Туох да омуна суох эттэххэ, төрөөбүт төрүт тылбыт биир саамай улахан тирэнэр тирэҕэ – тыл туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар энтузиаст дьон.
Уруккутун билбит суох, ол эрээри биһиги үөрэнэр кэммитигэр (2005-2010 сс.) саха тыла “престижнэй” дэнэр үөрэх ахсааныгар суоҕа. Үгүс оҕо бүтэрэн баран идэтинэн үлэни булбат этэ. Хамнас даҕаны, биридимиэппит “приоритета” суох аатыран, быыкаа буолара. Холобур, мин үөрэхпин бүтэрэн баран куорат сахалыы тыллаах биир саамай улахан оскуолатыгар дьон көмөтүнэн үлэ булбутум. Ол -- улахан табыллыы этэ. Үөрүү-көтүү, учуутал буолуох баҕа баһаам буоллаҕа. Ол эрээри үөрүүм уһаабатаҕа. Бастакы хамнаспын ылан баран, хомойон өлө сыспытым – 13 тыһ. солк. Онно эбии миигин кытта ол күһүн оскуолаҕа саҥа үөрэхтэрин бүтэрэн үлэлии кэлбит, эмиэ 18 чаастаах, ол эрээри омук тыла уонна физкультура идэлээх, кылаас аҥаарын эрэ үөрэтэр учууталлар, миигиттэн икки төгүл элбэҕи хамнаһы ылалларын билэн баран, букатын куһаҕан буолбутум. Сымнаҕастык эттэххэ, саха тылын учуутала аанньа ахтыллыбат дуу диэн санаа, улахан хомолто үөскээбитэ. Ону кытта дьоммут иитэр-аһатар кыһалҕа күөрэйбитэ, киһилии хамнастаах үлэни көрдүүргэ күһэллибитим. Кыбыстыбытым, итиччэ кэпсэтиннэрэн киирэн баран, баран эрэрбиттэн сааппытым. Ол эрээри кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах. Ити кэннэ саха тылын учууталлара энтузиаст, сүрэх баҕатынан, оҕо эрэ туһугар үлэлиир дьиҥнээх дойдумсах, чахчы, учуутал дэниэх учуутал дьон эбиттэр диэн санаа үөскээбитэ. Бүгүн биһиги эдэр учууталы кытта кини тоҕо саха тылын учууталын идэтин талбытын, үөрэнээччилэр сыһыаннарын, төрөөбүт тыл туругун, о.д.а. туһунан кэпсэтэбит. Ол -- Степан Ноев. Саха гимназиятын Саха тылын, литэрэтиирэтин үрдүк категориялаах учуутала, тэрийээччи-педагог, тьютор.
Степан, туох санааттан саха тылын учуутала буоларга быһаарыммыккыный?
– Оскуоланы бүтэрэн баран менеджмент үөрэҕэр барар баҕалааҕым. Ол эрээри 2005 с. Дьокуускайга үөрэх туттарса кэлэн баран, онтум куоҥкуруһа бэрдин иһин барбатаҕым. Докумуоннарбын атын сирдэргэ биэрбитим. Ол сылдьан биир күн СГУ-га хараҕым “Турцияҕа үөрэниэххин баҕараҕын дуо?” диэн биллэриигэ хатанна. Сэргээтим. Тоҕо диэтэххэ, табылыннаҕына, Турцияҕа араас идэҕэ үөрэниэххэ сөбө. Киирэн билсибиппит, тутар хамыыһыйа чилиэнэ “Саха салаатыгар киирэн икки сыл үчүгэйдик үөрэннэххинэ, Турцияҕа барыаххын сөп” диэн быһаарда. Инньэ гынан докумуоммун Саха филологиятын уонна култууратын факультетыгар биэрбитим, эксээмэн туттарбытым уонна Саха-турок салаатыгар үөрэххэ киирэн хаалбытым.
Ол саҕана учуутал буолуом дии саныырыҥ дуо?
– Букатын. Өйүм-санаам, сыалым-соругум Турция эрэ этэ. Омук сиригэр үөрэниэх баҕа баһаама. Хайаан да барыам, кыайыам диэн эрэнэрим.
Ол эрээри?
– Ол эрээри иккис кууруска тахсыыбар Турцияны кытта сыһыан уларыйан, үөрэнэ барар кыаллыбат буолбута. Кыһыйбытым аҕай, ааным барыта сабыллыбыт курдуга. Ол иһин онтон аралдьыйаары, устудьуон көхтөөх олоҕор төбөбүнэн түспүтүм. Землячество, профком, тутар этэрээт, араас түмсүү, куруһуоктар... Уопсайынан, көхтөөх олох саҕаламмыта. Турция умнуллубута уонна сахалыы эйгэҕэ үөрэнэ сылдьар киһи испэр сыыйа төрөөбүт дойдум, омугум, тылым кэскилэ, төрүт үгэс, итэҕэл диэн өйдөбүллэр уһуктан барбыттара. Ити кэмнэргэ оскуолаҕа бастакы педбыраактыкабыт саҕаламмыта. Арааһа, учуутал буолар бастакы олугум онно охсуллубута. Мин, тыа сириттэн – чөл сахалыы эйгэттэн -- куоракка кэлбит киһи, университекка да, оскуолаҕа да төрөөбүт тылын билбэт ыччат элбэҕин соһуйа, атыҥырыы көрбүтүм. Хараастыбытым да диэххэ сөп. Дэриэбинэҕэ оскуолаттан-дьаһалтаттан саҕалаан маҕаһыыҥҥа-уһуйааҥҥа тиийэ киһи барыта сахалыы эрэ кэпсэтэр, эйгэ тыыннаах буоллаҕына, куоракка букатын атын хартыына этэ. Ону оскуолаҕа тиийэн баран өссө төгүл итэҕэйбитим уонна тугу эрэ уларытыах, ону көннөрүүгэ кыра да буоллар, кылааппын киллэриэхпин баҕарбытым. Быһатын эттэххэ, “Саха салаатыгар халтай киирбэтэх эбиппин” дии санаабытым.
Саха тылын учуутала үлэ булара уустук буолааччы. Буолаары буолан, куорат сиргэ. Үлэҕин төһө өр көрдөөбүккүнүй?
– 2010 с. үөрэхпин бүтэрээт, куорат үгүс оскуолатыгар резюмебын биэрэн көрбүтүм да, миэстэ суоҕа. Аны туран, ол кэмҥэ ыал буолан оҕоломмутум. Дьиэбит суоҕа. Онон Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр дьоммутугар көһөн тахсыбыппыт. Дьолго, онно идэбинэн үлэ көстүбүтэ.
Үлэҥ хайдах саҕаламмытай? Устудьуоннуу сылдьан күүппүт, төбөҕөр оҥорон көрбүт үлэҕиттэн дьиҥнээх “производство” хайдах эбитий?
– Үлэбин үчүгэйдик саҕалаабытым. Университекка сылдьан актыбыыстаабытым, билиминэн дьарыктаммытым улаханнык көмөлөспүтэ. Чуолаан уолаттары билим-быраактыка үлэтигэр сыһыарарга туһаммытым. Кыралаан ситиһии да баар. Оттон хамнаһым, чахчы, быыкаа этэ. Уонтан тахсаны эрэ ыларым (2010 с.). Туохха да тиийбэт буолара. Хата, дьоммутугар олорор буоламмыт, олус быстарбатахпыт. Аны туран, кэргэним оҕолонон “академ” ылан олороро. Эһиилигэр куоракка көһөн киириэхтээх этибит. Оттон онно киирдэххэ, саҥаттан үлэ көрдөнүү, дьиэ куортамнаһыы диэн баар. Эдэр учуутал хамнаһыгар ол кыаллыа суох курдуга.
Инньэ гынан “өссө ханна үлэлиэхпин, тугу гыныахпын сөбүй?”, “хайдах буолабыт?” диэн толкуйга түспүтүм. Өссө үлэлии сылдьан онно-манна резюмебин биэрбитим. Ол иһигэр “турок тылын билэр дьону наркохонтуруолга ылаллар үһү” диэни истибитим. Онно ыыппытым эрээри, “аармыйаҥ суох” диэн ылбатахтара. Онтон ыла аны төбөбөр “аармыйа” диэн тыл киирбитэ. Аҥаардас наркохонтуруолга киирээри эрэ диэн буолбатах, кэлин олохпор туһалаах буолуо диэн.
Ол аата учууталлаан дьоммун иитиэ суохпун дии санаатыҥ?
– Инньэ дии санаабытым эрээри, аармыйаттан кэлэн баран санаам тосту уларыйбыта. 2011 с. аармыйалаабытым. Аармыйа – эр дьон уопсастыбата. Киһини тургутар “ньымата”, оһоло-моһоло элбэх. Аармыйаҕа киһилии, бэйэ бодотун сүтэрбэккэ, дьоһунун түһэрбэккэ сылдьыан баҕарар киһи күүстээх буолуохтаах. Аҥаардас этинэн-хаанынан, хара күүһүнэн эрэ буолбатах. Уонунан араас омук (биһиги чааспытыгар 10-тан тахса араас омук баара) ортотугар сылдьар эр киһи өйө-санаата, уйулҕата эмиэ күүстээх, туох эрэ тирэхтээх буолуохтаах. Оттон киһи аан бастакы тирэҕэ – омугун устуоруйата, силиһэ-мутуга, төрөөбүт тыла, итэҕэлэ, омугун дьоһуна. Маны билбэт киһи атын омук ортотугар суураллан хаалар, буолаары буолан, эр дьон ортотугар аанньа ахтыллыбат, мөлтөх киһи аатырар. Ону аармыйаҕа сылдьан билбитим.
Төрөөбүт тылларын билбэт уолаттар бааллара дуо?
– Баҕар, түбэһиитэ оннуга буолуо эрээри, онно сылдьан куорат уонна тыа сирин ыччаттара уратылаһалларын аан бастаан көрбүтүм. Тыа уолаттара, төһө да боростуой, ардыгар кэнэн курдук да буоллаллар, бэйэлэрин кыанар, булгуруйбат ис күүстээх этилэр. Атаҕастаабыттарын, сэнээбиттэрин көрбөтөҕүм. Кырдьыгынан эттэххэ, оччолорго туох эрэ уратылаахтарын билэр этим эрээри, ол ураты бу диэн туох буоларын таайбат этим. 20-бин эрэ ааспыт оҕотук киһи буоллаҕым. Кэлин санаатахха, ол эһэ-эбэ, өбүгэ үөрэҕин, от-мас, хара үлэ, төрүт үгэс уонна сахалыы тыыннаах эйгэ күүһэ эбит. Аны туран, кэтээн көрдөххө, ити сахаҕа эрэ баар көстүү буолбатах. Атын омуктарга эмиэ оннук.
Оттон төрөөбүт тылын билбэт куорат ыччата?
– Кинилэр киирбит-тахсыбыт, турбут-олорбут, сытыы дьон курдуктар эрээри, итинник эйгэҕэ тиийэн баран, сымнатан эттэххэ, соччо ытыктамматтар этэ. Тылларын да, устуоруйаларын да билбэт уолаттар элбэх омук ортотугар киһи кыбыстар балаһыанньатын элбэхтик үөскэтэллэрэ. Онон кинилэр, бэл, бэйэ дьонун ортотугар туора дьон курдук сылдьаллара.
Онон аармыйаттан “салгыы учууталлыыр, ыччаты үөрэтэр эбиппин, саха тылын сөпкө талбыппын” диэн бигэ санаалаах эргиллибитим. Дьолго, Саха гимназиятыгар үлэ көстүбүтэ.
Куорат уонна тыа ыччата диэтиҥ. Төһө да биир сыл буоллар, тыа оскуолатыгар үлэлээтэҕиҥ. Куорат уонна тыа үөрэнээччитэ уратылаахтар дуо?
– Уратылаһаллар. Тыа оҕолоро ордук истигэн, учуутал сорудаҕын үгүс тыла суох толорор буоллахтарына, куоракка хас биирдии оҕоҕо туспа сыһыаны булуоххун, биирдиилээн үлэлиэххин наада. Арыт куорат оҕото быдан атаах диэх санаа киирэр. Онон үлэлииргэ сылаалаах курдук. Аны куоракка нууччалыы иитиилээх оҕо элбэх. Кинилэри кытта сахалыы үлэлииргэ уустук буолар. Төрөөбүт тылын үчүгэйдик билбэт оҕоҕо саха тылын, литэрэтиирэтин үөрэтэр буоллаҕыҥ.
Оттон Дьокуускайга кэлэн баран хамнас боппуруоһун хайдах быһаардыҥ? Эбиллибитэ дуо?
– Эбиллибитэ эрээри, байан-тайан барар курдук буолбатах. Үп-харчы боппуруоһа уустук этэ. Арай, учууталлыырым таһынан тэрийээччи-педагог буолан тиийинэрим. Баҕар, мин оннубар атын киһи эбитэ буоллар хамнаһын мыынан барыа этэ. Оттон атын үлэҕэ барбатахпар “идэбин сөпкө талбыт эбиппин, мин саха тылын учуутала буолуохтаахпын, оҕону-ыччаты үөрэтиэхтээхпин” диэн быраактыкам уонна аармыйа кэмигэр быһаарыммытым улаханнык төһүү буолбута. Оҕону кытта үлэлиирбин сөбүлүүбүн. Оскуола олус сырдык, ыраас эйгэлээх.
Туораттан көрдөххө, билиҥҥи оҕо үөрэнэрдээҕэр интэриниэккэ олорорун ордорор курдук. Аны, куорат сахалыы оскуолаларыгар сылдьан көрдөххө, оҕо уруоктан таҕыстар эрэ, көрүдүөргэ нууччалыы эрэ кэпсэтэр. Оннук ыччаты саха тылыгар хайдах үөрэтэҕиний? Хайдах сэҥээрдэҕиний?
– Билиҥҥи ыччат, чахчы, аахпат, ааҕарын сүрэҕэлдьиир. Ол эрээри үөрэниэн баҕарбат буолбатах. Кини интэриниэттэн талбытын, араас интэриэһинэйи, үчүгэйи да, куһаҕаны да булар кыахтаах. Онон кинилэри урут биһигини үөрэппиттэрин курдук “учуутал киирэн кэпсээтэ, кылааска үлэлэттэ, сорудах биэрдэ, тахсан барда” ньыманан үөрэтэриҥ табыллыбат. Ол иһин бастаан билиҥҥи оҕо уйулҕатын, тугу сэргиирин-сэҥээрэрин быһааран баран, тиэмэни кини ыланар ньымаларыныан тиэрдиэххэ наада. Холобур, уруоктарбар араас медиа-матырыйаалы, аныгы технологияны туһана сатыыбын. Литэрэтиирэни үөрэтэрбэр ол кэм устуоруйатын булгуччу билиһиннэрэбин, оччолорго саха дьоно-сэргэтэ туох туттар маллааҕын-саллааҕын, дьиэтэ-уота хайдаҕын, о.д.а. кэпсиибин. Оҕолор төрүччүлэрин, өбүгэлэрин билэр буолалларыгар кыһанабын. Уопсайынан, билиҥҥи оҕо интэриэһинэйэ суох буолан аахпат. Онон интэриэстэрин тарда сатыыбын. Судургутук эттэххэ, тиэмэҕин сатаан эрэкэлээмэлиэхтээххин.
Сөп. Оттон итиччэ кыһаллан үөрэппитиҥ кэннэ оҕоҥ уруок кэннэ көрүдүөргэ тахсан нууччалыы тыбыыран бардаҕына, “таах сибиэ, үлэм барыта халтай хаалла” дии санаабаккын дуо?
– Биллэн турар, ол туох да үчүгэйэ суох эрээри, халтай үөрэттим дии санаабаппын. Мин санаабар, өскөтүн оҕо саха литэрэтиирэтин (ол иһигэр Саха сирин устуоруйатын), саха тылын уонна төрүт култууратын уруоктарын көмөтүнэн “мин кимминий?” диэн ыйытыыга сатаан хоруйдуур буолан таҕыстаҕына, мин сыалым-соругум, толору да буолбатар, сиппит курдук саныыбын. Өскөтүн оҕо бэйэтин саха омук сорҕотун курдук сананар буоллаҕына, ону сатаан өйдөөтөҕүнэ – ол эмиэ улахан кыайыы. Ол гынан баран, оҕо төрөөбүт тылын билэрин туһугар оскуола эрэ буолбакка, төрөппүт эмиэ кыһаллыахтаах.
Сорох дьон саха тылын учуобунньуга олус ыарахан, оҕо өйдөөбөт дииллэр.
– Чахчы, учуобунньуктар аныгы оҕо ылынарыгар уустук соҕустар. Ол эрээри, мин санаабар, оҕону учуобунньук үөрэппэт, учуутал үөрэтэр. Сатаан тиэрдэр, үөрэтэр буоллаххына, учуобунньук наадата да суох курдук. Хатылыырга, чиҥэтэргэ, “шпаргалка” курдук туттаҕын. Уопсайынан, барыта учууталтан тутулуктаах. Учуутал кинигэҕэ суруллубуту тиэрдээччи уонна оҕону тургутааччы буолбатах. Кини – айар үлэһит. Оҕо уйулҕатын, өйүн-санаатын скульптора диэххэ сөп.
Бииргэ үөрэммит оҕолоргуттан хаһа учууталлыы сылдьарый?
– Олох аҕыйах. Ол эрээри тыл эйгэтигэр элбэхтэр.
Ыччат ортотугар төрөөбүт тыл “престиһин” хайдах көтөҕүөххэ сөп дии саныыгыный?
– Бастатан туран, кэлин үөрэххэ киирэллэригэр наадата суох да буоллар, оскуолаҕа оҕолор булгуччулаах судаарыстыбаннай эксээмэннэри туттараллар. Холобур, математика, нуучча тыла, о.д.а. биридимиэттэргэ оҕолор баҕарбаталлар да, туттараллар, ол иһин кыһаллаллар. Саха тыла уонна литэрэтиирэтэ оннук эбитэ буоллар, кыһаллар оҕо ахсаана биллэ эбиллиэ, төрөппүт да болҕомтотун ууруо этэ. Иккиһинэн, уһуйаантан саҕалаан университекка тиийэ тохтоло суох, тиһиктээхтик киириэхтээх. Дьиҥэр, онно сөптөөх матырыйаал, үлэ, көмө ыйынньык, босуобуйа бөҕө баар. Бүтүн институттар үлэлииллэр. Үсүһүнэн, эйгэ тэриллиэхтээх. Аныгы олох тэтимин сырса төрөөбүт тылы суолталыыр үлэ тохтуо суохтаах. Бары эйгэҕэ, бары таһымҥа. Ханнык баҕар норуот култууратын, духуобунаһын, тыынын тутар сүнньэ – тыл. Тыыннаах тылбытын билигин тутан хааллахпытына кэскилбит кэхтиэ суоҕа.
Степан, кэпсээниҥ иһин махтал.
Альберт Капрынов.
