“Одоҥ-додоҥ” диэтим. Тоҕо диэ? Сэһэргэһиибит, кырдьык, онтон-мантан быгыалатан, быһата-орута тардан буолла. Лэгэнтэй диэн кимин билэҕит. Онон, үгүһү кэпсии-ипсии барбакка, сэһэргэһиибитин саҕалыахха.
– Харантыын кэмигэр дьиэҕэр лигиччи олороҕун?
– Олорон буоллаҕа. Урукку суруйууларбын, хоһооннорбун көрөбүн, сыымайдыыбын. Айаммын, сырыыларбын эргитэ саныыбын. Гостуруол буоллун, омук дойдутугар айан буоллун. Куйаар ситимигэр, интэриниэккэ сорох ардыгар мөҕүтүннэрбит да, бу күннэргэ элбэх киһини аралдьытта-сэргэхситтэ быһыылаах. Аныгы үйэ киһитэ буоларым быһыытынан олор истэригэр мин эмиэ киирсэбин.
– Айар куттаах киһи, көҥүлгүн суохтаан эрэриҥ буолуо?
– Көҥүлүм бэйэм испэр баар. Төһө даҕаны биир сиргэ хаайтаран олордорбун, санаам көҥүл. Дьиҥэ, бу да иннинэ тас көҥүлгэ улаханнык таласпатах, киирбэтэх-тахсыбатах киһибин. Өрөбүлгэ үлэлиибин, атын күннэргэ дьиэбэр сыттаҕым. Онон хаайтаран тууйулуннум диир кыаҕым суох. Арай уопсастыбаннай аһыыр сир үлэлээбэт. Киэһэтин аһаан кэлэрим. Хата, ас астыыр талааным уһуктан эрэр быһыылаах (күлэр).
***
– Лэгэнтэй, “хайа сахата” диэн өйдөбүлү эн киллэрбитиҥ быһыылааҕа.
–Дьокуускайга 2009 с. кэнсиэрбин тэрийээри сүүрэ-көтө сырыттым. Ырыаларым бааллар, үлэ бөҕө бара турар. Арай аатыгар тиийэн иҥнэн хааллым. Биир дойдулаахпын Виктор Стручкову кытта көрүстүм. Дойдум туһунан этиэх, кэпсэтиэх санаам кэллэ. Виктор Павлович “Хайа сахата” диэн ааттаа” диэн тыл көтөхтө. Кырдьык да, төрөөбүт Барылаһым Сартаҥ үрэх баһыгар турар, хайалардаах сир. Оҕо сылдьан үөһэ хайаҕа тахсан отоннуурбут, болбукта эриэхэтин хомуйарбыт. Көстүүтэ баҕас, дьэ, оһуобай. Кэнсиэрбин хайа сахата диэн ааттаабытым. Ол кэнниттэн истээччилэрим, норуотум бэйэтэ “хайа сахата” диэн ааты иҥэрбитэ.
– Оччотугар эккинэн-хааҥҥынан, өйгүнэн-санааҕынан саха буоллаҕыҥ? Чопчулаан эттэххэ, хайалаах сиргэ олорор саха.
– Эбээн аҥаардаахпын. Ийэм өттүнэн эбээммин, аҕам өттүнэн сахабын. Норуодунай артыыс Өлөксөй Дьөгүөрэп итиннэ биирдэ маннык этэн турар: “Ырыаһыт, айар куттаах киһи диэн туспа айылгылаах, туспа омук”. Сөпкө этэр. Чопчу бу омукпун диэн этэн, кими да хомотуохпун, норуотум, омугун санаатын ыһыахпын баҕарбаппын. Эппэр-сииммэр икки омук хаана сүүрэр. Онон хайаларыгар да чугаспын.
– Төһө оргуйан-өрүкүйэн турар киһигиний?
– Оннук киһи диэн истибиккин быһыылаах (күлэр). Сөбүлээбэтэхпин тута этэбин. Ол гынан баран миэхэ куһаҕаны оҥорбуттарын түргэнник умнабын, аһарабын. Хайҕанан, арбанан эппэппин, ыла сатыырбынааҕар дьоҥҥо туһалыырбын ордоробун. “Итини гынным, ону оҥордум” диэн ыһа-тоҕо кэпсии сылдьарбын сөбүлээбэппин. Алтыһар дьонум даҕаны ону билэллэр. Оту-маһы тоҕута тыытар уолҕамчы кэмим аастаҕа буолуо. Арыый түспэтийдим дии саныыбын.
– Бүгүн сарсыарда эн ырыаларгын холбоон иһиттим. Ол олорон саныыбын ээ. Лэгэнтэй икки “мөссүөннээх”: биирэ – ууну-уоту ортотунан ааһар эр хоһуун бэрдэ, иккиһэ – нарын дууһалаах, уйан сүрэхтээх лиирик. Хайата чугаһый?
– Кырдьыгынан эттэххэ, туох диэхпин билбэппин. Иккиэн чугастар. Сорох түгэҥҥэ ыллыырбар тыыллан-хабыллан, хааным оргуйан туруон сөп. Сороҕор чуумпуну, наҕылы, иһирэх эйгэни ордоробун. Ыллыы тахсыбыт түгэммиттэн тутулуктаах быһыылаах. Көрөөччү кытта онно сабыдыаллыыр, ыллыыр эйгэбин үллэстэр, оҥорсор курдук.
– Биллэр да ырыа айааччылар тылы толоостук туттубут буолаллар. Эн кэлиҥҥи ырыаларыҥ таһымнаахтар – тыл-өс да өттүнэн, ис хоһоон да өттүнэн. Сүбэһиттээххин дуо?
– Ырыа суруйбатаҕым биэс-алта сыл буолла. Биэс-алта сыл анараа өттүгэр суруйбут хоһооннорбун хостоон таһааран ырыа айабын. Чэ, саҥаны биири эмэни айыахпын сөп. Сорох түгэҥҥэ суруйар баҕа суох буолан хаалар эбит. Ол кэм уһуон сөп. Төһө да үчүгэй сүбэһиттэр баалларын иһин, тэптэрэн биэрээччилэр суох буоллахтарына, ыллыыр да, суруйар да баҕа уостар. Оттон үчүгэй тэптэрээччи баар буоллаҕына, сүбэһитэ да суох суруйуохха сөп.
– Тэптэрээччилэр диэн ол кимнээхтэрий?
– Муза... Хайаан да киһи буолар диэн буолбатах. Иитиэхтии сылдьар санааҥ, кыайыыҥ, айаныҥ эбэтэр хомойууҥ-хоргутууҥ... Баҕар, хайа эрэ кыыс буолуо. Баҕар, ийэҥ, аҕаҥ... Баҕар, өстөөҕүҥ буолуо. Тэптэрэн биэрэр төрүөт баар буолуохтаах.
– Тоҕо ырыа айбат буолан хааллыҥ?
– Бииргэ эргийэн кэлэ турар курдукпут.
– Чэ, оччотугар маннык. Лэгэнтэй, эйигин үтүктэр ырыаһыттар бааллар. Хамсаныыгын, ыллыыр маньыараҕын, бэл диэтэр, куоласкын кытта. Итини туох дии саныыгын?
– Бэрт дии! Ырыаларым фонограммаларын, суруйбут хоһооннорбун кимтэн да харыһыйбатаҕым, харыһыйбаппын даҕаны. Биир солкуобайы ылбакка, элбэх киһиэхэ ырыа биэрбитим. Мин курдук ыллыыр киһи суох. Бэйэлэрин маньыараларынан, миигиннээҕэр уратытык ыллыыллар. Мин кинилэр курдук эмиэ ыллыыр кыаҕым суох. Ырыаһыт туһунан кодтаах, туһунан дорҕоонноох. Киһи-киһи туспа абылаҥнаах.
– Бэйэҥ санааҕар, төһө талааннаахпын дэнэҕиний?
– Хайҕанан-арбанан эппэппин, баар (күлэр). Талааны салайан, уйан сылдьар, дьэ, ол баар уустук.
– Төһө уйабын дии саныыгыный? Сорох түгэҥҥэ ыһыктынан кэбиһиэх санаа кэлбэт дуо?
– Хата, мин эйигиттэн ыйытыахпын баҕарабын. Туораттан көрдөххүнэ, төһө уйар курдукпунуй?
– Уйан баччааҥҥа диэри ыллыы сылдьар инигин.
– Чэ, оччотугар уйар буолуум.
***
– Төһө ырыаны айан-суруйан таһаардыҥ? Бука, элбээтэҕэ.
– Ааспыкка устуудьуйаҕа баран архыып хаспыппыт. Дьоҥҥо биэрбит ырыаларбын, бэйэм ыллыырбын, таҥылла сылдьар бырагыраамабын барытын аахтахха, аҕыс уонча буолбут эбит. Ити -- 2002 сылтан саҕалаан.
– Биир кэмҥэ ытыс дохсун тыаһа, биир кэмҥэ – чуумпуруу, иһийии, уостуу. Оннук кэмнэр бааллар этэ дуо?
– Баар бөҕө буоллаҕа. Ону хайдах баарынан ылынабын. Өсөһөн, дьирээлэһэн киирэн бардахха, ыалдьан да хаалыахха сөп. Тохтобул кэллэ, ол аата -- тохтуохтааххын. Өһөстөххүнэ, өссө эбии хаайыллаҕын, тууйуллаҕын. Эппитиҥ курдук, атын эйгэҕэ киирэн, бултаан-алтаан умна түһэр ордук. Аһара умнар, налыйан хаалар эмиэ наадата суох. Туохха барытыгар кэмнээх-кэрдиилээх, кээмэйдээх. Истээччилэр бэйэлэрэ этэллэринэн, бэйэм сэрэйэрбинэн даҕаны, ырыаларбын чугастык ылыналлар. Дьон истиэн баҕарарын суруйарбыттан буолуо. Эбэтэр сороҕор испэр кистии сылдьыбыппын таспар таһаарарым, ис турукпун, санаабын этэрим уонна онтум дьоҥҥо чугастык киирэрин иһин буолуо. Ырыаларым тус олохпун кытта ситимнээхтэр.
– Ситимнээхтэр диэ... Кэлиҥҥи ырыаларгар сатамматах таптал, соҕотохсуйуу, атаарыы туһунан элбэхтик ахтыллар. Холобур, “Түһүүбүн күрэммит сарыалы” ырыаҕар.
– Ол аата олохпор оннук түгэн дуу, кэм дуу кэлэн аастаҕа. “Түһүүбүн күрэммит сарыалы” матыыба -- миэнэ, хоһоонун Таатта талааннаах киһитэ суруйбута. Сирэй көрсүбэтэҕим эрээри, кулууп үлэһиттэрэ этэллэринэн, сааһырбыт киһи үһү. Кини хомуурунньуга илиибэр баар буолан хаалбыта. Ким эрэ бэлэхтээбитэ буолуо. Оннук бэлэхтээччилэр. Ити ырыа, дьиҥэ, 2013 сыллаахха суруллубута. Быйыл кыһыны, сааһы быһа “саҥа ырыа айбыт эбиккин” дииллэр. Сорох ырыа кэмэ кэллэҕинэ, хойутаан “тиллэр”, истээччитин булар эбит.
– Байанайдаах булчут үһү дииллэрин истибитим.
– Бэйэбин оннук улахан булчуппун диэн санаммаппын. Докумуонум баар, табаарыстарым илдьэр буоллулар да, барытыгар сылдьыһабын. Убайдардаахпын. Кинилэри кытта эмиэ булка барсабын.
– Түмүктүөх. Айар үлэҕэ балай эмэ эрилинниҥ-миккилинниҥ. Ыллаабытыҥ да ыраатта. Төһө ситтим-хоттум дии саныыгын? Чыпчаалгар тиийдиҥ дуу, илик дуу?
– Илик. Балачча сорук баар. Толкуйдаабытым ыраатта. Онтубун олоххо киллэрээри сырыттахпына, ыарыы туран хаалла. Хаар түһэрин саҕана орун-оннугар түһэн, биллэр ини.
– Кистээбэт буоллаххына, ол туох соругай?
– Онтум, аны туран -- кистэлэҥ. Кэмэ чугаһаатаҕына, этиэм. Былааммын эрдэттэн ыһа-тоҕо кэпсиирбин туттунар курдукпун.
***
Лэгэнтэйдиин сэһэргэһиибит бу курдук буолла. Быһыта-орута тардан эрээри, аһаҕастык, баары баарынан.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА
