Эйэлээх халлаан анныгар олорбуппут номнуо 75 сыл буолла. Аҕа дойду Улуу сэриитэ хас биирдии дьиэ кэргэни аймаабыта. Ким эрэ аҕата, кэргэнэ, уола саа-саадах тутан дойдуларын, төрөөбүт ийэ буордарын көмүскүү сэриигэ аттаммыттара. Оттон дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар тыылга хаалан үлэлээбиттэрэ, Кыайыыны уһансыбыттара. Дойду үрдүнэн саамай элбэх сүтүктээх Саха сирэ буолар. Онон, Кыайыыны аҕалбыт ытык кырдьаҕастары, уоттаах сэрии хонуутугар букатын хаалбыт дьоруойдары, быйылгы үбүлүөйдээх сылга тиийбэтэх бэтэрээннэри, кинилэр хорсун быһыыларын куруук өйдүү-саныы сылдьыах тустаахпыт.
Кыайыы былааҕын өрө туппута
Биһиги аҕабыт Андросов Семен Николаевич 1900 сыллаахха Өлтөх нэһилиэгэр Бухатыыр диэн алааска күн сирин көрбүтэ. Оскуолаҕа үөрэммэтэх эрээри, ликбезкэ үөрэнэн холкутук суруйар уонна ааҕар этэ. Төрөппүттэрэ Балбаара уонна Ньукулай хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи иитэн олорбуттар. Кинилэр Сэбиэскэй былааһы уруйдуу-айхаллыы көрсүбүттэр. Ол курдук, саҥа тэриллэр холхуоска сүөһүлэрин холбоон киирбиттэр. Аҕабыт хара үлэҕэ күүһүн харыстаабакка үлэлээбитэ. Саха сиригэр көмүс, хорҕолдьун хостооһуна саҕаламмытыгар, сэбиэскэй былаас холхуостарга, көмүсчүттэргэ аһы-үөлү, таһаҕаһы Ааллаах-Үүҥҥэ, Моой Үрэххэ тиэрдиигэ былаан түһэрбитэ. Ону толорууга аҕабыт “Коммуна суола” холхуостан доҕотторо Т.М. Татариновы, Н.Н. Алексеевы, М.А. Винокуровы уо.д.а. кытта 1950 сыллаахха диэри үлэлээбитэ.
Өрүс кыһыҥҥы суола турбутун кэннэ, холхуоһун салалтата, дьоно-сэргэтэ мустан, тэрийэн атаараллара. Нөҥүө сыл сааһыгар өрүс эстиэн эрэ иннинэ төннөрө. Аҕабыт айаҥҥа сылдьа үөрүйэх, сытыы-хотуу, бас-көс киһилэрэ этэ. Ол курдук суол тэлээччи буолан, дьоно симиэбийэҕэ сынньалаҥнык хоноллорун тэрийэрэ. Ону айаҥҥа бииргэ сылдьыбыт дьоно ахталлара.
Аҕабыт сэриигэ бастакы хомуурга ыҥырыллыбыта. Ыҥырыллыа дуо, бастакы хомуурга ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн уурааҕынан, сааһыран эрэр 40-лаах дьону ыҥырбаттар этэ. Ону биһиги аҕабыт сааһын үс сыл көҕүрэтэн, 1903 сыллаах төрүөхпүн диэн суруйан сайабылыанньа биэрбит уонна Чурапчытааҕы байаҥкамаат бэбиэскэтинэн Аҕа дойдутун көмүскүү барбыт. Саха сириттэн бастакы хомуурга ыҥырыллыбыт уолаттар Сибиир байыаннай чаастарыгар түбэһэн Москуба, Ленинград көмүскэлин уоттаах сэриитигэр кыттыбыттара. Аҕабыт кылгас кэмнээх байыаннай үөрэх кэнниттэн 1941 сыллаахха атырдьах ыйыгар, Ленинградскай фроҥҥа 51 №-дээх механизированнай биригээдэ 1-кы батальонугар 3-с мотострелковай ротаҕа түбэһэн сэриилэспитэ. Икки сыл биэс ый сэрии толоонугар сылдьыбыта, өлүүнү-сүтүүнү көрбүтэ. Биир хабыр хапсыһыыга үгүс буойун охтубут. Онно өстөөх буулдьата биһиги аҕабытын тумнубатах, xaҥас санныгар уонна илиитигэp улаханнык бааһырдыбыт. Дьолго, кэккэлэһэ испит нуучча доҕоро сосуһан, кыргыһыы хонуутуттан таһаарбыт. Элбэх хаанын сүтэрэн бэйэтин кыаммат буолбут киһини госпитальга киллэрбиттэр. Аҕабыт аҕыс ый эмтэнэн III курууппалаах инбэлиит буолбут. Госпитальтан тахсыбытын кэннэ сэриилэһэр чааска ыыппатахтар. Ол оннугар 709 №-дээх собуокка, 15 №-дээх сыахха үлэһитинэн анаабыттар. Манна үтүө суобастаахтык үлэлээн күннээҕи нуорматын аһара толорон хайҕалга сылдьыбыт. Сэрии бүппүтүн да кэннэ демобилизациялаабатахтар, урусхалламмыт куораттары чөлүгэр түһэрии үлэтигэр хаалларбыттар. Инньэ гынан, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн уурааҕынан, 1946 сыллаахха тохсунньу 23 күнүгэр аармыйаттан демобилизацияланан, бэрт эрэйинэн Дьокуускай буоругар үктэммит. Оччолорго Бухатыыр алааска тиийэр сырыы суоҕа. Сэрии уотунан өрө түллэҥниир хонууну икки атаҕынан тилийэ хаампыт киһи онтон чаҕыйбатах. Дойдутугар туос сатыы түһүнэн кэбиспит. Хаҥалас бөһүөлэгинэн, Дойдуунускай сиринэн суолун тутуспут. Аара ыалларга хонон-өрөөн, туохха көмөлөһүннэрэллэринэн үлэлээн салгыы хааман испит. Дьэ, итинник сатыы хааман саас тапталлаах алааһыгар тиийбит. Хомойуох иһин, төрөөбүт балаҕана кураанах көрсүбүт. Кини кэлэригэр кырдьаҕас ийэтэ, кэргэнэ, бииргэ төрөөбүттэрэ тиийээхтээбэтэхтэр. Сэрии ыарахан тыынын, суту-курааны тулуйбатахтар. Онон чугас дьонун сүтэрэн чороҥ соҕотох хаалбыт. Ол да буоллар, уот холоругу тулуйбут саллаат олох иһин эрдээхтик туруулаһан, олоҕун саҥалыы олорон саҕалаабыт.
Холхуоһун салалтатын көрдөһүүтүнэн сэриигэ барыан иннинээҕи үлэтигэр – Ааллаах-Үүҥҥэ, Моой Үрэххэ таһаҕас таһыытыгар – биригэдьииринэн үлэлээбит. Бу сылларга “Коммуна суола” холхуос таһаҕас таһыытыгар былаанын толорбут. Онно биһиги аҕабыт төһүү күүс буолбута саарбахтаммат.
Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар бөдөҥсүтүү хампаанньата ыытыллыбытыгар, Өлтөх нэһилиэгин үс холкуоһа кыттыһан, киин бөһүөлэги ханна тутар туһунан мунньах тэрийбиттэр. Ол мунньахха үс сири: Дьампыны, Өлүнньэхтээҕи, Бэйдиҥэни былааннаабыттар. Оччолорго Дьампы уонна Өлүнньэхтээх оскуолалаах, кулууптаах улахан бөһүөлэктэр этилэр. Оттон Бэйдиҥэҕэ аҕыйах ыал олороро. Бу мунньахха биһиги аҕабыт ““Мичурин” холхуос киинэ Бэйдиҥэ нэһилиэгэ буоллун” диэн этии киллэрбит. Мунньах кэнниттэн сарсыҥҥы күнүгэр Өлүнньэхтээхтэн көҥдөйө бүппүт дьиэтин көтүрэн, оҕуһунан тиэйэн аҕалан Бэйдиҥэ кэрэ кырдалыгар биир бастакынан туттубут. Сэрии кэмигэр соҕуруу уһуннук үлэлээбит, тутууга сыһыаннаах буолан, туппут дьиэтэ билигин да Бэйдиҥэ бөһүөлэгин киэргэтэн турар.
Кэлин аҕабыт тутууга биригэдьиирдээбитэ, сайылык титииктэрин, медпууну, уопсай дьиэни, нэһилиэк хонтуоратын, успуорт сааланы тутуспута. Архыыпка суруллубутунан уонна бииргэ үлэлээбит дьоно кэпсээбитгэринэн, 1957 сыллаахха от үлэтигэр биир декадаҕа (10 хонук иһигэр) 88 туонна оту кэбиспит. Доруобуйата мөлтүөҕүттэн өлүөр диэри кадровай булчутунан үлэлээбитэ. Аҕабыт олоххо тардыһыыта күүстээх буолан, 49 сааһыгар 22 сыл балыс кыыһы кэргэн ылан, 1949 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр ыал буолбуттара. Оннук нэһилиэк олоҕун уйгутун уһансар биир ыал эбиллибитэ. Ийэбитинээн аҕыс оҕону күн сирин көрдөрөн, билигин кинилэр ааттарын сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ ааттаталлар.
Ийэбит эйэлээх олоҕу уһансыбыта
Ийэбит Андросова Матрена Николаевна 1922 сыллаахха балаҕан ыйын 15 күнүгэр Өлтөх нэһилиэгэр, Намта алааска, элбэх оҕолоох орто сэниэ ыалга үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ Настаа уонна Ньукулай Поповтар диэннэрэ. Ийэбит үс эрэ кылаас үөрэхтээх этэ. Төрөппүттэрэ элбэх оҕону өйүөлээн кыайан үөрэттэрэр кыахтара суох буолан, салгыы үөрэммэтэх. Онон оҕо эрдэҕиттэн хара үлэҕэ эриллэн улааппыт. Ол курдук, оҕуһунан от-мас тиэйиитигэр, оннооҕор таһаҕас таһыытыгар үлэлээбит.
Аҕа дойду сэриитин кэмигэр аччыктыыры, тоҥору-хатары, сылайары-элэйэри эрдээхтик тулуйан тыыннаах хаалбыт. Ол туһунан маннык ахтара:
– Сэрии кэминээҕи уот кураан дьылларга аччыктааһын, хоргуйан өлүү, оччотооҕу тыа сирин дьонун олоҕун айгыраппыта. Оччолорго I Өлтөхтөн эр дьон үгүһэ бэбиэскэ тутан бастакы хомуурга ыҥырыллан барбыттара. Инньэ гынан, холкуоска ыарахан үлэни кыайыах айылаах киһи хаалбатаҕа. Аччыктааһын, хоргуйан өлүү үксээбитэ. Өлүнньэхтээх халдьаайытыгар олорооччулар ыал ыалынан хоргуйан өлбүттэрэ. Ол дьыл Тоҕойго түөрт буолан кыстаабыппыт. Маспытын-оппутун, мууспутун бэйэбит бэлэмниир, оҕуһунан тиэйэн киллэрэр этибит. Оннук эр киһи үлэтин барытын толорорум. Эргэ ампаары көтүрэн, ол маһын эрбээн, хайытан, кыстаан көмүлүөк оһохпутун отторбут. Көмүлүөк оһох барахсан сылааһа, төһөлөөх дьону өлөр өлүүттэн быыһаабыта буолуой?
Ыйга үс киилэ бурдук биэрэллэрэ, онтон атынын ким хайдах дьаһанарынан, буларынан... Оттон-мастан тардыһан күнү этэҥҥэ туораатахпытына үөрэрбит. Биирдэ Бүтэйдээххэ муҥхаҕа сырыттыбыт, биирдии баһыыга тигистибит. Ону салалтабыт таҥаспыт чарааһын иһин муҥхаҕа сылдьарбытын бобон кэбиспитэ. Биһиги холхуоспутуттан сэрии бастакы сылларыгар сутаан, хоргуйан 40-тан тахса киһи өлбүтэ. Үлэлиир кыахтаах биэс эрэ киһи хаалбыта. Ол дьону кытта араас үлэҕэ сылдьыбытым. Олус ыарахан күннэр-дьыллар саҕаламмыттара. Мин пиэрмэ сүөһүлэригэр оҕуһунан от тиэйэрим. Ол кэмҥэ биир да салайааччы кэлэн, хайдах олорорбутун көрөн-истэн барбатаҕа.
Нуорманан ылар аспыт ханна да тиийбэт, куруук аччык сылдьарбыт. Кэлин ыарахан үлэни кыайбат да буолан барбыппыт. Сэниэбит суоҕуттан сороҕор умса баран түһэрбит. Күүскэ хамсаннахпытына мэйиибит эргийэрэ. Биир күн үгэспинэн икки оҕуһунан от тиэйэ бардым. Оҕустарым ырыганнара сүрдээх, нэһиилэ хаамаллар. Дьэ, ити курдук иэҕэҥнэһэн от тиэйэр сирбитигэр тиийдибит. Үчүгэй сылаас таҥас кэлиэ дуо. Убайым эргэ-урба таҥаһын кэтэрим. Намыһах соҕус кэбиһиилээх от этэ да, онно кыайан тахсыбаккабын эрэйдэннэхпиэн. Нэһиилэ тахсаммын оппун тиэйбитим. Аны биир оҕуһум кыайбакка сытынан кэбистэ. Туруора сатаабытым да, турбатаҕа. Хайыахпыный, от биэрэн бараммын иккис оҕуспун сиэтэн пиэрмэбэр бардым. Төннөн кэлиибэр оҕуһум от сиэн син сэниэлэммит этэ. Ити курдук, үс сыл устата пиэрмэҕэ от тиэйбитим. Аны Чараҥтан үстүү атынан оройуоннааҕы сэбиэт дьиэтэ тутуллуохтаах маһын таспыппыт. Ити курдук... Ыал буолан оҕолонор, сиэннэнэр дьылҕа хааным оҥоһуутунан баччаҕа кэллэҕим.
Төрөппүттэрбит 18 сыл толору дьоллоох олоҕу олорбуттара. Аҕабыт 1967 сыллаахха 67 сааһыгар олохтон туораабыта. Оттон ийэбит 2010 сыллаахха тохсунньуга, Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйүгэр аҕыйах ыйынан тиийбэккэ, 87 сааһыгар бараахтаабыта.
Биһиэхэ, Андросовтар халыҥ аймахха, Кыайыы күнэ олус долгутуулаах бырааһынньык. Төрөппүттэрбит хорсун быһыыларын саныыр-ахтар, оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр, хос сиэннэрбитигэр кэпсиир, холобур оҥостор ытык иэспит. Улуу Кыайыы 75 сылынан!
Орто уоллара Николай АНДРОСОВ, Уус Алдан улууһа, Бороҕон.
