Полковник, байыаннай сулууспа 3 истиэпэннээх мэтээллэр кавалердара Александр Васильевич КСЕНОФОНТОВ 32 сыл устата олоҕун байыаннай дьыалаҕа анаабыт дьонтон биирдэстэрэ. Кинини кыратыттан байыаннай буоларга сыал-сорук туруоран, иитэн-үөрэтэн таһаарбыт киһи, аҕата Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, байыаннай эписиэр Василий Саввич Ксенофонтов буолар. Ол туһунан бүгүн кини кэпсээниттэн истиэҕиҥ.
10 уолуттан миигин байыаннай буоларга уһуйбута
65 сыл анараа өттүгэр, олунньу 5 күнүгэр, Үөһээ Бүлүү Далырыгар төрөппүттэрбэр 7-с оҕонон төрөөбүппүн, кэннибиттэн өссө 5 уол төрүүр. Бииргэ төрөөбүт 12-бит – 10 уол, 2 кыыс. Онтон 10 оҕо бары үрдүк үөрэҕи ылбыппыт. Убайым Владимир Ксенофонтов -- аан дойдуга биллэр композитор, билигин Дьокуускайдааҕы муусука училищетыгар үлэлиир. Виктор федеральнай таһымнаах судьуйа этэ. Валерий -- тустууга ССРС успуордун маастара, Украина 1973 сыллаах тустууга чөмпүйүөнэ, Павел Пинигинниин Киевтээҕи физкультура институтугар бииргэ үөрэммиттэрэ, Сергей -- СӨ үтүөлээх лүөччүгэ, билигин авиационнай училищеҕа преподаватель-инструкторынан үлэлиир.
Аҕам Василий Саввич Ксенофонтов -- 1918 сыллаах төрүөх, байыаннай эписиэр. Сэрии иннинэ Бүлүүтээҕи педучилищены үөрэнэн бүтэрбит. 23 саастааҕар 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан Забайкальеҕа тиийэр. Онтон Сретенскэй пехотнай училищеҕа киирэн, онно 6 ый үөрэнэр. Ол кэнниттэн 1942 сыллаахха, дьэ, дьиҥнээх сэриигэ -- Москуба фронугар ыыталлар. 1-кы Белорусскай фроҥҥа бүлүмүөт-артылыарыйа взводугар хамандыырынан сылдьар. Атаҕар ыарахан бааһыран, 1944 сыллаахха дойдутугар төннөр. 1945 сыллаахха Ньурбаттан төрүттээх ийэбитин -- Наталья Кривогорницынаны -- көрсөн ыал буолар. Ньурбаҕа ийэбитинэн аймахтарбыт Габышевтар бааллар.
Миигин 10 уолуттан талан ылан, “дьэ, эн эрэ байыаннай буолар кыахтааххын быһыылаах” диэн, 5-с кылаастан саҕалаан, оскуоланы бүтэриэхпэр диэри хаамарга, ытыыга, успуорт өттүнэн дьарыктаан бөҕө буолара. Сэриигэ сылдьыбытын мэлдьи кэпсиирэ.
Онон оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, аҕам баҕа санаатын толорон, “байыаннай буолар эбиппин” диэн сыал-сорук туруорунан, успуордунан күүскэ дьарыктаммытым. Тустууга, хайыһарга, саахымакка 3-с эрэсэрээттэри толорбутум. Тустууга төһө да чөмпүйүөннээбэтэрбин, үчүгэйдик тустарым. Оскуолаҕа алын байыаннай бэлэмнэниигэ (НВП) бэркэ үөрэммитим. Ытыыга аҕам дьаныһан туран үөрэтэн, билиҥҥэ диэри үчүгэйдик ытабын. Ол кэлин байыаннай үлэбэр сүрдээҕин туһалаабыта. Бойобуой массыыналары ыытарым, тааҥка буускатынан үчүгэйдик ытыалыырым. Онон эписиэрдэргэ мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьарым. Саха сиригэр кэлэн, ДОСААФка үлэлии сылдьан бэстилиэтинэн, бинтиэпкэнэн ытыыларга 1-кы эрэсэрээт нуорматын толорбутум. “Силовиктар” күрэхтэригэр 2 төгүл чөмпүйүөннээбитим, 100-тэн 94 очукуону ыларым.
Байыаннай буолар ыра санаалаах...
1972 сыллаахха оскуоланы үөрэнэн бүтэрэн, аармыйаҕа барарга байыаннай хамыыһыйаны 1-кы категориялаах “А”, ол эбэтэр “доруобай” диэн этэҥҥэ ааһаммын, баара-суоҕа 17 саастаах тыа уола Омскайдааҕы тааҥкабай-хамаандынай училищеҕа үөрэххэ туттарса бардым.
Красноярскайтан Омскайга диэри пуойаһынан айаннаан иһэн “эр киһи быһыытынан сүрэхтэниини” аастым. Үйэбэр пуойаһы көрбөтөх киһи, пуойас иһин-таһын көрө сылдьан таамбырга таҕыстым. Онно тахсыбытым -- арыгыһыт хаайыылаахтар тураллар. Миигин “харчылаах буолуохтааххын, аҕал” диэн баран, охсуолаан киирэн бардылар. Мин да көрөн турбатым, утарылаһыы бөҕөтө буоллум. Инньэ гынан икки харахха уоптардылар, уоспун үөһэнэн-алларанан илдьи оҕустулар. Хармааммын хостуу сатаатылар. Дьолго, харчылаах үрүсээкпин олорор сирбэр хаалларан, сиэппэр харчыта суох этим. Өлөрөн кэбиһиэхтэрин, хата, ыһыыбытын-хаһыыбытын истэн, хондууктар кэлэн быыһаата.
Оннук кырбанан, сирэйим-хараҕым бүтүннүү сөллөччү иһэн, суукка айаннаан Омскай куораты булбутум. Бииргэ төрөөбүт убайым Виктор көрүстэ. Кини оччолорго Омскай куорат автодорожнай институтугар үөрэнэ сылдьара. Уонча хонугунан син бэттэх кэлбитим. Училищеҕа нуучча тылыгар, физикаҕа, математикаҕа уонна физкультураҕа киирии эксээмэннэри туттарыы саҕаланна. Нуучча тылыгар аахпыттан суруйууну эрэ “3” сыанаҕа туттарбытым, оскуолаҕа сылдьыахпыттан физика, математика, физкультура уруоктарыгар “ааһан иһэн үөрэммит” буоламмын, барытын туйгуннук туттартаатым. Аны куонкуруһа сүрдээх: биир миэстэҕэ – 15 киһи. Ол саҕана эдэр киһи үксэ байыаннай буолуон баҕарара. Нуучча тылын мөлтөхтүк туттарбыт буоламмын, куонкуруска хапсарым ыйааһын хараҕар ыйанна.
Үөрэххэ ылыы бүтэһик түһүмэҕэр биир-биир киллэртииллэр. Мин уочаратым кэлэн киирдим. Училищебыт начаалынньыга Громов докумуоннарбын көрө олорон сөхтө: “Уу-у, в семье 12 детей, многодетная семья. Отец участник Великой Отечественной войны, награжден орденом Красной Звезды. Сын настоящего офицера. Давайте, зачислим вне конкурса. Пусть сын офицера тоже станет офицером”, – диэн быһааран кэбистэ. Оннук үөрэххэ киирэн хаалбытым. Бүтэрэрбэр байыаннай идэм “командир танковых подразделений”, онтон гражданскай идэм “инженер по эксплуатации гусеничных и колесных машин” дьупулуомун ылбытым.
Үөрэнэргэ усулуобуйа, ирдэбил кытаанаҕа
Балаҕан ыйыгар үөрэх саҕаланыан иннинэ, атырдьах ыйыгар, биир ый устата балааккаҕа олорон, “Курс молодого бойца” тургутууну ааспыппыт. Араас тутууга үлэлиирбит.
Түүнүн тымныйар. Биирдэ балааккаҕа утуйа сыттахпытына, биир грузин уола суорҕаммын былдьаан ылла да, бүрүнэн кэбистэ. Мин көрөн турбатым, суорҕаммын былдьаһааччы буоллум. Балааккаҕа баар 10-ча киһи бары туран кэллилэр. Уолбун “таһырдьа тахсан быһаарсыахха” диэн ыҥырааччы буоллум. Киһим “охсуһар буоллаххына охсуһуохха. Кыайдаххына биирдэ, суорҕаҥҥын ылаҕын”, – диэтэ. Грузин уҥуоҕунан улахана сүрдээх, мин 1м 68 см. уһуммун уонна баара-суоҕа 51 киилэлээхпин.
Тахсан, атаҕар түһэн эрдэхпинэ, киһим охсон саайда-аа, ону кытта инники түөрт тииһим барыта босхо барда. Кыһыйдым, абардым. Уруккута тустуук буолан, киһибин “миэлиҥсэлээн” кэбистим, адаарыйан төбөтүн оройунан баран түстэ. Мин үрдүгэр олорон, сирэйин дэлби үлтү сынньан кэбистим. Онтон ыла “тустуук уол эбит” диэн, табаарыс бөҕөтө баар буолбута. Грузин уола балаҕан ыйыгар үөрэх саҕаланыан иннинэ, куурус болдьоҕун кыайан ааспакка, физкультураҕа кыайан сүүрбэккэ, дойдутугар күрээн хаалбыта.
Сарсыарда 6 чааска туран, күн-дьыл туругуттан тутулуга суох, итиигэ, тымныыга 1 чааһы быһа 1,5 км кэлэ-бара, ол аата күн аайы 3 км сүүрэрбит. Өрөбүллэргэ эрэ өрүүрбүт. Хата, мин сүүрүүгэ эрчиллиилээх буоламмын тулуйарым. Онно сүүрэ сылдьан, ардыгар “тоҕо да сарсыарда эрдэ баҕайы сүүрэн эрэйдэнэ сырыттамый, бу кэриэтин дойдубар саах күрдьэ сылдьыбытым буоллар” диэн кэмсинэр санаа киирэрэ. Икки ый курдугунан адаптаассыйаны этэҥҥэ ааспытым.
Бастакы кууруска үөрэнэ сырыттахпына “тустуук, спортсмен” диэн бэлиэтии көрөннөр, баара-суоҕа 18 саастаах уолу отделение хамандыыра оҥорбуттара. Младшай сержант дуоһунастанан, 10 киһини дьаһайар эбээһинэстэнним. Онтон аны 3-с кууруска -- взвод хамандыырын солбуйааччынан, 4-с кууруска хапытаан солбуйааччыта оҥорбуттара. 27 уолу дьаһайан сылдьыбытым.
1976 сыллаахха 4 судаарыстыбаннай эксээмэннэрбин барытын туйгуннук туттаран үөрэхпин бүтэрбитим. Училищены бүтэрэрбэр хайыһарга -- 1-кы, сүүрүүгэ 3 км -- 1-кы уонна мэһэйдэри туорааһыҥҥа 1-кы эрэсэрээттэри ылбытым. Волейболу, баскетболу этэ да барыллыбат, онно мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьарым. 21 сааспар училищены бүтэрэрбэр уҥуоҕум 172 буолбута, 4 см уһаабыппын. Ыйааһыным 74 киилэ буолбут. 4 сыл иһигэр 20-чэ киилэ эбиллибиппин. Аны бэйэм быччыҥ бөҕөтөбүн, көбүс-көнө уҥуохтаах эписиэр буолан таҕыстым. Оннук байыаннай киһини иитэн таһаараллар эбит.
Үөрэхпин бүтэрбитим кэннэ Кырыым байыаннай уокуругар Феодосия куоракка, ол кэнниттэн Забайкалье уокуругар Читаҕа, Ярославскай уобаласка баран сулууспалаабытым. Уопсайынан, байыаннай сулууспаҕа 32 сыл сырыттым.
1990 сыллаахха Сахам сиригэр эргиллэн, СГУ байыаннай хаапыдыратыгар преподавателинэн 9 сыл устата үлэлээбитим. Манна үлэлии сылдьан, педфакка кэтэхтэн киэһээҥҥи үөрэххэ үөрэнэн, иккис дьупулуоммун ылбытым. 1999 сыллаахха полковник буолбутум.
Сулууспа тэттик түгэннэриттэн
1979 сыл Вьетнамҥа кытайдар сэриинэн саба түһэллэр. Ол сыл олунньу 23 күнүгэр Маньчжурия кыраныыссатыгар миигин тааҥкабай рота хамандыырын эбээһин толорооччунан аныыллар уонна Кытай кыраныыссатыгар бойобуой сорудахха ыыталлар. Онно баран кыраныыссаны кэһээччилэри хонтуруоллуохтаахпыт. Өскөтүн кэһии түбэлтэтэ тахсар түгэнигэр өстөөхтөрбүтүн “суох гынарга” бирикээстээх этибит. Киэһэлик кытайдарбыт ытыалаатылар. Тула өттүгэр сэриигэ курдук буулдьа тохтоло суох ыйылыыр. Бу бойобуой дьайыыга 4 саллааппытын сүтэрбиппит, 9 тааҥкаттан 1 тааҥкабыт умайбыта. Уолаттар бары Львов куораттан кэлэн сулууспалыы сылдьаллара.
* * *
Бу кэмҥэ саҥа ыал буолбут кэмим этэ. 1979 сыл тохсунньу ый 28 күнүгэр саахсаламмыппыт. Забайкалье уокуругар Даурия ыстаансыйаҕа сулууспалыы сылдьан, Ольга Додиева диэн бүрээт кыыһын кэргэн ылбытым. Кини байыаннай госпитальга сиэстэрэлиирэ. Онон саҥа олохпун оҥостоот, бойобуой сүрэхтэниини ааспытым. Бастакы кыыһым Оксана Чита уобалаһын Забайкалье уокуругар Даурия ыстаансыйаҕа олордохпутуна төрөөбүтэ.
* * *
Өссө биир түгэни кэпсиим. Бу эмиэ Даурия ыстаансыйатыгар олорохпутуна буолбута. Сулууспабыттан үлэлээн бүтэн, киэһэ 10 чаас диэки дьиэбэр кэлэн матасыыкылбын гарааска уураары турдум. Арай биир аптамааттаах саллаат сүүрэн кэлэн, 20-чэ миэтэрэлээх сиртэн туран: “Матасыыкылыҥ күлүүһүн аҕал. Биэрбэтэххинэ, ытыам!” – диэн аптамаатынан тириир. Өйдөөн көрбүтүм, кырдьык, ытаары чыыбыһын тардан аҕай турар эбит. Мин аралдьыйдаҕына куотаары, күлүүспүн соруйан үөһэнэн быраҕан кыыратабын уонна хараҥа гараастар быыстарыгар туора ойон, саһан хаалабын. Дьэ, ол кэннэ ытыалаан сырдырҕаппат дуо?! Бэрээдэгэ суох ытыалаа да ытыалаа буолар. Ботуруона бүтэр быһыылаах: иккистээн эмиэ ииттэр. Икки этээстээх дьиэҕэ олорорбут. Дьиэм подьеһа 150 м. тэйиччи көстөр. Дьэ, ол курдук, сыыһа-халты 60-та баҕас ытыалаата быһыылаах. Сотору кэминэн саллааты эккирэтэн кэлбит харабыллар кэлэн ытыаластылар уонна туттулар. Ол сырыыга кыл мүччү тыыннаах хаалан турабын.
Онтон кэлин билбитим, миигин ытыалыан эрэ аҕай иннинэ, сулууспалыыр чааһыттан “миигин диэмбэллэр кырбаатылар” диэн аптамааты уоран тахсан, 8 саллааты өлөрбүт, 4 саллааты ытан бааһырдыбыт, ааһан испит 2 эдэр кыыһы ытан бааһырдан баран чааһыттан күрүү сылдьар саллаат эбит.
* * *
Билигин Дьокуускай куоракка СӨ Автомобильнай суол надзорун судаарыстыбаннай управлениетыгар суолга куттала суох буолууну хааччыйар инженер-мэхээнньигинэн үлэлии сылдьабын. Маны тэҥэ куорат икки ардыгар сүүрэр таксыыларга лиссиэнсийэ ылалларыгар эмиэ үлэлэһэбин.
Байыаннай сулууспалаах быһыытынан биэнсийэбин 60 тыһ.солк. тахсаны ылабын. Олохпун байыаннай сулууспаҕа анаабыппынан киэн туттабын. Онон эдэр ыччат байыаннай сулууспаҕа талаһара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Байыаннай идэни таллаххытына, олох кэмсиниэххит суоҕа. Дьиҥнээх эр киһи идэтэ.
Бэйэм 2 кыыстаахпын. Улаханым Оксана -- Владивосток куоракка баар ЭПЛ-Даймонд филиалын генеральнай дириэктэрэ, иккис кыыһым Анна Москубаҕа олорор, айти-инженер. Олохпутун уоллаах, кыыс сиэннэрбит салгыыллар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
