Кинини скульптураҕа холонооччу быһыытынан билиһиннэрбиттэрэ. Онон чуолаан ити эйгэ туһунан суруйарым буолуо дии санаабытым да, кэпсэтиибит атыннык сиэллэнэн-кутуруктанан, кэҥээн-тэнийэн, санаабатах ыырдарбар сырыттым, билбэтэх сирдэрбин өҥөйдүм. Ону төһө кыалларынан эһиэхэ, күндү ааҕааччыларбар, тиэрдэргэ холонуом. Бүгүҥҥү дьоруойуом — Хамаганов Пурбо уола Түмэн.

Уол оҕо аҕатын ууһунан барыахтаах

– Түмэн, ураты ааккыттан сэдиптээн, төрүккүн, силискин билиһиннэрэриҥ оруннаах буолсу.

-- Бүрээттэр буддизм итэҕэллээхтэрин билэр буолуохтааххын. Аҕам – тибеттии ааттаах бүрээт. Бурятия Тункинскай оройуонун Монголия диэки сытар Жемчуг диэн сир анныттан тахсар ыраас уулаах, дьикти кэрэ айылҕалаах бөһүөлэгиттэн төрүттээх. Ийэм Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүгэр төрөөбүт. Дьокуускайга үөрэнэн, быраас идэтин ылбыт. Үлэтинэн Бурятияҕа анаммыт. Университеты саҥа бүтэрбит кыыс ол Жемчуг дэриэбинэтин балыыһатыгар сэбиэдиссэйинэн тиийэн, быраас, сиэстэрэ, саньытаар үлэлэрин соҕотоҕун толорбут. “Сирдэрэ, уулара эмтээх буолан, балыыһаҕа, сүрүннээн, оһолломмут дьон эрэ кэлэллэрэ”, -- диэн ахтар. Олорбут дьиэтин кытта ыаллыы аҕам аах дьиэлэрэ турар. Эдэр кыыс маһын, уутун бэйэтэ таһарын, эбиитин иһэр-аһыыр олохтоох уолаттар “элиэтииллэрин” көрөн, дурда-хахха, көмө буолан булсубуттар. Онон ийэ кутум онно иҥэриллибит. Саха сиригэр көһөн кэлбиттэрин кэннэ Майаҕа төрөөбүппүн. Сотору аҕам, кырдьаҕас ийэтэ ыарытыйан, дойдулаабыт. Оттон ийэм барсартан аккаастаммыт. Онон ийэбиниин Майаҕа олохсуйбуппут. Эһэм араспаанньатынан, аатынан “Баишев Евгений Михайлович” диэнинэн сүрэхтэммитим. Москубаҕа ньиэп-гаас үөрэҕэр үөрэнэр кэммэр омук дьонун кытта алтыһан, хараҕым арыллыбыта. Сахалар туһунан култууралаах, үгэстээх, атын омуктартан олоххо ураты көрүүлээх эбиппит. Ити кэнниттэн элбэҕи толкуйдаабытым. Онон 2014 сыллаахха, уол оҕо аҕатын ууһунан ааты-суолу ылыныахтаах диэн, ааппын уларыппытым. Төһө да тымырбынан бүрээт хаана сүүрдэр, ийэбинэн, иитиллиибинэн сахабын.

– Кэлин кутуҥ ууруллубут сиригэр тиийэ сылдьыбытыҥ дуо? Туох уратыны көрдүҥ?

-- 35 сааспар тиийэн, аҕабын, аймахтарбын көрсүбүтүм. Бүрээттэр итэҕэллээх буоланнар, култууралара атын. Эр киһи өрө тутуллар. Аҕам кырдьаҕас эдьиийигэр сылдьыбыппыт. Остуолга олорон өйдөөн көрбүтүм – эдэр кыыс мөҕүллүбүт курдук, умса көрөн олороро. Эдьиийбин ханна барарынан күлүк курдук батыһа сылдьара, ааны арыйан биэрэрэ. Ыйыталаһан билбитим – сиэр быһыытынан кэрэ аҥаардар аҕа саастаах дьахтар, эр киһи баарына биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьаллар эбит. Итинник көстүүнү өссө хаста да көрбүтүм. Онно холоотоххо, биһиэхэ ыһыллыы-тоҕуллуу... Тугу кистэниллиэй, дьахтар аймах “өрө турда”.

— Ол төрдүн-төбөтүн туохха көрөҕүн?

-- Аҕа дойду Улуу сэриитигэр эр дьон сэриигэ баран, кинилэр оруолларын дьахталлар толорбуттара. Сэрии бүппүтүн кэнниттэн, кэлиҥҥи да сылларга эр дьон илиитэ тиийбэккэ, дьахтар аймах инники күөҥҥэ тахсарга тиийдэҕэ. Ол содула биһиги үйэбитигэр ордук күүскэ билиннэ. Төһөтүн да иһин, тыйыс айылҕалаах Саха сиригэр эр киһи күүһэ син биир оруоллаах. Үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбит үгэспитигэр төннүөхтээхпит. Эр киһи бас-көс оруолу ыллаҕына эрэ, оннубутун-олохпутун булунар кыахтаахпыт.

Дьахтар айылҕаттан аналыгар төнүннэр...

– Билигин аҕата суох оҕо элбэх кэмигэр чуолаан аҕа оҕотугар сабыдыалын туһунан санааҕын истиэхпин баҕарабын.

-- Бэйэм аҕата суох улааппыт оҕобун. Хайа эрэ кэмҥэ хом санаа баара. Улаатан баран, “аҕа уонна оҕо икки ардыларыгар таптал хааччаҕы билбэт эбит” диэн санааҕа кэллим. Аҕам, төһө даҕаны ыраах сырыттар, мин туспунан саныыр, иһигэр алгыыр, араҥаччылыыр буоллаҕа. Ону таһынан оҕо таһыгар сылдьар дьон кини аҕатын туһунан тугу саҥараллара эмиэ сабыдыаллаах. Сылы сылынан ыраах үлэҕэ сылдьар аҕатын туһунан оҕо үчүгэйдик саныыра, ахтара тугунан ситиһиллэрий? Биллэн турар, ийэтэ аҕатын туһунан үтүө тылы этэринэн. Онон ийэ оҕоҕо тугу тириэрдэрэ улахан суолталаах. Аҕатын туһунан үчүгэй өйдөбүллээх киһи -- тирэхтээх. Ити айдааннаахтык арахсыбыт дьоҥҥо эмиэ сыһыаннаах. Ийэ оҕото үчүгэй киһи буоларыгар санаата сырдык буолуон наада.

– Эр дьон иккиһин ыал буолан баран, ол олохторун ыспат туһуттан оҕолорун кытта билсибэттэрэ эмиэ баар. Оннук түгэҥҥэ туох санаалааххын?

-- Ити – күнүүлэһии. Ол бас билии санаатыттан күөдьү   йэр. Барытын бас билиигэ ылар санаа бэлиитикэнэн дьоҥҥо соҥнонуллубут. Итинник көстүүгэ дьиэ кэргэн сыаннаһа турбат, төттөрүтүн, дьиэ кэргэни ыһыы тахсар диэн өйдөбүллээхпин.

-- Билигин ыал арахсар түгэнигэр эр киһи туга да суох хаалар буолла...

-- Айылҕаҕа атыыр сылгы үөрүн мэччитэр сирдээҕин курдук, эр киһи эмиэ айылҕанан бас билэрдээх буолуохтаах. Ол суох түгэнигэр кини дьыбааҥҥа сытыа, хамсанар баҕата сүтүө. Итинник көстүү холкуос саҕана холбоһуктааһынтан саҕаламмыт. Ол амазонкалартан кэлбит. Эр киһитэ суох уопсастыбаҕа дьахталлар биир үөргэ мустан, уопсай күүһүнэн олох олорорго дьулуһууларын холобура тэнийбит. Итинтэн саҕаламмыт эбит уопсастыбаҕа эр киһи уонна дьахтар оруолларын атастаһыыта. Мин абаҕам өрүү “Орто дойдуга икки эрэ киһи баар: дьахтар уонна эр киһи” диэн этэр. Оннук эбит. Омук эҥин диэн суох. Бары баҕабыт биир: аһаабыт, таҥныбыт, тапталы көрсүбүт, дьоллоох буолбут киһи диэн. Ити икки киһи хамсаныытынан, алтыһыытынан Орто дойду олоҕо салаллар. Кинилэр эрэ өйдөһүөхтэрин наада. Олоҥхоҕо Кыыс Ньургун уобараһа баар. Күн бүгүн үгүс кэрэ аҥаар кини оруолугар сылдьар. Киниэхэ эр киһи эниэргийэтэ киирэн, айылҕа тэҥнии сатаан, эр дьоҥҥо, төттөрүтүн, дьахтар эниэргийэтин иҥэрэр. Ол да иһин кыыстыҥы уолаттар элбээтилэр. Ону өйдөөн, дьахтар эр киһиэхэ былааһы биэрэн, бэйэтин оруолугар төннүөн наада. Ким эрэ иннигэр эппиэтинэстээх эр киһи дьиҥнээх эр киһи буолар. Айылҕаны утары барымыахха наада.

Ис турукпун үлэлэрбинэн кэпсиибин

– Оҥоһуктарга ылсыыҥ хайдах саҕаламмытай?

-- Ийэбэр соҕотох оҕобун. Эмчит буолан, кэлэригэр-барарыгар дьиэбэр соҕотох хааларым. Быластылыынынан оонньуурум, уруһуйдуурум. Уобарастары айарбар, кинилэри хамсатарбар бэйэм эйгэбин оҥостубут эбиппин. Идэбинэн сэттэ сыл үлэлээн баран, чугастык ылымматаҕым, бэйэбин булумматаҕым. Онтон Сайыына уһуйааныгар сылдьан, өбүгэ ситимин туһунан элбэҕи билбитим. Үөрэх диэн – биир, ананыы диэн – туһунан. Ити иккини силбии тутуохха сөп. Ол санааттан мэһийиигэ ылсыбытым. Киһи биир дьарыгы буллаҕына, ситиһиилэнэр. Элбэххэ тэҥинэн ылсыы – атыттартан чорбойо сатааһын эмиэ буолуон сөп. Ити дьарык миэхэ төрүттэрбиттэн кэллэҕэ дии. Ону бэйэбиттэн салҕанар көлүөнэбэр тиэрдэрим наада курдук. Ол көмүскэл, арчы, араҥаччы буолуо дии саныыбын. Онон кыраттан саҕалаан, дьарыктана сылдьабын. Анаан үөрэммэтэҕим. Билигин үс оҕом үөрэнэр “Айыы кыһатыгар” оҕолорго дьарык ыытабын. Төрөппүт сүбэтигэр баарбын. Инникитин скульптураҕа мастарыскыай тэрийэн, баҕалаахтары дьарыктыахпын баҕарабын.

– Туттар матырыйаалыҥ тугуй?

– Билиҥҥитэ -- быластылыын. Хайа да оҥоһук быластылыынтан саҕаланар. Онтон матырыйаалга көһөр. Ол харчыттан тутулуктаах. Ити дьыалам табыллыа диэн эрэнэбин.

– Мэһийии аан дойдуну анаарыыга көмөлөһөр дуо?

– Итинник ыйытыылары, дьэ, сөбүлүүбүн. Биир сэминээргэ “уобарастаан толкуйдааһын” диэни билбитим. Оҕо эрдэхпиттэн мөлтөхтүк истэбин. Соҕуруу үөрэнэ сылдьан, нуучча тылын сыыгыныыр дорҕооннорун сатаан истибэккэ эрэйдэнэрим. Биир-икки истибит тылбын салгыы бэйэм хайдах сатыырбынан сайыннаран, өйдүүрүм. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Ити барыта олоҥхону ааҕарбар, айар үлэбэр олус көмөлөһөр. Быластылыынынан хаптаҕайтан туруоруну таһаарарга баһаам толкуй барар. Мандар Уустуун 2013 сыллаахха лааҕырыгар тиийэн, чугастык алтыспытым. Түүл икки, илэ икки ардынан сылдьар туругар Амма сиригэр салгын хаартыскатыгар 40 былыргы боотуру көрбүтүн ойуулаан кэпсээбитэ өйбөр хаалбыт. Ону өр “буһаран”, этиҥ түспүт маһыттан өбүгэ боотур тахсан эрэрин оҥорбутум. Барыта биир өҥ быластылыынынан тура-олоро сылтан ордук кэмҥэ үлэлээтим. Салгыы матырыйаалга түһэрии хаалла. “Ыраастаныы” диэн үлэбэр киһи куйаарга көтөр. Ол иһин баттаҕа өрө көппүт. Хомустуу олорор кыыһы ситэрэрим ыраах. Ийэни, дорҕоону кытта ситимнээх үлэ. Ийэ курдук киһини эмтиир, ыраастыыр суох. Ол аналы кэпсии сатыыбын.

– Тоҕо чуолаан маннык уобарастары талаҕыный?

-- Мунньуллубут санаам тахсар. Тоҕо оннугун тылбынан сатаан быһаарбаппын. Сылдьан эрэ, холобур, нарын матыыбы киҥинэйэҕин дии. Тоҕо “рэптээн” барбатыҥ? Барыта киһи ис туругуттан буоллаҕа. Тарбах үлэтигэр эмиэ оннук. Сиргэ батары түспэккэ, сөбүгэр таһымҥа сылдьарбыттан астынабын.

Талаһар чыпчаалым — саха

-- Төрүттэргэр “баардаах” дьон бааллар дуо?

-- Аҕабынан эдьиийим таайтарыылаах соҕустук ис күүстээх эниэргийэлээх дьон баарын туһунан эппиттээх. Ийэм өттүттэн эмиэ баар буолуохтарын сөп быһыылаах. Аймахтарбар уруһуйдуур дьон элбэхтэр.

– Харчы киллэринэр үлэҥ тугуй?

– Хайа да тэрилтэҕэ суохпун. Хамнастанар эйгэм барыта доруобуйа, айылҕа, ис турук туһугар ананар. Ол – туһунан кэпсээн.

– Үгэс быһыытынан, баҕа санааҕынан матырыйаалбытын түмүктүөх...

-- Мандар Ууһу улуутута көрөбүн, холобур туттабын. Сахаҕа сайдыы таһыма элбэх. Саамай кырата – холоон дьон. Мандар –“саха” диэн үрдүкү таһымы ааспыт киһи. Ити таһымҥа мин эмиэ дьулуһабын. Ону таһынан, дойдубутун салайыыга холоон дьон буолбакка, саха дьоно тахсаллара, бэйэ хармаанын хаҥатарга интэриэстээх буолбакка, норуот туһугар кыһаллар салайааччылар элбииллэрэ буоллар диэн баҕалаахпын.

Оксана ЖИРКОВА.