Миигин утары Юлиан Юмшанов олорор. Хорсун санаалаах эдэркээн уол. Кырдьыгын булаары, бүгүн миэхэ олоҕун ыар охсуутун кэпсиир.
Юлиан алтынньы 26 күнүгэр «Дуолан-строй» тэрилтэҕэ үлэлии сылдьан бэһис этээс кырыыһатыттан сууллан түһэн улаханнык эчэйбитэ. Бу сураҕы биир дойдулаахтара олус хомойо истибиппит. Саҥа олох олорон эрэр уолбутун аһыммыппыт даҕаны.
Бүгүҥҥү дьоруойбун билиһиннэрэ түһүүм. Юлиан Үөһээ Дьааҥы Боруулааҕыттан төрүттээх. Бииргэ төрөөбүт үһүөлэр. Үһүөн уолаттар. Кини – ортоку оҕо. Боруулаах орто оскуолатын 2013 с. үөрэнэн бүтэрбитэ. Успуорка дьоҕурдаах, бэйэтин кыанар уол Физкультура институгар туттарсан киирбитэ. Дьупулуомун ылаат, тута Ийэ дойдутугар ытык иэһин төлүү аармыйаҕа сулууспалыы барбыта. Сулууспата этэҥҥэ ааһан, 2018 сыл бэс ыйыгар дойдутун күөх кырыһыгар үктэммитэ. Төрөөбүт, улааппыт сиригэр, Үөһээ Дьааҥы Боруулааҕар, дьонун көрсөн, сынньанан, күүс-уох ылан кэлбитэ. «Күһүн хойутуу кэлэн хаалбытым. Үлэ көрдөнөр түбүккэ түспүтүм. Үөрэхпин бүтэрэн, сулууспалаан, дьэ, оннубун-тойбун булунар санаалааҕым. МЧС үлэтин уруккуттан сэҥээрэр этим. Билэр уолаттарбыттан ыйыталаһан, куорат 4-с №-дээх отделыгар үлэ кэпсэтэ барбыппар «суоппарынан ылыахпытын сөп» диэбиттэрэ. Мин байыас буолуохпун баҕарар буоламмын, «өссө толкуйданыам» диэбитим», – диэн кэпсээнин аргыый саҕалыыр.
– Хайдах тутуу-өрөмүөн үлэтигэр киирэн хааллыҥ? Тутууга сыстаҕас этиҥ дуо?
– Тутууга соччо сыстаҕаһа суох этим эрээри, ханнык да хара үлэттэн толлон турбат этим. Саас табаарыстарым «өрөмүөҥҥэ үлэлиэххэ» диэтилэр. Харчы наада буолан сөбүлэспитим. Кулаковскай аатынан уулусса 44/1 №-дээх дьиэтин кырыыһатын оҥорбуппут. Тутууга урут үлэлээн көрбөтөх буоламмын, маҥнай билэр уолум биригээдэтигэр сылдьыспытым. Хамнаспытын, уһатан-кэҥэтэн да буоллар, төлөөбүттэрэ. Ити кэнниттэн Горькай уулуссатыгар турар дьиэни ититиигэ үлэлэспитим. От ыйыгар саҥа үлэ көстүбүтэ: Маяковскай уулусса 108 №-дээх дьиэтин кырыыһатын уларытыы. Егор Емельяновы кытта баран эбийиэги көрбүтүм. Хампаанньа дириэктэрэ Павел Емельянов тугу үлэлиэхтээхпин, өрөмүөн бырайыагын кэпсээбитэ. «Тутуһар мас сыҥаһата (перилата) суох. Эһиги үлэлээн бүттэххитинэ, оҥорторуохпут» диэбитэ. Биригээдэ хомуйан, атырдьах ыйын 20 күнүгэр үлэбитин саҕалаабыппыт. Сэрэхтээх буолуу туһунан ким да, тугу да быһааран кэпсии барбатаҕа. «Бу барсыа дуо?» диэн көннөрү ыйыппыта буолаллара, «чэ, барсар ини» диирбит. Хайдах сатыырбытынан бэйэ-бэйэбитин страховкалаан үлэлии сылдьыбыппыт. Матырыйаалбытын кыраан сакаастаан үөһэ таһаартарарбыт, бэйэбит быанан страховкаланарбыт.
– Үлэҕитин төһө кэминэн туттарыахтаах этигитий? Хайдах баран испитэй?
– Болдьохпут сэтинньигэ диэри этэ. Алтынньы бүтүүтэ былааннаммыт үлэбитин барытын толорбуппут. Хамыыһыйа кэлэн туппута. Сайсары уокуругун баһылыга Леонид Бястинов көрөн баран «вентиляционнай шахта уонна кырыыһа икки ардыгар баар кыра хайаҕаһы герметигинэн бүөлээҥ» диэн сорудахтаабыта. Дьиҥэ, ол кыра хайаҕас туох да оруолу оонньообот, ол биһиги үлэбит да буолбатах этэ. Баһылык барбытын кэннэ бииргэ үлэлиир уолбун Алексей Слепцову кытта ону бүөлүү кырыыһа үрдүгэр тахсыбыппыт.
– Салгыы...
– Ол күн, алтынньы 26-гар, саатар, хаар түһэн кэбиспитэ. Вадим Стручков уонна Гаврил Юмшанов дьиэ иһигэр киирэн турбаны бүрүйэ сылдьыбыттара. Мин Алексейдыын хайаҕаһы бүөлүү тахсыбытым. Бүтэрбиппит. «Чэ, Алеша, бүтүөххэ» диэммин, уолбун быанан страховкалаан түһэрбитим. Миигин страховкалыыр киһи суох буолан, бэйэм түһүөхтээҕим. Эрдэ оннук түһэр этим. “Снегодержательгэ” үктэнэрим. Ол күн хаар түһэн кэбиһэн, “снегодержателим” аллара түһэн хаалбыта дуу, буолтата уһуллубута дуу, кыайан тирэммэтэҕим. Инньэ гынан биир хардыыны сыыһа тирэнэммин, биэс этээстээх дьиэ кырыыһатыттан аллара курулуу турбутум. Төһө кыаҕым баарынан онтон-мантан тутуһа, тардыһа сатаабытым да, туһа тахсыбатаҕа. Түһэн иһэн «өлөр диэн маннык түргэн эбит дуу» диэн санаа охсуллан ылбыта. Харахпын симэн кэбиспитим. Оҕо эрдэҕинээҕим, олорбут олоҕум хартыына курдук элэҥнээн ааспыта. Физкультура учуутала Нь.Е. Юмшанов урут кыра эрдэхпинэ «үөһэттэн түһэн иһэр киһи истиэнэттэн тэбиннэҕинэ, тыыннаах хаалар үһү» диэбитин өйдүү биэрбитим. Арааһа, атахпынан кэлэн түспүппүн быһыылаах. Ол иһин, баҕар, тыыннаах хаалбытым буолуо.
– Ол кэнниттэн туох буолбутун өйдүүгүн дуу?
– Миигин көрөн турбут Алексей хаһыыра түспүт үһү. Ону истэн, дьиэ иһигэр үлэлии сылдьар уолаттарым куһаҕан буолбутун сүрэхтэрэ сэрэйбит. Сүр улахан тыас өрө хабылла түспүт. Массыына үрдүгэр түстэ дии санаабыттар. Бэһис этээстэн сүүрэн түспүттэр. Сиргэ сытар үһүбүн. Шоковой турукка киирэн хаалбыппын быһыылаах. Эмискэ өйдөнөн кэлэн тура сатыыр, «олус тоҥнум» диир үһүбүн. Эмискэ өйбүн сүтэрэн кэбиһэр үһүбүн. Уолаттар көтөҕөн дьиэҕэ киллэрээри гыммыттарын туораттан cүүрэн кэлбит дьон «тыытымаҥ» диэн тохтоппуттар. Ол сытан, улаханнык айманан турбуппун. «Чэ, уолаттар, киһи буолбат буоллум. Өлөн эрэбин», – диэн быраһаайдаспыт үһүбүн. Бэйэм өйдөөбөппүн. Уолаттарым хайдах сатыылларынан уоскута сатаабыттар. «Кэтэспит санаабытыгар буолуо, реанимация массыыната өр айаннаан кэлбитэ» дииллэр.
– Хаһан өйдөнөн кэлбиккиний?
– Сэтинньи төрдүс күнүгэр «РБ-2 ЦЭМП» реанимациятын отделениетыгар уһуктубутум. Уонча күн куомаҕа сыппытым. Оһолум улахана бэрдиттэн ускуустубаннай куомаҕа киллэрбиттэр эбит. Уһуктан баран туох буолбутун өйдөөбөт этим. Харахпыттан ураты тугум да хамсаабата, кыайан саҥарбатым. Илиим кыратык хамсаабытыгар быраастар сүүрэн кэлбиттэрэ. «Юмшанов уһугунна» дии-дии, сүпсүлгэн бөҕө буолбута. «Билигин аҕаҕын ыҥырыахпыт» диэбиттэрэ. Аҕам киирбитэ. Туох буолбутун кэпсээбитэ. Куолайбар трахеостомия туруорбут буоланнар, биир да тылы кыайан ыган таһаарбатаҕым. Барыта түүл курдуга.
– Атаххын быспыттарын туһунан хаһыс күҥҥэр эппиттэрэй?
– Атахпын быспыттарын тута эппиттэр үһү. Ону өйдөөбөппүн. Реанимация диэн олус ыарахан сир эбит. “Мантан түргэнник куоппут киһи” дии саныырым. Быраастар «мантан куотуоххун баҕарар буоллаххына, сарсыарда хамыыһыйа көрө кэллэҕинэ, бэйэҕин үчүгэй өттүттэн көрдөрүөххүн наада» диэбиттэрэ. Сарсыарда аҕыс чааска киирэллэрэ. Арыый да өндөйөр буолан баран, туох баар күүспүн киллэрэн сууммута-тарааммыта буолан көрсүбүтүм. “Юлиан арыый бэттэх кэлэн эрэр быһыылаах” диэн, трахеостомиябын уһулбуттара. Салгыны эҕэрийэн тыынар диэн үчүгэй да эбит этэ. Ахсынньы ортото балыыһаттан тахсыбытым. Дьонум 203-с түөлбэҕэ иккис этээскэ дьиэ куортамнаспыттара. Маҥнайгы ыарахан кэмнэрбэр бииргэ төрөөбүт убайым Костя уонна табаарыһым Попов Сэмэн көрбүттэрэ. “Бэйэтин буруйуттан оһоллонно” дииллэрин иһиттэхпинэ, хомойо саныыбын. Соруйан, баҕаран туран ыстамматах буоллаҕым. Маннык түбэлтэҕэ ханнык баҕарар киһи түбэһиэн сөп. Итиэннэ үлэлээбит тэрилтэм дьоно көмөлөһүөх буолан эрэннэрэн баран, сүтэн хаалбыттарыттан эмиэ олус хомойобун. Куоматтан тахсан сыттахпына, Емельяновтар кэлэ сылдьыбыттара, «көмөлөһүөхпүт, өйүөхпүт, биллээр» диэбиттэрэ да – мэлигир.
– Оһолломмуккун билэн баран туох санаа киирбитэй?
–«Бу кэриэтэ өлбүтүм ордук эбит» дии санаабытым. Маҥнай утаа санаам түһэн, айманан, кутум-сүрүм тостон хаалбыта. «Хайдах да кыайан олорбот, киһи буолбат эбиппин» диэн бэйэбин төттөрү ностуруойдуу сатыыр курдугум. Трахеостомиялаах сылдьар кэммэр суругунан кэпсэтэрим. Быраастарга: «Маннык абытайдаах ыарыыны кыайан тулуйбат эбиппин. Миигин уһуктубат уубар утутан кэбиһиҥ», – диэн көрдөһөрүм. Быраастар «ээ сөп, көрүөхпүт, толкуйдуохпут» дииллэрэ. Билигин санаатахпына, уоскуталлар эбит. Этим-сииним барыта ыалдьара. Уһуктубат уубар утуйан сынньаныахпын баҕарарым. Итинник ыарахан түгэҥҥэ хайа да киһи санаата түһэн ылар быһыылаах. Доруобай, сүүрэ-көтө сылдьар киһи эмискэ оһоллонон хааллаҕым. Бэйэм даҕаны биир сиргэ өр тэһийэн олорботум, кэлэрбин-барарбын сөбүлүүрүм. Билигин эмиэ тугу эрэ гыныахпын, ханна эрэ барыахпын, үлэлиэхпин-хамсыахпын олус баҕарабын.
– Өссө туох эпэрээссийэни ааспыккыный?
– Бу кэтэ сылдьар Илизаров аппараатын суһаллык оҥорбуттара. Уҥуохтара халыр босхо баран хаалбатыннар диэн кэтэрпиттэрэ. Аҥаар атаҕым икки улахан аһаҕас тостуулаах. Быһыллыбыт атахпар биир тостуу баар. Ол тостуу эмиэ улахан буолан, Илизаров аппараатын кэтэ сылдьыбытым. Онтубун ааспыт нэдиэлэҕэ устубуттара. Билигин этэҥҥэ. Хаҥас өттүм – барыта тостуу. Ойоҕосторум, тоноҕоһум, санным... Алта ыйы быһа хамсаабакка сыппытым. Ол кэмҥэ өлөн хаалыам диэн олус куттанарым. Харахпын симнэхпинэ, утуйа сытан, устунан “баран” хаалыах курдугум. Онтон куттанан, кыайан утуйбат буоларым.
– Бу аппарааты кэппитиҥ төһө кэм буолла?
– Сэттэ ый буолла. Өссө да биэс-алта ый маннык сылдьыаҥ диэбиттэрэ. Уҥуохпун дьөлө үүттээн киллэрбиттэрэ. Уҥуохтарым сорох сиринэн бытарыйан хаалбыттар. “Сөпкө силбэһэ үүннүн” диэн тутар аппараат. Сотору саҥа эпэрээссийэ оҥоруохтаахтар. Харантыын буолан, барыта уһаан-тэнийэн хаалаары гынна. Быраастар кэлэн көрбөттөр. Баастарбын бэйэм ыраастыыбын, дьонтон истэн, видеоттан көрөн кыайан токуруйбат аҥаар атахпын эрчийэ сатыыбын. Тобугум төрүт хамсаабат этэ. Билигин дьэ сымнаан, кыра-кыралаан хамсыыр буолан эрэр.
– Ис уорганыҥ хайдаҕый?
– Тыҥам хайа барбыт этэ. Үрдүк баҕайы сиртэн түспүт буоламмын, икки тыҥам иккиэн, бүөрүм улаханнык доргуйбуттар. Маҥнай тыынарбар ыарахан этэ. Билигин этэҥҥэ. Маҥнай атахпын быспакка эрэ быыһыы, өрүһүйэ сатаабыттар. Торуомба үөскээн хаалан, хааным кыайан сүүрбэт буолан, бүөрүм, быарым аккаастаары гыммыттарыгар быһарга тиийбиттэр.
– Куомаҕа сытан тугу да түһээбэт, баттаппат этиҥ дуо?
– Аттыбар аҕам олорорун курдук өйдүүбүн. «Акаары да киһигин. Саҥа олох олорон иһэн, бачча эдэр сааскар...» – диэн тугу эрэ этэр курдуга. Уһуктан баран «итинник диэбитиҥ дуо?» диэн ыйыппыппар, “суох” диэх курдук эппитэ. Атыны тугу да түһээбэтэҕим, баттаппатаҕым.
– Билигин күнүҥ хайдах ааһарый?
– Эрэсиимим суох. Көннөрө сатыыбын да, кыалла илик. Түүнүн сүгүн утуйбаппын. Араас санаа киирэр. Холобур, сарсыарда 5,30 чааска дьэ утуйбутум. Үс чааһынан уһуктубутум. Уруккубун эргитэ саныыбын. Аны олоҕум хайдах буолуой диэн элбэҕи толкуйдуубун. Санаа ааспакка-арахпакка аалар эбит. Табаарыстарым тиһигин быспакка куруук кэлэн бараллар. Сонуннарын кэпсииллэр, сороҕор таһырдьа таһааран салгын сиэтэллэр. Ол кэмҥэ умна быһыытыйабын. Хаамыахпын олус баҕарабын. Саатар, чэйбин бэйэм куттар буоларым эбитэ буоллар. Инбэлиит диэн тылы букатын сөбүлээбэт эбиппин. Бэйэбин инбэлиит курдук санаммаппын. Инбэлиит кэлээскэтин эмиэ ыараханнык ылынабын. Дьоҥҥо үттэрэ сылдьарбыттан хомойобун. Аппарааппын уһуллахтарына, кэлээскэтэ суох, ол кэриэтэ хара күүспүнэн сыыллан да таһырдьа тахсыам этэ. Мин курдук оһолго түбэспит дьон туһунан устуулары элбэҕи көрөбүн. Улахан оһол кэнниттэн олох баар эбит диэн өйдөөтүм. Урукку курдук буолбатах, аны атын олох миигин күүтэр. Бэттэх кэлэн, үтүөрэн истэҕим аайы олоххо тардыһыым күүһүрэн иһэр. Атахпар турдарбын эрэ, бу уустук кэми этэҥҥэ туруом.
Ол алтынньы 26 күнүн кэннэ сыл аҥаарыттан эрэ ордук кэм ааста. Этин-сиинин бааһа, саамай ыарыылааҕа, ааһан-араҕан биэрбэтэ – сүрэҕин бааһа – оһо илик. Бааһа оһо, чэрдийэ илигинэ хараҕыттан биирдэ таммах ууну түһэрбэккэ аһаҕастык кэпсээтэ. Доруобуйата эрэ этэҥҥэ буоллар, олох бу охсуутун тулуйар кыахтаах, эр сүрэхтээх уол эбит диэн санаалаах ааны аргыый аһан тахсан бардым.
Диана КЛЕПАНДИНА.
