Амма улууһун Эмис нэһилиэгиттэн төрүттээх, билигин Таатта улууһун Даайа-Амматыгар олорор Семен Прохоров ыҥырыкка сылдьар мас ууһа. Кини олорор дьиэлэри, ампаардары, гараастары, баанньыктары туппута номнуо 25 сыл буолбут. Ордук илин эҥэр улуустарыгар үлэлиир эбит. Мас кэрдиллэр кэмэ чугаһаабытынан, бэйэ күүһүнэн дьиэ туттуон баҕалаах дьоҥҥо үөрүйэҕиттэн үллэстэригэр көрдөстүм.
Семен, дьиэни ханнык маһынан туталларый?
– Дьиэни ханнык баҕар маһынан туттуохха сөп. Ол эрэн, тиит хаачыстыбатынан баһыйар. Оттон бэс сымнаҕас “эттээх” буолан үйэтэ суох. Ол иһин сыаната да чэпчэки. Харчылаах дьон кэлии маһынан тутталлар. Холобур, Иркутскайтан, Усть-Куттан, Өлүөхүмэттэн, Ленскэйтэн мас бөҕөтүн аҕалаллар. Үксэ бэс буолар, ол быыһыгар биир эмэ тиит баар буолааччы. Биһиги маспытыгар холоотоххо быдан үчүгэйдэр. Бу диэки чугастыы тиит олох аҕыйаата, ханна эрэ ыраах баран кэрдиэххэ наада.
Бэйэлэрэ тыаттан мас киллэрэн дьиэ туттарга быһаарыммыт дьон, хайдах маһы кэрдэллэрэ ордугуй?
– Тус бэйэм былырыын саас муус утар ыйга маспын кэрдэн киллэрбитим. Бастаан лафетынан туттаары гыммыппыт. Инньэ гынан, лафетка барсар мастары көрдөөбүтүм да, чугаһынан олох булбатаҕым. Лафетка арыый “эттээх” соҕус мастар барсаллар. Ол иһин, кругляк (төгүрүк) маһынан туттубутум.
Мастар биир соҕус эргимтэлээх буолуохтаахтар. Токурдары эмиэ ылыахха наада. Тоҕо диэтэххэ, түннүк истиэнэтигэр кылгас мастар туттуллалар уонна хаптаһыҥҥа эҥин барсыан сөп. Көп-көнө мастары көрдөөн да туһа суох. Оннук “идельнай” мастар суохтарын кэриэтэ.
Маһы кэрдэн киллэрээт да тута суоран бараллар дуо?
– Суох. Ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйын саҕаланыыта хатырык хоҥнор кэмэ. Ону кэтии сылдьан хатырыктаан кэбиһэр ордук.
Оттон суоруллубут бэлэм маһы атыыласпыт дьон бэс, тиит буоларын хайдах быһаараллар?
– Мас өҥүнэн быһаарыахха сөп. Тиит хараҥа оттон бэс сырдык өҥнөөх буолаллар.
Кэлиҥҥи сылларга ордук буруус маһынан дьиэни туттар буоллулар. Бу төһө үчүгэйий?
– Буруус мас көстүүтэ үчүгэй эрээри, ардах түстэҕинэ быыһынан инчэҕэй киирэн сытытар. Ол иһин сорох дьон бурууһунан туттан баран таһыттан эпсиэйдээн кэбиһэллэр. Оттон кругляк мас төгүрүк буолан инчэҕэйи киллэрбэт. Ол эрэн тутарга уустук, ыллыҥ да ууран кэбиспэккин. Сааһын, өҕүллүүтүн эҥин көрөн уураҕын. Ону таһынан, устуруустуурга ыарахан. Оттон лафет, буруус мастары икки өттүттэн устуруустаатыҥ да бүттэҕэ дии. Оттон бурууһунан тутар судургу, аллараатын үчүгэйдик тэҥнээтэххэ, хайдах баҕар ууран таһаарыахха сөп. Лафет
төрдө суон, төбөтө синньигэс буолан утарыта ууран таһаараллар. Эппитим курдук, чугас эҥэр лафет, буруус тахсар маһа аҕыйаабыт. Ол иһин арыый синньигэс, биир тэҥнээх кругляг маһынан эмиэ туттуохха сөп.
Оттон сыанатыгар таһаардахха ханнык маһынан туттар удамырый?
– Кругляк маһынан туттар быдан сыаналаах буолар. Тоҕо диэтэххэ,үөһэ этэн аһарбытым курдук үлэтэ элбэх. Оттон саамай удамыр – буруус. Быһа холоон буруус мас кв м 1500-2000 солк, лафет 2000-2500 солк, оттон кругляк 3000-3500 солк буолар.
Дьиэ акылаатын сиэмэн оҥороллорун туох дии саныыгын?
– Сиэмэн сииктээх буолан мас түргэнник эмэҕирэр диэн ааттыыллар. Ол иһин сиэмэн үрдүгэр толь тэлгэтэ сатыыллар. Акылаат онон-манан быгыа суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, онно уу олорон хааллаҕына, мас сытыйан барар.
Үчүгэйэ диэн хамсаабата буолуо дии.
– Төттөрүтүн ыйааһыннаах буолан хамсыыр. Тостуон, хайдыан эмиэ сөп. Сириҥ син биир хамсыыр, ирэр буоллаҕа дии. Ол иһин буор кутан тэҥнээн баран, көлөһө уураллар уонна сиэмэнинэн толорон кэбиһэллэр. Салгыы акылаат маһын таһаараллар. Оччоҕо мас эмэҕирбэт уонна салгыҥҥа турар буолан сиигирбэт. Ону таһынан хара муосталыыллар.
Оттон дьиэ ис үрдүн, муостатын ханнык маһынан оҥороллоругар сүбэлиигин?
– Дьиэ муостатын бэһинэн оҥороллорун олох сөбүлээбэппин. Тоҕо диэтэххэ, кэлин кэдэйэн хаалар. Ол иһин, муоста баалката чугас-чугас буолуон наада. Оттон тиит кытаанах буолан оннук буолбат. Инньэ гынан, үгүс дьон тиит маһынан тутталлар. Оттон үрдүгэр ханнык баҕар мас барсар. Чэпчэки матырыйаалынан оҥоро сатыыллар. Ону буорунан эбэтэр мас көөбүлүнэн баттаттахха үчүгэй буолар.
Дьиэ үрдүгэр, анныгар буор кутуохтарын оннугар базальт эҥин курдук матырыйаалы тутталлар. Ону туох дии саныыгын?
– Сорохтор базальты, полистиролы сирэллэр. Үчүгэй диэммин этэр кыаҕым суох. Ким хайдах баҕарарынан, сатыырынан оҥостор. Мин санаабар хара муостаҕа туох да тэҥнэспэт.
Тус бэйэм кутуйах хоппот матырыйаала буолуо дии саныыбын.
– Кутуйахтар обургулар базальты да тулуппат эбиттэр. Онно уйаланан төрүүллэрэ-ууһууллара, дьэ, элбиир.
Аныгы үйэ сиэринэн дьон дьиэлэрин панорамнай (улахан) түннүктээх гына оҥостоллор. Маннык түннүк биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар төһө табыгастааҕый?
– Бэйэм дьиэм салҕааһына эркердээх буолуохтаах. Онно эмиэ маннык түннүктэри оҥоруохтаахпын. Төһө сылаас буоларын билбэппин гынан баран, ититиитин кыайдахха табыллар ини диэммин эрэллээхпин.
Дьиэни дьыл ханнык кэмигэр тутар ордугуй? Холобур, кыһын тутуллубут дьиэ саас сир ирдэҕинэ хамсаабат дуо?
– Дьиҥэ, дьыл ханнык баҕар кэмигэр тутуохха сөп. Дьиэ турар сирэ эрдэ оҥоһуллубут буоллаҕына, кыһыннары да туталлар. Сирэ үчүгэй буоллаҕына тоҕо хамсыай? Мин саас тутарбын ордоробун. Сайын наһаа куйаас. Оттон күһүн үчүгэйэ диэн, үөн-көйүүр суох буолар эрээри, эрдэ хараҥарар. Инньэ гынан, саас муус устарга, ыам ыйыгар ыһыахха диэри тутар ордук дии саныыбын.
Уһаайбаны талыыга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Сири саас көрөр ордук. Ханна уу тохтуурун эҥин быһаараҕын. Бастаан хаһаайын дьиэтин ханан туттарыан баҕарарын истэбин. Кини эппит сиригэр уу тохтуур буоллаҕына, үрдүк сири сүбэлиибин. Эбэтэр буор кутан үрдэтэллэр.
Дьиэ көндөйө тахсыбытын кэннэ биир сыл туруохтаах дииллэр. Оччоҕо түһэр, оннун булар диэн ааттыыллар. Ону дьон төһө тутуһарый?
– Инэчэҕэй маһынан тутуллубут буоллаҕына, оннук гыналлар. Куурдубакка эрэ киирдэххэ дьиэ маһа түргэнник эмэҕирэр. Тус бэйэм саас кэппит маспын хатырыктаан баран, атын дьиэни тута үлэлии барбытым. Ол кэмҥэ син куурбут этэ. Онтон дьиэм көндөйүн таһаарбытым кэннэ сайыны быһа туран куурбута. Билигин сиигэ суох үчүгэй.
Оччотугар инчэҕэй маһы хайдах быһааралларый?
– Инчэҕэй мас хараҥа өҥнөөх буолар.
Эргэ дьиэни көһөрөҕүт дуо? Муннуктара ыбылы тоһоҕоломмут буолааччы дии.
– Көһөрөбүт. Муннуктарын эрбээн кэбиһэбит. Син биир эмэҕирбит уонна эппитин курдук тоһоҕолоох буолаллар. Оннук көтүрэргэ да дөбөҥ. Акылаатын хаалларабыт.
Дьиэ иэнэ балай эмэ кыччыыр эбит дии.
– Оннук аһа, кыччыыр.
Сиэри-туому тутуһаҕыт дуо?
– Тутуһан бөҕө буоллаҕа дии. Дьиэ таһыгар уот оттон алаадьылаан көрдөһөбүн. Хаалбыт акылаат маһын хаһаайын бэйэтэ дьаһайар.
Оттон саҥа тутуллар дьиэҕэ...?
– Өһүөтүгэр сиэл уонна харчы уурааччыбын. Сорох дьон уурдарбат.
“Под ключ” тутан биэрэҕит дуо? Сыанатын хайдах быһаҕын?
– Үксүн дьиэ көндөйүн эрэ тутабыт. Кэпсэтиинэн дьиэ ис бараанын, олбуорун, гараас, баанньык эмиэ тутуохпутун сөп. Сыанатын бачча диэммин этээччим суох. Миигин ордук эдэр дьон ыҥырар. Ол иһин утары бара сатыыбын. Сороҕор аһынан-үөлүнэн төлөһөр курдук кэпсэтэбин.
Холобур, биир кыра дьиэни төһө өр тутаҕыт?
– Быһа холоон икки нэдиэлэ эҥин курдук буолар.
Киэргэтиитин, оһуорун-мандарын оҥороҕун дуо?
– Үлэһээччи хайдах буолуохтааҕын ыйан-кэрдэн биэрдэҕинэ оҥоробун. Оттон “бэйэҥ билэргинэн оҥор ээ” диэччилэртэн куттанабын. Тоҕо диэтэххэ, “сөбүлүөхтэрэ дуу, сөбүлээмиэхтэрэ дуу” диэн санаа атахтыыр курдук.
Оттон миэбэл эҥин уһанаҕын дуо?
– Баҕа баар эрээри, бакаа кыаллыбат. Мастарыскыайым эҥин суох.
“Сапожник без сапог” диэн эн тускунан этиэххэ сөп дуо?
– Даайа-Амматыгар олорбуппут сэттэ сыл буолла. Бастаан уопсай дьиэҕэ олорбуппут. Оҕолорум, чуолаан улахан кыыһым “туспа хостоох буолуохтаахпын” диэн хаайан, ааспыт сылга алта да алталаах, икки этээстээх дьиэ туттан киирбиппит. Быйыл салҕааһынын ситэрбит киһи диэн былааннаахпын.
Семен, сүбэҥ-амаҥ иһин махтанабын. Ааҕааччыларбыт туһаныахтара диэммин эрэнэбин.
Венера Охлопкова
