хараҥаны халбаҥнатыа суохтаахпыт. Бэйэлэрэ туспа үлэлээх, эйгэлээх, “миссиялаах” ойбонтон тахсаллар. Биһиги кинилэри кытары бодоруһуо суохтаахпыт.
Сир тымырыттан, уутуттан тахсар абааһылар. Абааһылар, хаһан баҕарар киһиэхэ үтүөнү оҥорботтор, киһини куһаҕантан сэрэппэттэр. Хараҥа эйгэ. Сибиинньэ курдук муннулааҕа буолуо, куоска курдук түүлээҕэ буолуо диэн остуоруйа, миф дьоруойун күүтэбит. Оннук буолбатахтар, кинилэр күлүк курдуктар. Таҥха кэмигэр киһи бэйэтин инникитин тымтыктанан көрдүн, арчыланнын. Оннук наада. Ол гынан баран хараҥа эйгэтэ суох. Үөһээ халлаан эйгэтэ арыллар. Көрбүөччүлэргэ, арчыһыттарга, эмчиттэргэ сырыттыннар ээ. Сылык кэмҥэ туһанан хааллыннар.
– Эн бэйэҥ тугу эмтиигиний?
– Мин, сүрүннээн, киһи кутун, киһи дууһатын, киһи санаатын диэххэ. Ыарыы төрүөтэ – киһи санаатыгар сытар. Киһи санаарҕааһынтан ыарыы буолар. Билиҥҥи кэм дьоно наһаа чараастар. Өйдөрө-санаалара бааллар, сэниэлэрэ суох буолан хаалар, кыраттан ыгылыйаллар, күүрэллэр, тугу да өйдөөбөт турукка киирэллэр. Ол барыта – төлөпүөн содула. Саатар, нэдиэлэҕэ биирдэ төлөпүөнтэн сынньаныҥ диэн сүбэлээн этиэм этэ. Киһи өйө-санаата хараҥарар. Киһи хаһан баҕарар икки эниэргийэттэн турар, үтүөлээх уонна мөкүлээх. Сырдык кэнниттэн хараҥа кэлэр, хараҥа кэннэ сырдык. Ону таһынан, оҕо ыарыытын үчүгэйдик эмтиибин. Кэлэҕэй, саҥарбат, ньиэрбэтэ куһаҕан оҕону. Туох баар ыалдьар ыарыыны үксүн кыайабын, уҥуох эрэ туппаппын.
– Оттон араак ыарыыны?
– Бастакы ыстаадьыйатыгар сылдьар буоллаҕына, өрүһүйүөхпүн сөп. Оттон хайыы үйэ тарҕаммыт буоллаҕына – суох.
– Олох үтүөрбүт дьон бааллар дуо?
– Бааллар. Быһаарыллыбыт, ол аата өлөөрү сылдьар киһини син биир кыайан өрүһүйбэккин. Тугу да гыммытыҥ иһин – кыаллыбат. Холонон көрүөххэ сөп эрээри, онно да уһаабат. Биһиги итинник гынан, төттөрүтүн, бу киһини эрэйдиибит. Өлөөрү сытар киһини өрүһүйэ сатыыр сатаммат. Хараҕын уотун көрүөххэ наада, мөлтөөбүт буоллаҕына, аналлаах дойдутугар барар буоллаҕа. Дьон хаһан баҕарар, өлөөрү сытар киһини санаабат. Бэйэтин эрэ саныыр, бу кини өллөҕүнэ, мин хайдах буолабын диэн муҥатыйар. Онтон өлөөрү сытар киһи, төттөрүтүн, сылайар, эрэйдэнэр, сынньаныан баҕарар. Төһөлөөх элбэх оннук дьоҥҥо сылдьыбытым буолуой?! “Тоойуом, кыһаллыма, миигин эмтээмэ, барар сирбэр барабын”, – диэн сапсыйа сытар оҕонньоттор, эмээхситтэр бааллар. Тахсан баран истэхпинэ, дьонноро хара күүстэринэн өрүһүйтэрэ сатыыллар. “Киһигит биир ыйынан өлөн эрэр, ону эһиги маннык гынан мэһэйдээмэҥ, эрэйдээмэҥ, барыахтаах сиригэр ыытан кэбиһиҥ”, – диибин. Аккаастанабын. Тоҕо мин сымыйалыахтаахпыный? Кырдьыгы баарынан этэбин. Ыарыһах өлбүтүн кэннэ, кута сиэн буолан кэлэр, кэтэстиннэр. Кут атастаһыытыгар биһиги наһаа мэһэйдэһэбит. Итинник үлэ барыахтаах.
– Ис-үөс, быар-бүөр ыарыытын, дьахтар ыарыытын, оҕоломмот дьахталлары эмтиигин дуу?
– Эмтээн. Сиэр-туом да оҥорон, бэйэм эппинэн-хааммынан, айылҕабынан да эмтибин. Тылым да күүстээх. Арчылыыбын, алгыыбын.
– Ыарыһахтарга бэйэҥ тиийэҕин дуо?
– Суох, манна кэлэллэр. Сытар ыарыһахтарга эрэ тиийэбин. Улуустан анаан-минээн сүүрбэлии-отуттуу киһи буолан кэлэллэр. Күҥҥэ отучча-түөрт уонча киһини көрөбүн.
– Оттон олохторугар мунан хаалбыт дьон харахтарын арыйаҕын, суолларын буллараҕын дуу?
– Эйгэлэригэр мунан хаалбыт дьон. Биир өттүнэн муналлара сөптөөх. Итинник мунан, үчүгэй аартыкка тахсаллар. Ол мумматахтара буоллар, кинилэр үчүгэй суолу тобулан тахсыбаттар. Итинниктэргэ көмөлөһөбүн. Бэйэм анааран көрөн, инникилэрин ыйабын.
– Бу сыыһа биисинэһинэн дьарыгыран, идэни баһылаан эрэбин диэн ыйдарар дьон баар буолааччылар дуу?
– Бааллар. Урбаанньыттар сылдьаллар. Билиҥҥи ыччат бэйэтин дьыалатынан, урбаанынан дьарыктанара оруннаах. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи киһи бэйэтин дьыалатын арыннаҕына, эргиэнинэн-урбаанынан дьарыктаннаҕына эрэ, ииттэн олорор кыахтаах.
– Мэлдьи ханна эрэ соҕуруу үлэлии сылдьар диэн истэбин ээ.
– Соҕуруу баар тойоттор-хотуттар ыҥыраллар. Омук сиригэр эмиэ сылдьабын. Эмираттарга, Кытайга, Казахстаҥҥа тиийэ ыҥыран эмтэтэллэр. Улахан баай дьон айылҕаҕа олус сүгүрүйэллэр эбит. Ол иһин айылҕа дьонун ыҥыраллар. Айылҕаттан ылабыт, айылҕаҕа биэрэбит диэн бириинсиптээхтэр.
– Юрий, сырдык-ыраас үтүө сүбэҥ иһин барҕа махтал.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
