Бүгүн биһиги эрэдээксийэбитигэр тохсунньу ыйга 65 сааһын томточчу туолбут, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр муус, хаар, мас оҥоһуктарга маастара, СӨ култууратын туйгуна, норуот маастара, Уус Алдан, Нам улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, Нам сэлиэнньэтин олохтооҕо Александр Иванович ШАДРИН ыалдьыттыыр.
Саһыл пиэрмэтиттэн иитиллэн тахсыбытым
1955 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр Уус Алдан улууһун Дүпсүн нэһилиэгэр, (сурукка, хаартаҕа киирбитинэн “Благодатнай”), онтон норуокка биллэринэн, саһыл иитэр пиэрмэҕэ (звероферма), Чэриктэйтэн Алдан өрүс уҥуор баар Таас Эҥээр диэн ааттыыр сирдэригэр төрөөбүтүм. Онно хара саһылы уонна кырсаны иитэллэр этэ. Сүрдээх улахан дэриэбинэ буола улааппыта. Бэйэтэ балыыһалаах, бэкээринэлээх, алын сүһүөх оскуолалаах, култуура дьиэлээх, бибилэтиэкэлээх, мэдиссиинэ пууннаах, билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттиир бэрт улахан бөһүөлэк этэ. Бу дэриэбинэни аҕам Иван Петрович Стручков уонна кини табаарыстара, онно олорон үлэлиир баҕалаах дьон, Алдан өрүс үрдүгэр хара тыаны солооннор, ырааһыйа таһааран туппуттара.
Оччолорго хара саһылы иитэннэр, БСНХБ-гар илдьэннэр, быыстапкаҕа кытталлара. Маны сэргэ мэтээллээх, уордьаннаах үлэһит дьон бөҕө олорбут сирэ. 1968 сыллаахха бөдөҥсүтүүгэ сөп түбэһиннэрэн, араас сиринэн дьиэтин-уотун көһөрөн ылбыттара. Саһылын Булуҥ улууһугар ыыппыттара. Ол түмүгэр бөһүөлэк сабыллыбыта, ким да хаалбатаҕа. Онно мин 4-с кылааска диэри үөрэммитим. Үөрэхпин 5-с кылааска Дүпсүн орто оскуолатыгар салҕаабытым уонна үөрэнэн бүтэрбитим.
Үлэ, уруһуй уруоктара инники дьылҕабар олук буолбуттара
Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар үлэ, уруһуй, физкультура уруоктарын сөбүлүүр этим. Бу биридимиэттэргэ биирдэ да 4 сыананы ылбакка, наар туйгуннук үөрэммитим. Оскуолаҕа успуордунан күүскэ дьарыктаммытым – хайыһарынан, сүүрүүнэн уонна атах оонньуутунан. Оччолорго Дүпсүн оскуолатыгар туризм үгэннээн сайдан турар кэмэ этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ хаста да туризмҥа бастаан, Москубаҕа, Ленинградка 3 төгүл баран кэлбиппит.
1974 сыллаахха Нам педучилищетыгар үөрэнэ киирбитим. Үөрэнэ сылдьан, аармыйаҕа ытык иэспин төлүү барбытым. Забайкальскай байыаннай уокурукка дивизияҕа икки сылы быһа кылаабынай худуоһунньугунан сылдьыбытым. Онно хомондьуруопкаларга сылдьан “кыһыл муннуктары” оҥорорум. Үчүгэй сулууспам иһин сулууспалыыр кэммэр дивизия знамятыгар хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ уонна икки төгүл уоппуска ылан, дойдубар кэлэ сылдьыбытым. Аармыйаҕа да сылдьан успуорпун бырахпатаҕым – сүүрүүгэ (кросс) дивизиябар 2-с миэстэни ылбытым. Онно хамаандаҕа киирэммин, Сойуус суолталаах күрэхтэһиигэ Свердловскай куоракка сүүрэммин 20 иһигэр киирбитим.
Училищеҕа салгыы үөрэнэн “чэрчиэнньэ, уруһуй учуутала” идэтин ылан, Уус Алдан Суоттутугар үлэлии барбытым. Дьонум онно көһөн кэлэн олохсуйбуттара. Художественнай оскуолаҕа үлэлии сылдьан Ленскэй Чамчатыттан сылдьар Светлана Захаровна диэн мусукаан үөрэхтээх кыыһы көрсөн ыал буолбуппут.
Муус оҥоһукка интэриэс үөскээбитэ
Суоттуга үлэлии сырыттахпына, 1996 сыллаахха Докуускай куоракка аан бастаан “Бриллианты Якутии” муус оҥоһук күрэҕэ Ленин болуоссатыгар ыытыллыбыта. СӨ Худуоһунньуктарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Ю.В. Спиридоновтаах Аляскаҕа бара сылдьан, муус оҥоһук ускуустубатын көрөн-билэн кэлэннэр тэрийбиттэрэ. Манна араас омук сириттэн бары кэлэн кыттыбыттара.
Бастакыбытын Сотоҕо ыытыллыбыт күрэххэ Өлөөнтөн сылдьар табаарыһым Николай Семеновтыын хамаанда тэринэн кыттыбыппыт. Кини оччолорго Суоттуга нефтебазаҕа үлэлээбитэ. Онно Японияттан, Финляндияттан, Норвегияттан, Украинаттан, Москубаттан, о.д.а. сиртэн кэлэн кыттыбыттара. Онно биһиги эрэкэ-дьэрэкэ оҕолордоох “Аан Алахчын” композицияны оҥорбуппут. Аан бастаан кыттар буолан иккиэн да долгуйдубут. Күрэх саҕаланыыта эрбиибитин холбоон баран, мууспутун эрбээри гыммыппыт олох да хоппот, аны маһы эрбээри гыммыппытын эмиэ кыайбата. Дьиктиргээтибит аҕай. Соһуйуу, долгуйуу кытаанаҕа. Онтон, өйдөөн көрбүппүт, эрбиибитин таҥнары олордон кэбиспит эбиппит. Аан бастаан, оннук сүрэхтэнэн турабыт. Туттар сэппит эрбиини таһынан, аҥаардас ыстамыаска эрэ, атын үстүрүмүөммүт суох. Дьон хайдах оҥорорун кэтээн көрөбүт. Онтон кэлэн, ханан эрэ чыычаах, ханан эрэ сибэкки эбэбит, оҥоһукпутун курдаттыыбыт эҥин. Дьэ, ол гынан 4-с миэстэни ылбыппыт.
Онтон ыла саҕаламмыта муус оҥоһук күрэҕэр кыттыым. Биир да күрэҕи көтүппэккэ кыттан кэллим. Оччолорго хаар оҥоһук күрэҕэ суоҕа, аҥаардас муус уонна мас оҥоһуктарга буолара. Улахан, аатырбыт худуоһунньуктар, скульптордар Эдуард Пахомов, Виктор Федоров, Семен Прокопьев кэннилэриттэн 3-с, 4-с миэстэлэри ыларбыт. Кэлин, кинилэр кыттыбат буолбуттарын кэннэ, “уруулга” биһиги тахсыбыппыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар күрэхтэргэ мэлдьи бастыырбыт.
Омук сиригэр тиийэ кыттарбыт
2000 сыл туоларыгар Ю.Спиридонов салайыытынан 4 киһи Финляндия Кеми куоратыгар муус оҥоһук күрэҕэр барбыппыт. Онно люминели диэн оҥоһуу хаарынан 3 этээстээх кириэппэс оҥороллор эбит. Онно баран, биир ый устата мууһунан 15 скульптураны оҥорбуппут.
Мин уолаттарбын кытта 5 м үрдүктээх “Ойуун уһуктуута” композицияны оҥорбутум. Тэлэбиидэнньэ, араадьыйа барыта биһиги оҥоһуктарбытын көрдөрөрө, кэпсиирэ. Тэрээһин аһыллыытыгар, сабыллыытыгар мин хомус тардарым. Ону наһаа сэҥээрбиттэрэ. Оччолорго мин Нам педучилищетыгар үлэлиирим. Онно Зинаида Понохова сахалыы таҥастарга устуудьуйата үлэлиирэ. Ол хаартыскаларын көрдөртөөтүм. Ону сөбүлээннэр, биһиги училищебытын “эһигини кытта сибээстэһэн, үлэлэһиэхпитин сөп эбит. Оҕолоргут тэрээһин аһыллыытыгар кыттан, үҥкүүлүөхтэрин, бэйэлэрэ оҥоһуктарга эмиэ кыттыахтарын сөп эбит” диэн этии киллэрбиттэрэ. Мин эмиэ сүрдээҕин сэҥээрбитим, сөбүлээбитим. Хомойуох иһин, ити этии, идиэйэ биһиги училищебытыгар бириэмэтигэр өйөммөтөҕө, таах хаалбыта.
Куорат Саҥа дьыллааҕы киэргэтиитигэр бэйэм уолаттарбын батыһыннара сылдьан, кыттар буолан барбыппыт. Ол кэнниттэн бэйэлэрэ куонкуруска кыттар буолбуттара.
Кытайга мууһунан бүтүн куораты туталлар
2006 сыллаахха сахалар хамаанда тэринэн, Кытайга аан бастаан тахсан муус оҥоһуктарга кыттыбыппыт. Онно мин Дьулус Марковы кытта хамаанда буолбутум. “Пробуждение шамана” композицияны оҥорон бастаабыппыт. Көһөрүллэ сылдьар знамя, харчынан бириис, мэтээл ылбыппыт. Маны тэҥэ хаар оҥоһукка Леонид Афанасьев эскииһинэн “Зов предков” композициянан бастаабыппыт. Бу барыта Харбин куоракка ыытыллыбыта. Онно 15-20 кыраадыс тымныы буолар. Сунгари өрүс тоҥор. Мууһу онтон ылаллар. Мууһунан бүтүн куораты (Спасская башня, Дворец съездов) оҥорон таһаараллар эбит.
Онтон нөҥүө сылыгар, 2007 сыллаахха, улахан уолум Александрдыын баран кыттыбыппыт. Онно “Невеста воина” композицияны оҥороммут 1-кы миэстэни ылбыппыт. 2009 сыллаахха Кытайга аны дьиэнэн баран кыттыбыппыт. Кэргэним Светлана муус оҥоһуктары интэриэһиргиир. Ортоку уолум Александр ордук сыһыаннаах. Онно мууһунан “Куйуурдуу турар Байанай оҕонньор” композициятын оҥорон, биһирэбил бириэмийэҕэ тиксибиппит. Онтон хаартан оҥоһукка хомустуу олорор кыыһы оҥорон 2-с миэстэни ылбыппыт.
Олимпиада муус оҥоһугар кыттыым – үйэлэргэ умнуллубат
Арассыыйаҕа ыытыллыбыт “Магаданский хрусталь” мууһунан күрэххэ 3 төгүл бастаабыппыт. Олимпийскай цикл саҕаланан, 2011 сылга Арассыыйаҕа чулуу маастардары ыҥыраннар, куонкурус тэрийбиттэрэ. Бастакы туурга Федор Марков кыайан кэлбитэ. Кэлиҥҥи күрэххэ мин барбытым. Арассыыйа үрдүнэн 20-чэ киһи кэлэн кыттар. Кыттарга ирдэбилэ ыарахан уонна кыттар бириэмэтэ уһун буолан, бастакы түһүмэхтэн туоруур түбэлтэлэрэ тахсар.
Манна хамаанданан буолбакка, биирдиилээн маастар эрэ кыттар. Оҥорор композицияҥ 2,5 миэтэрэ үрдүктээх, кэтитэ 1,5 кырата суох буоларын ирдииллэр. Тиэмэтин бэйэлэрэ биэрэллэр. Суукка устата оҥорон бүтэриэхтээххин. Ол муус күрэхтэрэ хас да сиринэн – Мурманскай, Выборг, Вологда, Санкт-Петербург, Москуба, Сочи куораттарынан ыытыллыбыттара. Ол куораттарга кыайдаххына, очукуоҥ эбиллэн иһэр. Онтон саамай финала – Москуба Кыһыл болуоссатыгар буолбута. Инньэ гынан 2012-13-14 сылларга барытыгар бастааммын, 2014 сылга Сочи куоракка ыытыллыахтаах олимпийскай куонкуруска кыттарга путевка ылбытым.
Олунньу ыйга Сочига тиийэн, биатлонистар олорор городуоктарыгар куонкурус буолбута. Биир ый устата сылдьыбытым. Онно +5, +8 кыраадыс сылаас. Муустарбыт күлүк сиргэ эрбии көөбүлүнэн, хаарынан көмүллэн сыталлар. Мууһунан оҥоһуктарбын (заготовки) оҥоро-оҥоро, хаар анныгар симэбин. Түүн сөрүүдүйдэҕинэ үлэлиибин. Атыттар, уопуттара суох буолан быһыылаах, оҥоһуктара дэлби ирэн хаалбытын хат-хат оҥорор түбүгэр түһэллэр. Мин жюри эбиэт кэннэ 3 чааска кэлэн сыаналыырыгар, ол чугаһыгар килиэйдээн оҥоробун.
5 кэнтиниэнтэн иккилии киһи, аан дойду мууска чулуу маастардара, кэлэн кыттыбыттара. Барыта 10 маастар. Биһиги Арассыыйаттан 2 этибит. Түмүгэр мин 1-кы миэстэни ылбытым. Туһугар бэйэтэ эмиэ устуоруйаҕа суолталаах күрэххэ кыттан ситиһиилэммит эбиппин.
Аны биир устуоруйалаах түгэни кэпсээтэххэ маннык. Олимпиада буолар судаарыстыбатыттан Олимпия куорат мээрийэтэ “Города побратимы” диэн биир куораты талар эбит. Ону Арассыыйа куораттарын үөрэтэн баран, Дьокуускай куораты талан, мээр А.С. Николаев салайааччылаах улахан дэлэгээссийэ 2014 сыллаахха Олимпия куоракка бара сылдьыбыта. Онно мин оҥорбут эскииспинэн “Киэргэ” маҕаһыын дириэктэрэ А.К. Павловтыын сэргэ туруорбуппут. Ол сэргэҕэ иккиэммит аата кыһыл көмүс буукубанан суруллубута. Маны сэргэ Турция Стамбул куоратыгар Аар Баҕах сэргэни туруорбуппут. Онно мыраамар тааска ааппыт-суолбут нууччалыы, сахалыы, туроктыы тылынан суруллан турар.
Бүтэһигин 2018 сыллаахха Кытайга муус оҥоһукка кыттыбытым. 3 м үрдүктээх, 5-6 м уһуннаах олоҥхо тиэмэтигэр композицияны 4 буолан оҥорбуппут.
Мууска үлэбин үөрэнээччилэрим салгыыллар
Аҕам соторутааҕыта, 95 сааһыгар олохтон барбыта. Сэрии бэтэрээнэ этэ. Сүрдээҕин үчүгэйдик уһанара. Кини төрдүгэр сүрдээх уус киһи баар эбит. Уолаттарым эмиэ удьуор уустар.
Мас оҥоһугар уолаттарбын кытта бииргэ үлэлиибит. Үс Хатыҥ ыһыахтыыр сиригэр буолбут мас оҥоһук куонкуруһугар “Кыталык кыыс” композицияны оҥороммун бастаабытым. Бирииспэр даача сирэ биэрбиттэрэ. Ол үлэм билигин “Арчы” духуобунай дьиэтигэр турар.
Үөрэммит Дүпсүнүм сиригэр иэстээх курдук сананаммын, ыһыахтыыр сирдэригэр – кымыс түһүлгэтэ, Аар Баҕах, түрүбүүнэ, сыана, балаҕан, ураһа тутан биэрдибит. Онон Уус Алдаҥҥа суох ыһыахтыыр сир буолла. Намҥа буолан ааспыт Олоҥхо ыһыаҕар ааптарыскай мас оҥоһуктарым (ытык дуоҕа, аар баҕах, кымыс түһүлгэтэ) эмиэ бааллар. Маны тэҥэ улахан Аал Луук Мастар Ньурба, Мииринэй, Горнай, Уус Алдан ыһыахтыыр түһүлгэлэригэр тутуллубуттара. Манна барытыгар төрөппүт уолаттарым тэҥҥэ сылдьыһаллар.
Маны сэргэ арааһынай дьүһүннээх кумаҕынан (песок) хартыыналары, туойунан кырааскалаан, глазурьдаан медальоннары оҥоробун. Дьон сүрдээҕин сэҥээрэн атыылаһаллар. Урут быһах да охсорум, хомус эмиэ оҥорорум. Айылҕаҕа таҕыстахпына, гуаһынан этюдтары уруһуйдуубун. Эскиистэрим үксэ графическай үлэлэр.
Үбүлүөйбүнэн сибээстээн, аны күһүн балаҕан ыйыгар үлэлэрбин барытын мунньаммын улахан быыстапка оҥорору былаанныыбын. Мууһунан үлэм түмүктэрин эмиэ ол кэмҥэ таһаартыам. Балаҕан ыйын бүтэһигэр бастакы хаһыҥнар түһэллэр. Дьиэм таһыгар подваллаахпын. Онно муус хаһаанан, ону таһаараммын мууска үлэлиир, онно уһуйбут уолаттарым муус оҥоһуктары оҥоруохтара. Мууска уһуйбут элбэх үөрэнээччилээхпин. Олор билигин күрэххэ бастыыллар. Ол курдук, Роман Петров, Иван Румянцев, Василий Аргунов, кинилэр үөрэнээччилэрэ.
Дьиэнэн, табаарыстарбыныын мууска оҥоһукка 5 төгүл күрэх ыыта сылдьыбыппыт. Онтон тахсыбыт оҕолор элбэхтэр. Нам улууһугар Романовка диэн сиргэ хамаҕатталар үбүлүөйбэр анаан 3 гаа сири биэрбиттэрэ. Барыта докумуоннанан бүттэ. Билигин уот киирэрэ хаалан турар. Үбүлүөйдээх тэрээһиннэр онно ыытыллыахтара.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
