...Кини олорон ааспыт будулҕаннаах олоҕун, муннунан тыырбыт муҥун-сорун ылбычча киһи тулуйуо суоҕун сөп эбит...
Алексей Васильевич Андреев 1941-1942 сыллар ынырыктаах кыһыннарыгар Москуба аннынааҕы хабыр хапсыһыыларга өстөөх тыылыгар сыл аҥаара өлө-тиллэ сэриилэспит, үс сыл устата ньиэмэс фашистарын концентрационнаай лааҕырдарын кэрийбит, босхолонон кэлэн баран өр кэм устата “таҥнарыахсыт” дьаралыктанан эрэйи эҥээринэн тэлбит.
Алексей Андреев урукку уодаһыннаах дьыллары хас биирдии киһитин аатыгар, күнүгэр-дьылыгар, сиригэр-уотугар диэри умнубакка букатыннаахтык өйдөөн хаалбытын уонна ону олус сэмэйдик, холкутук сааһылаан кэпсиирин киһи сөҕөр. Кини кэпсээнэ – оччотооҕу кэм устуоруйата. Кээмэйэ улахана, сиһилиитэ бэрт буолан, хаһыакка ханан да ханыылаһан, иҥэн-батан киирэр кыаҕа суох. Ол иһин, быһыта тыытан, чуолаан өстөөх билиэнигэр сылдьыы аҕыйах түгэнин ойо тутан, бэчээккэ таһаарабыт.
Таарыйа, Алексей Васильевич былыргылыы иитиилээх Тыгын сиэнэ киһи буолан, кэпсииригэр бэйэтин тупсарына, түбэлтэлэри киэргэтэ эбэтэр токурута сатаабатын тута бэлиэтии көрөҕүн. Онон бу кэпсээн документальнайыгар кыра да саарбахтааһын суох.
Сап саҕаттан салҕанан...
Москуба куорат аннынаааҕы кыргыһыыларга анал сорудаҕынан сыл аҥаара сэриилэһэ сылдьыбыт П.А. Белов кавалериятын куорпуһун бааһырбыт байыастара 1942 с. муус устар ыйын бүтэһик күннэригэр өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэспиттэрэ...
– Сайын. Бэһиэ буолан ойууртан ойуурга сыҕарыйан баран иһэбит. Туох да ас суох. Хаптаҕай игиини хатат гынан, бушлат баататын кыа оҥостон уоттанан, тэллэй үргээн буһарынан сиибит. Тэллэйи урут сиэн көрбөтөх киһи иэдэйдим, сиэбитим барыта утары төттөрү тахса турар. Аны туран, илиибэр, санныбар, бууппар, барыта холбоон үс сиринэн, буулдьаҕа, оскуолакка бааһырыылаахпын. Бары да оннук туруктаах, сир өтөр кыаҕа суох дьоммут. Хоргуйан, ыалдьан нэһиилэ уйуттабыт.
Биир арыы тыаҕа салбыҥнаһан киирэн иһэрбитин ньиэмэстэр көрөн кэбиспиттэр, төгүрүйэн баран, аптамаатынан титириктэри быһыта ытыалаан чачыгыраталлар. “Рус, сдавайся!” диэн хаһыытаһаллар. Биир доҕорум сиэбиттэн партийнай билиэтин ылан баран көтөҕө анныгар кистии аста. Ону көрөн, мин хомсомуолум билиэтин эмиэ кистээтим. Смоленскай уобалаһыттан сылдьар аҕа саастаах киһибит “туран илиибитин уунуоҕуҥ, ытыалаан кэбиһиэхтэрэ” дии-дии, аҥаар илиитин ууна сатаан өгдөҥнөөтө. Иккис илиитэ улахан таптарыылаах этэ. Мин түүрүллэн баран сытабын, кэлэн өлөрдөхтөрүнэ – өлөрдүннэр. Турар да кыах суох. Туох эмэ ытар сэп-сэбиргэл баара буоллар, адьас ымыр да гыммакка ытыныахтаах этим. Ол сыттахпына, ньиэмэстэр кус-хаас тойугун түһэрэн бу барыҥнаһан тиийэн кэллилэр. Собус-соруйан, буутум бааһыгар тэппиттэриттэн тута өйбүн сүтэрэн кэбиспиппин. “Турбат киһи эбит” диэн тута тыыммын салҕаан кэбиһиэхтэрин, нуучча доҕотторум эрэйдээхтэр “Леня, вставай” диэн ытамньыйбыт куоластарынан ыҥыра-ыҥыра, дабыдалбыттан сыһан-соһон туруордулар. Дьонум суохтара буоллар, сонно эрэйдэнэн бүтүөхтээх этим...
– Үһүс дэриэбинэбитигэр тиийэн кэллибит. Сэниэм суох, бырахпыт сирдэригэр сытан хаалабын. Бу иннинэ сылдьыбыт дэриэбинэбитигэр мин кавалерийскай киирсэбэй саппыкыбын биир ньиэмэс саллаата былдьаан ылан баран (“хайдах да гыннын” диэн баран биэримээри чирэстэспиппин, дьонум хаайан бэрдэрбиттэрэ), биирэ – сэбиэскэй, иккиһэ ардьаччы алдьаммыт ньиэмэс бачыыҥкаларын биэрбитэ. Оннук тэҥэ суохтук “атастаһарга” күһэллибитим.
Ол курдук сыттахпына, аттыбынан ыллыы-ыллыы ааһан иһэр итирик ньиэмэс саллааттара мин ньиэмэс бачыыҥкатын кэтэн сытарбын көрдүлэр. “Партизан! Немец зольдат капут?” – дэһэ-дэһэ миэхэ ынан кэллилэр. Быһата, “бу киһи ньиэмэһи өлөрөн баран бачыыҥкатын устан ылан кэтэ сылдьар” диэн өйдөөтүлэр. Биир доруобай фашист куруттан ыстыык-кынчаалын сыыйан ылла, уолукпуттан өрө ыйаан таһааран хабарҕабар тирээн эрдэҕинэ, харабыл ньиэмэспит сүүрэн кэлэн туга эрэ саҥарда. Тута тылбаасчыт булан, мин ньиэмэс саллаатын бачыыҥкатын хантан ылан кэтэ сылдьарбын быһаартардылар... Итирик саллааттар алларастаһа түһэн баран ааһа турдулар...
– Холуоннаттан туораабыт, хаалбыт дьону ньиэмэстэр тута ытыалаан эбэтэр ытынан илдьи убахтатан иһэллэр. Мин өйбүн сүтэрэбин, хаамар кыаҕым суох. Мэйиим эргийэрин “сир хамсыыр дуу, тугуй?” дии саныыбын. Өйдөнөн кэллэхпинэ, икки киһи хонноҕум анныттан өйөөн хаамтаран иһэр буолаллар. Охтон хаалбытым буоллар, тута ытыллыбыт буолуох этим.
Ньиэмэстии саҥаны иһиттэхпинэ, кутум ыстанар, уҥуоҕум хамсыыр. Ити билигин сайдыылаах, үчүгэй баҕайы дьон буолан кубулунан сылдьалларын көрө-көрө иһим буһар. Кинилэри ким билбэтин баран... Бу манна Докуускай куоракка ньиэмэстии саҥара-саҥара ааһан иһэр ньиэмэһи көрдөрбүн, 90 саастаахпын диэм суоҕа, туох түбэһиэх маһы харбаан ылан илдьи сынньан кэбиһиэм этэ. Ол кэнниттэн хаайдыннар да хайаатыннар...
– Вязьма куорат тимир суолун ыстаансыйатын таһыгар билиэннэйдэр лааҕырдарыгар сытабыт. Мин бааһырыыларым эмтэммэккэ, аччыктаан, онуоха эбии тымныйан, киһи аатыттан ааһан эрэбин. Онно “үлэлиир” кыһыл көмүс тиистээх доруобай украинец полицай сэбиэскэй билиэннэйдэри “сталинские соколы” дии-дии ураҕаһынан үлтү кырбыы сылдьан, букатын быстарбыппын көрөн (ол киһини “уруккута байыаннай быраас үһү” диэн кэпсииллэрэ), лазарекка ыыттарбыта.
“Лазарет” да диэхтээн, өлөөччүлэр сытар сирдэригэр түбэстим. “Быраастар” дэнэр дьон бааллар да, кими да эмтииллэрин көрбөтөҕүм. Үлэлэрэ диэн, сарсыарда 10 чаас саҕана киирэн өлбүт дьону испииһэктииллэр уонна тахсан баран хаалаллар. Иэдээн дойду. Сыт-сымар. Сытыйыы-ымыйыы. Ис тиибинэн ыалдьан ыстаана суох хаанынан холло сытар, баастара барыта ириҥэ буолан тохтон өлөн эрэр дьон элбэхтэр. Биир тапчааҥҥа иккиэ буолан сытабыт. Синиэлим аҥаар тэллэҕэр сытабын, иккис эҥээринэн саптабын. Сыттыгым – пилоткам. Хоонньоһон сытар киһим, Сибиир киһитэ, биир сарсыарда утары көрөн сыттахпына айаҕын атан, титирээбит киһи курдук дьигиһийэн баран налыс гынан хаалла. Өллө. Сотору буолан баран көрбүтүм: киһим сапта сыппыт синиэлин анныттан быт халыҥ халҕаһата кыйма курдук көөнньөн тахсан миэхэ, тыыннаах киһиэхэ, айаннаатылар. Ыксаан, санитары ыҥыран, бу түүн өлбүт атын киһи миэстэтигэр көһөртөрдүм.
Килиэп, балаанда миин биэрэллэр эрээри, аһыыр кыаҕым суох, ууну эрэ иһэбин. Ол эрээри, өлөр чинчим суоҕа биллэн барда. Сыыйа пилоткабар хаһааммыт килиэбим суухара буола хаппытын кирэн сиир буоллум. Мииннэрин дуомун иһэн бардым. Ороммор өндөйө үөрэнним. Арыый бэтэрээлээн эрэрбин таба көрөн, быраастаах санитар кэлэн ол-бу солуута суоҕу ыйыталастылар, нууччалыы араспаанньалаахпын дьиктиргээтилэр. Онтон сылтаан бэлиэтии көрөн, “как дела?” эҥин диэн ыйыталаһан ааһар буоллулар. Сотору арыый киһилии усулуобуйалаах, өлбөт дьон сытар лазареттарыгар көһөрбүттэрэ. Баастарбын онно аан бастаан бэрэбээскилээбиттэрэ.
– Лазарекка сытан арыый сэниэлэнэн баран, “таах сытыахтааҕар” диэн буолуо, нэһиилэ бакаалаан туран, сыньана-сынньана, муостаны сиппийэн кэбистим. Санитар киирэн баран, ону көрөн, олус соһуйда. Мин иннибинэ манан тыһыынчанан киһи ааспыта буолуо да, си алҕаска да, биир да ыарыһах туран санаатыттан муостаны харбаабатаҕа үһү. Онтон ыла миэхэ лааҕыр балаандатын хойуута тиксэр буолла. Арыый сэргэхсийбит дьону тута уопсай лааҕырга, онтон тимир суолунан хоту-соҕуруу утааран иһэллэрэ эрээри, миигин ханна да таһаарбакка онно кыстаппыттара. Киһи буолуом таайбыта буолуо...
– 1943 с. Саҥа дьылын чугаһыгар, Ороһуоспа чэчиэриньигэ күн, биһиги сөмөлүөттэрбит Вязьма куораты киэһэ 6 чаастан саҕалаан сарсыарда 6 чааска диэри тохтообокко буомбалаан фашистары “эҕэрдэлээбиттэрэ”. Бу иннинэ нууччалыы тыллаах листовкалары быраҕан олохтоох нэһилиэнньэни “куораттан тахсан биэриҥ, саһыҥ” диэн сэрэппиттэр эбит этэ. Бу иннинэ маҥан хаарынан бүрүллэ сыппыт куорат сарсыныгар хаар ханан да көстүбэт гына хара буорунан көрөн хаалбытын улаханнык сөхпүппүт. Биһиги хаайылла сытар сирбит түннүгэ-үөлэһэ барыта суйдаммыта. Чугас буомба түспүтүгэр салгын охсуутуттан ыраах эһиллэн хаалан баран, контузияланан кылгас кэмҥэ таас дьүлэй буола сылдьыбыттааҕым.
– Белоруссия, Латвия лааҕырдарын ааһан, Эстонияҕа баар “Эва” концлааҕырга сытабын.
Биирдэ дьиэ эркинэ буолуохтаах хаптаһыннары дьаарыстыы сырыттыбыт. Илиитигэр мас сүлүгэһи туппут ньиэмэс саллаата, азиаттыы дьүһүннээхпин көрөн, чопчу миэхэ ынан кэлэн “маны көтөҕөн илдьэн уур” диэн мин хайдах да кыайар кыаҕа суох маспын ыйан баран, сирэйэ-хараҕа диэн тумнубакка, туох да бокуойа суох илдьи кырбаан барда. Аччыктаан атахпын нэһиилэ соһо сылдьар киһи маспын көтөҕө сатыыбын да, кыайбаппын. Кырбаан өлөрөрө буолан эрдэҕинэ биир бөдөҥ нуучча билиэннэйэ кэлэн миигин туора хаһыйан баран, маһы бэйэтэ көтөҕөн илдьэ барбыта. Мин бэрт эрэйинэн, түөрт атах буолан сыыллан дьон быыһыгар киирэн састым. Сырсан тиийэн өлөрүөҕүн уулуссанан ааһан иһэр гражданскай ньиэмэстэр хаһыытаан тохтоппуттара. Урут түһэн эттэххэ, кэлин 1945 с. сааһыгар босхоломмут Германияҕа сылдьан, иэспин ситиһээри ол фашист чиччигин булуохпун аһара да баҕардым этэ!
– Рига куоракка сырыттахпытына, “фронт лииньийэтэ чугаһаабыт, онон биһигини арҕаа көһөрөллөр үһү” диэн сурах тарҕанна. “Хайдах эмэ гынан мүлчү туттаран куотан хаалбыт киһи” диэн киһи барыта ыраланар. Биһигини арҕаа утаараллара бу кэлэн турдаҕына, биирдэ, кураанах дьиэ иһинээҕи кирилиэһинэн сарай үөһэ тахсан саһан хааллым. Кэлин билбитим, онно хас да бэйэм курдук киһи хайыы үйэҕэ киирэн саһан сыппыттар эбит. Хабыс-хараҥа. Түүн икки ыттаах фашист киирэн сарайы чүүччэйдилэр. Адьас аттыбынан саппыкыларын боккуоба лаһыгыраан, ыттара аҕылаһан аастылар эрээри, миигин булбатылар. Сотору атын муннукка тиийэн ыттар биир саһан сыппыт киһини булан сарылаттылар. Фашистар анал үөрэхтээх ыттара билиэннэйдэри киһи көрөн этэ салаһыан курдук тырыта-хайыта тыытан сэймэктээччилэр. Мин тыаһа суох аллара диэки ыстанным...
Ити билигин дьон Арҕаа Европаны хайгыылларын, сынньана бара сатыылларын истэбин. Мин ол кыраммыт Арҕаа Европаны барытын кэриэтэ кэрийбитим. Австрия, Германия, Франция, Прибалтика концлааҕырдарын тото көрбүтүм. Онно иккистээн барыахпын баҕарбаппын.
Көҥүлгэ көтүү
Арҕаа Германияҕа, Берлинтэн 250 км ыраах баар Полен-Посты билиэннэйдэри тутар пуунтан “Востергольсер” диэн кыра лааҕырга бырахпыттара. Манна Амматтан сылдьар Илья Васильевич Кузьмин, Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн Иван Кириллович Иванов диэн саха уолаттарын кытта бииргэ түбэспиппит (бу уолаттар кэлин туох дьылҕаламмыттарын билбэппин, көрдөөн көрбүтүм да булбатаҕым). Амма уола Илья Кузьмин ньиэмэстии туох да аксыана суох ыраастык саҥарар буолбут этэ.
Иккис фронт аһыллан, сэрии тыаһа субу иһиллэр буолуталаата. Ньиэмэстэрбит хара дьайыыларын иһин ыар иэстэбил күннэрэ чугаһаан иһэрин сэрэйэн, уордара-кылыннара намтаан, “сымнаан” аҕай сылдьаллара. Биир күн ыаллаһа бараакпытыгар сытар нуучча билиэннэйдэрин аҥаардара күрээн хаалла. Ол түүнүгэр, бииргэ сытар дьоммут утуйбуттарын кэннэ биһиги, үс саха уола, имнэнсэн баран таһырдьа таҕыстыбыт. Тиэргэммитин иилиир хатыылаах бробулуоха ханан мөлтөхтүк бааллыбытын эрдэ үөрэппиппит. Эрдэ булан кистэммит чыскыбытынан боробулуоханы быһыта туттаран баран, сыылан таҕыстыбыт.
Тахсаат да, чугас көстөр тыа диэки сырыстыбыт...
Алексей Васильевич Арҕаа Германияттан билиэннэйдэр бөлөхтөрүн кытта сатыы хааман, 1945 с. от ыйын 2 күнүгэр Волхов куоракка кэлбитэ. НКВД тыйыс бэрэбиэркэтин мүлчү түһэн, кыһалаҥ быһыытынан үлэҕэ 1 сылтан ордук Ростов уобалаһын Шахты куоратыгар үлэлээн баран, 1946 с. атырдьах ыйыгар төрөөбүт-үөскээбит Мэҥэ Хаҥалаһыгар төннөн кэлбитэ...
Иван Гаврильев 2006 с. кэпсэтиитэ.
