Бүгүн мин алмаас бэтэрээнэ, бу эйгэҕэ олоҕун 27 сылын анаабыт, эйэҕэс кэргэн, икки кыыс амарах аҕата, уоллаах кыыс сиэн тапталлаах эһэтэ Александр Иванович Михайловтыын кэпсэтэбин.
Кини көмүстээх Алдан оройуонугар төрөөбүт. Төрөппүттэрэ иккиэн – горнайдар. Мытаах уонна Солоҕон дьоно эбит:
– Көмүс хостонуута үгэннээн турдаҕына, саха ыччатын көмүскэ хомуйаллар эбит. Онно хапсан, бастаан абаҕам тиийбит. Аҕам аах ийэлэрэ суох улааппыттар: эрдэ өлбүт. Абаҕам кэнниттэн эһэм 2 ынаҕын атыылаан, сылгытын үс табаҕа атастаһан, орто уолун – мин аҕабын – илдьэ көһөн тиийэр. Кыра уолун ыалларга ииттэрэ хаалларбыт. Тырканда бириискэтигэр тиийэн, бастаан утаа көмүскэ үлэлээбит. Онтон салгыы табаларын элбэтэн, оҕонньор табаҕа көспүт. Аҕам райпо диэн тэрилтэҕэ түүлээх тутааччынан сылдьыбыт. Онно тиийэн эрэ баран нууччалыы кэпсэтэр буолбутун кэпсиирэ. Сэрии буолбутугар аҕам онно барар. 1947 с. эргиллэр...
Биһиги Тырканда Спокойнай диэн бөһүөлэккэ үс оҕо төрөөбүппүт. 2 сыл балыс быраатым В.И. Михайлов эмиэ горняк: Нерюнгрига үлэлээбитэ, Ил Түмэн дьокутаата, Беркакит баһылыга эҥин буола сылдьыбыта. Бырааппыныын биир кууруска үөрэммиппит.
Аармыйаҕа мин – флокка, кини пехотаҕа сулууспалаабыт буолан, биир сыл диэмбэллэммиппит. СГУ Хайа отделениетыгар туттарсан киирэн, 1976 сыллаахха бүтэрбиппит. Оччолорго отделение этэ. Сылга биир бөлөх бүтэрэрэ.
Биһиги бүтэрэр сылбытыгар маннааҕы горняктартан, Удачнайга бастакы ыытыы тэриллэн, 4 буолан тиийбиппит. Николай Ефимович Прокопьев, Чурапчы киһитэ, биэнсийэҕэ тахсыар диэри АЛРОСА бэрэстэбиитэлистибэтигэр, Дьокуускайга уһуннук үлэлээбитэ. Иван Александрович Кузьмин -- Өлүөхүмэ Ииннээҕиттэн. Үлэлии сылдьан, ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Виталий Иннокентьевич Тарасов куораттан сылдьар нуучча уола этэ, кэргэнин кытта Кемеровоҕа көһөн баран, искэнтэн суох буолбута. Онон билигин Николай Прокопьевтыын баарбыт, Дьокуускайга олоробут. Үөлээннээҕим 72 саастаах, биир сыл аҕа. Бөлөхпүт ыстаарыстата. Күн бүгүнүгэр диэри биһигини түмэн, билсэ сылдьабыт. Бассаапка бөлөхтөөхпүт.
Биһиги иннибитинэ мантан распределениенан тиийбит, оччолорго кылаабынай инженердээбит, үлэлээбитэ 10 сыл курдук буолбут Сергей Иванович Алексеев эрэ баара. Кини кэлин Магадааҥҥа өлбүтэ. “Якуталмаз” маннааҕы университеты бүтэрбиттэри рапсределениенан ыла сатаабат этэ. Дьон бэйэтэ тиийэн үлэҕэ киирэрэ. Соҕурууҥҥуну бүтэрэн кэлэн үлэлээбиттэр ортолоругар Десяткин, Дорофеев бааллара. Биһиги кэннибититтэн СГУ-лары ылар буолтара.
Ньурбаттан ордук элбэхтэрэ. Амакиҥка бу турдаҕа, Мииринэйиҥ да чугас. Сорохторо кэлин кэллэхтэрэ буолуо. АЛРОСА бэтэрээннэрэ сыл аайы биирдэ-иккитэ хайаан да көрсөбүт. Онно көрдөххө, аҥаарбыт кэриҥэ Ньурба буолар. Биир көлүөнэ буоллахтара: Балакшин, Яковлев, Андросов, бырааттыы Кириллиннэр, Еремеев. Бары салайар үлэҕэ сылдьыбыттара.
– Дьэ, бүтэрэн тиийдигит. Онтон...
– Хайа маастарынан бараҕыт диэн ыыппыттара. Тиийбиппитигэр: “Уопуттаах дьону ылабыт. Оробуочайдарбыт аҥаардара – инженердэр, техниктэр. Уопуттаах, соҕурууттан нобуорданан кэлбит дьон. Оттон маастар эрэ хара баһаам. Онон оробуочай идэҕэ сөбүлэспэт түгэҥҥитигэр “открепительнай” биэрэбит, төннөҕүт”, -- диэх курдук эттилэр. Онон тутуспутунан оробуочайдыыр буоллубут. Олус уһуннук буолбатах. Мин уонна Кузьмин 2-лии сыл курдук үлэлээбиппит: мин – экскаваторга көмөлөһөөччүнэн, кини – сири үүттүүр ыстаныакка. Прокопьевпытын сотору буолаат, геолог чинчийэр баартыйатыгар хайа маастарынан ылбыттара.
Тарасовпыт сыл аҥаарынан уоппускаҕа барбыт киһини солбуйан, ХБК диспиэччэринэн киирбитэ. Салгыы хаалан, тохтуор диэри үлэлээбитэ. Кэлин бэйэм суол тутуутун маастарынан, хайа маастарынан үлэлээбитим. Экскаваторга көмөлөһөөччүнэн сылдьыбыппын аахтахпына, 10 сыл оннук үлэлээн баран, салгыы горно-техническэй иниспиэксийэҕэ көһөн, 9 сыл үлэлээбитим. Удачнайга олорорбут. Уларыта тутуу сыллара саҕаланан, бүддьүөт тэрилтэтэ буоламмыт, хамнас кып-кыра буолбута. Сынньалаҥмар Алданнаары гыннахпына, уоппускам харчыта айаным биир өттүгэр эрэ тиийэрэ. Төннөрбөр кэргэним төлөһөрө. Кэргэним -- тутуу инженерэ. Араас үлэҕэ сылдьыбыта. Төһө өр оннук сылдьыахпытый? Уурайан, төттөрү Удачнайдааҕы ХБК-ҕа кэлбиппэр, хата, ылбыттара. Үгэс курдук, ылааччылара суох. Иниспиэксийэҕэ сылдьан, ирдэбили тутуһуннараары кыратык түүрэйдээн ылаҕын эҥин. Ол гынан баран мин наһаалаабатаҕым буолуо (күлэр). ХБК дириэктэринэн Густав Афанасьевич Яковлев үлэлиирэ, кэлин АЛРОСА бэрэстэбиитэлистибэтин өр салайбыт киһи. Дьэ, хата, кини өйөөн, карьер производственнай-техническэй бүрүөтүгэр начаалынньыгынан анаабыттара. 3 сыл үлэлээбитим кэннэ, кэмбинээт производственнай техническэй отделыгар солбуйааччынан ыҥырбыттара. Биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри онно 10-тан тахса сыл үлэлээбитим.
– Ол аата, иниспиэксийэлэр, тиэхиньикэ туругун, ТБ эҥин бэрэбиэркэлиир үлэлээх буоллаххыт?
– Оннук. Хайаҕа сыһыаннаах чинчийиилэрин көрөр иниспиэктэр этим. Саха сирин арҕаа өттүнээҕини, Айхал, Удачнай уонна Анаабыр ХБК-ларын, хоту үлэлиир геолог-чинчийэр эспэдииссийэлэр хайаҕа үлэлэрин, үүттүүр үлэлэрин эҥин бэрэбиэркэлиирим. Мииринэй киэнэ туһунан этэ.
– Оробуочайтан саҕалаан, араас үлэни боруобалаабыккын. Ити гынан АЛРОСА-ҕа хас сыл үлэлээтиҥ?
– Бары да оннук саҕалаатахпыт. 36 сыл үлэ ыстаастаахпыттан, чопчу алмаас тэрилтэтигэр – 27-тэ. Иниспиэксийэни аахтахха, 37 сыл Удачнайга олорбуппут.
– Үйэ аҥаарыттан ордук кэм! Оччолорго ылбычча киһи алмааска дэбигис киирэ охсубат быһыылааҕа. Сытыы-хотуу өттүлэрэ сананан эрдэххит? Ордук сэбиэскэй саҕана олохтоохтор ынахтарыгар, сылгыларыгар сырыттахтара.
– Ээ суох. Оччолорго да хомсомуол лииньийэтинэн ыччат-хомсомуол путевкатынан 12-с баабырыка тутуутугар оҕо бөҕө кэлэн үлэлээбитэ. Ол 70-80 сс. эҥин диэки үлэлээбиттэр эмиэ бассаапка бөлөх аһан сибээстэһэллэр. Олорго эмиэ кыттыһан, алтыһан ылабын. Удачнайынан, Мииринэйинэн үлэлээбит – муох курдук.
– Баабырыканы тутуспут дьон салгыы хаалан үлэлээбиттэрэ дуу?
– Аҕыйах этибит. Бары тарҕаспыттарын кэнниттэн Удачнайга 10-тан тахса эрэ ыал (20-чэҕэ тиийбэт) хааллыбыт быһыылааҕа. Оҕолуун-уруулуун 70-ча эбиппитин ааҕарбын өйдүүбүн. Ити – 80-с сс. этэбин. Оробуочайдыы хаалбыт үөрэхтээх киһи аҕыйаҕа. Эдэр дьон дойдуларыгар төнүннэхтэрэ. Ордук уолаттар тулуйбаттара. Кус-хаас көттө даҕаны, баран хаалаллара. (күлэр). Оччолорго сопхуос үлэтэ эрэ дэлэй. Килиэбэ суох хаалбаттар, бараллар. Хомсомуол путевката диэн биллэр: үөрэххэ киирбэтэхтэри обкуомҥа ыҥыра-ыҥыра ыыталыыллара. “Бараҕын дуу, барбаккын дуу?” диэн ыйыппаттара, онон алҕас хапсан барбыт да баар бөҕө буоллаҕа.
Бэйэм алмаастан 2012 с. үлэлээн бүппүтүм. Отчуот той, кумааҕы толоруута эбиллэн барбыта. Урут 2 лиискэ оҥорор отчуоппут уонунан лиис буола уһаабыта. Салаа да аайы оннук буолла быһыылаах.
– Александр Иванович, арай билигин оскуоланы бүтэрээри сылдьар уола хаан эбит буол, идэҕин уларытыаҥ этэ дуу?
– Аҕам бириискэттэн холкуоска көһөн, оскуолаҕа киирэр сылбар тыаҕа көһөн, онно бүтэрбитим. Онон, дьиҥинэн, тыа оҕото да буолларбын, хайдах да олохпун дэриэбинэни кытта сибээстээбэт этим. Матымаатыка, физика өттүн сэргиирим. Онон син биир техническэй өттүнэн барыа этим. Оскуола кэнниттэн матымаатыка үчүүталын үөрэҕэр туттарсан, чуут учуутал буола сыспытым (күлэр). Хата, дьолбор, бастакы түһүмэххэ кыайан хапсыбакка, дойдубар төннүбүтүм. Күһүөрү 2-с түһүмэххэ үөрэнэ кэл диэн ыҥырбыттарын кэлбэтэҕим. Онон арыт таҥараҕа махтанабын киирбэккэ хаалбыппар. Нөҥүө сылыгар техническэйгэ, хайа отделениетыгар туттарсан баран, аны бырабааллаан хаалбытым. Онон кыһынын үлэлээн баран, аармыйаҕа барабын. Муора флотугар сулууспалыы сырыттахпына, уоппускаҕа ыыппыттара. Ол кэлэ сылдьан, учуобунньук, кинигэ илдьэ баран, көрөр-ааҕар, дьарыктанар этим.
– Тыый! Эдэр киһи диэтэххэ, сыал-сорук оҥостон, бэркэ кыһаллар эбиккин. Эдэрдэргэ холобур буолуон сөп эбит. Уопуттаах дьон үлэҕэ-хамнаска сыһыаннарын, туох уустугу туораабыттарын ыйыталаһар үгэстээхпин. Киһи киһиттэн үөрэнэр.
– Дьэ, оччоҕо маннык. Саҥа тиийбиппэр экскаваторщикка көмөлөһөөччү оҥорон, Б.М. Томашевскай диэн уопуттаах, сэрии бэтэрээнэ оҕонньорго сыһыардылар. 12,5 кууптаах улахан экскаватордаах. Кырдьаҕас көмөлөһөөччүлэригэр кытаанах уонна олус ирдэбиллээх этэ. Мөҕүү-түүрэйдээһин да баара. Биир да киһи кинини кытта уһуннук тулуйан үлэлээбэт дииллэрэ. Арай киниэхэ түбэһэн хааллым (күлэр). Онно саныыбын: “Бу биир оҕонньору кытта уопсай тылы сатаан булан, тапсан үлэлээбэтэхпинэ, хайдах кэнники дьону салайан дуу, хайаан дуу үлэлэтиэмий?” -- диэн. Мин кэннибиттэн биир нуучча уола, кырдьаҕас уурайыар диэри үлэлэспитэ. Олус холку киһи этэ. Бэйэтэ кэлин массыньыыс буолбута. Үлэһит буоларга дьону кытта сыһыан эмиэ кырата суох суолталаах диэн ити этэбин. Дьон – араас, киһи киһиэхэ сыһыана эмиэ.
– “АЛРОСА, алмаас” диэни иһиттэххинэ, туох-ханнык иннинэ хараххар туох көстөрүй? Бастаан үлэлии тиийбит кэмиҥ? Удачнай?
– Тэрилтэ (күлэр). Ээ, ону саныы сылдьыбаппын. Ааспыт аастаҕа дии. Хата, ол оннугар билиҥҥэ диэри үлэбин, дьэ, түүлбэр көрөбүн. Барыта мүччүргэннээх буолар: ардыгар -- экскаваторым, арыт үүттүүр ыстаныагым сууллаары ыксаталлар. Сороҕор туох эрэ эстээри гынар диибин. Аны, ол түүлбэр умнубут дьоммун кытта аахтара билэр буолабын. Ааттарын-суолларын олоччу. Дьикти. Көннөрүбэр “ким этэй?” диэн толкуйдуу сатаатахха, киирэн да бэрт.
– Сүҥкэн эппиэтинэһи сүгэ сылдьыбытыҥ, иниспиэксийэҕэ үлэлииргэр эҥин таайан эрдэҕэ? Эн быһаарыныыгыттан дьон олоҕо тутулуктаах эбитэ буолуо?
– Оннук да буолуо. ТБ көрөҕүн. Туох эрэ буоллаҕына, эн эппиэтинэһиҥ буолар. Онон ардыгар ол-бу үлэни толорортон аккаастанар киһи, арааһа, мин быһыылааҕым. Сэрэхтээх үлэни толорууга нэрээт биэрэллэр. Ону гыныҥ, маны гыныҥ диэн. Көрөн баран: “Маны үлэлээбэппит, сэрэхтээх сиргэ киһини эчэтэ ыытыам дуо?!” – диибин. Оччоҕо быһаарыы суруйтараллар. “Эппиппин уларыппат этим. Туспа көрүүлээхпин ардыгар сөбүлээччилэрэ суох. Мин оҥорботохпун атыттар, кэлиҥҥи симиэнэлэр, оҥорбут буолааччылар. Хонтуруоллаабыт кэмим тухары, этэҥҥэ, мин симиэнэбэр биир да киһи оһолломмотоҕо.
– Үөлээннээхтэргин кытта билиҥҥэ диэри алтыһа сылдьар эбиккит – бэртээхэй. АЛРОСА бэтэрээннэрин умнубат, көмөлөһөр диэни истэбин. Дьиэ-уот өттүнэн эҥин өйөөтөхтөрө, наҕараада да баара буолуо?
– Билигин да АЛРОСАбыт иһинэн түмсэн, алтыһар буоллахпыт. Бэрэстэбиитэлистибэ үлэлэһэр. Бэтэрээннэр сэбиэттэрэ баар, В.Т. Курнев салайар. Ону тэҥэ “Алмазная осень” ПФ үбүлүөйдээх сылга эҕэрдэлээн аккырыыкка эҥин ыытар. Удачнайга үлэлии сырыттахпына, дьиэ биэртэрэ. Боропсойуус лииньийэтинэн уочаратынан дьиэ бэриллэр буола сылдьыбыта. Онно ылбытым. Бүддьүөт тэрилтэлэригэр эмиэ уочаратынан бэриллэрэ ол саҕана. Наҕараада диэтэххэ, П.С. Щербаков карьер начаалынньыга эрдэҕинэ, кылгас кэмҥэ кыраамата той бөҕө буола сылдьыбыттаахпын.
– Кэпсээниҥ иһин махтанабын, Александр Иванович! Чөл, чэгиэн сырыт.
Татьяна Захарова-Лоһуура.
