Аҕа дойду Улуу сэриитэ сэбиэскэй норуот кыайыытынан түмүктэммитэ 75 сылынан устуоруйа бу сүдү кэрчигин чахчылара, дьоруойдара, түмүктэрэ киэҥник сырдатыллыахтаах. Федор Охлопков – саха омугу албан аатырдыбыт снайпер, хорсун сэрииһит. Сэриигэ 1941 сыл балаҕан ыйыгар ыҥырыллыбыта. Бүлүмүөтчүк, 30-с аармыйа 375-с дивизиятын 1243-с стрелковай пуолкатын аптамаатчыктарын ротатын отделениетын хамандыыра этэ. Кини салайар бөлөҕөр Квачантирадзе, Смоленскай, Ганьшин курдук аар-саарга аатырбыт снайпердар сулууспалаабыттара. 1944 сыл от ыйын 23 күнүнээҕи көрдөрүүнэн, Охлопков снайпер бинтиэпкэтинэн 429 өстөөх саллаатын уонна эписиэрин суох гыммыта. Ол эрээри бииргэ сулууспалаабыт доҕотторо мэктиэлииллэринэн, ити сыыппара 1000-тан лаппа тахсыбыт. 1945 сыллаахха бэс ыйын 24 күнүгэр Москубаҕа Кыһыл болуоссакка Кыайыы параатыгар кыттыбыта.
Сэрии кэнниттэн Тааттатааҕы баартыйа кэмитиэтин байыаннай салаатын салайбыта. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Сопхуоска араас дуоһунаска үлэлээбитэ. 1965 сыллаахха килбиэннээх сэрииһит Федор Матвеевич Охлопковка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибитэ. Оттон бу аат-суол дьиҥнээх хаһаайынын булуутугар үгүс сыратын уурбут, сүүрбүт-көппүт, кини туһунан элбэх кинигэни таһаарбыт киһи -- Дмитрий Кустуров. Бүгүн аатырбыт суруналыыстыын ити туһунан кэпсэтэбин.
Дмитрий Васильевич Кустуров – саха бэчээтин бэтэрээнэ. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыкаҕа кылаатын иһин П.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, элбэх хамыыһыйа, сэбиэт, эрэдээксийэ кэллиэгийэтин чилиэнэ. “Память” кинигэҕэ бастакыттан үлэлэһэр, эргиччи билиилээх суруналыыс. Снайпер Федор Охлопков туҮунан “Аатырбыт снайпер”, “Сержант без промаха”, “Улахан сэрииһит этэ”, “Герой Советского Союза Ф.М. Охлопков”, “Отстоял свою честь” диэн уо.д.а. айымньылардаах.
-- Дмитрий Васильевич, хайдах олордуҥ?
-- Тыыннаах киһи дьиэтэ-уота, дьоно-сэргэтэ этэҥҥэ буоллаҕына, астынар. 91 сааспар сылдьабын. Иккис кэргэммэр олоробун. Бастакы кэргэмминиин уоллаах кыыс оҕоломмуппут да, уһун үйэлэммэтэхтэрэ. Суруналыыс сиэринэн үлэм үгэнигэр былааһы сэмэлээбитим уолбар эмиэ охсуулаах буолбута. Кэргэннэммитэ, биир уолламмыта эрээри, үлэһит быһыытынан суолун-ииһин оҥостубатаҕа. 43 сааһыгар хомолтолоохтук өлбүтэ. Кыыһым оҕо эрдэҕиттэн аһаах этэ. Омук тылын идэтин ылан, хоту үлэлээбитэ да, уһаабатаҕа. 50 сааһын сиирэ-халты туолаат, олохтон барбыта. Сиэннэр бааллар. Билиҥҥи кэргэним биэс оҕолоох, отучча сиэннээх, кыра үлэлээх. Оттон мин дьиэҕэ олорон суруксуттуубун. Сорох кырдьаҕастар, чуолаан тыа сирин дьоно, “сөбүн үлэлээтим” диэн, олорунан кэбиһэллэр. Дьэ, ол сыыһа. Мин эдэрбиттэн тутуспут үлэбинэн кинигэ суруйабын, бэчээти кэтиибин. Өйүм-санаам сэргэх. Сөбүгэр салгыҥҥа хаамабын. Саастаах киһи улугурбат туһугар хамсаныан, кэлиэн-барыан, дьону кытта алтыһыан наада.
– Сэрии кэмигэр хастаах оҕо этигиний?
-- Томпо оройуонун Кириэс Халдьаайытыгар төрөөбүтүм. Дьадаҥы эмээхсин оҕотобун. Бөһүөлэкпитигэр ГУЛАГ 380 хаайыылааҕа олорбута. Олору көрөр-истэр үлэһиттэр, оҕолорун ахтан буолуо, миигин олус сөбүлүүллэрэ, сиэтэ сылдьаллара. Кинилэри кытта алтыҮан, кырабыттан нууччалыы кэпсэтэ үөрэммитим. Сэрии сылларыгар чороччу улаатан эрэр оҕо этим. Сэрии буолбутун туһунан араадьыйанан биллэрбиттэрэ. Ас-үөл карточканан бэриллэр кэмин үчүгэйдик өйдүүбүн. Саха сиригэр сэрии сылларыгар 40 тыһыынча киһи өлбүтүн туһунан чахчы баар. Бу иэдээн буолбатах дуо?! Аны сэрии кэнниттэн, сэтэрээбит курдук, уонча сылга сут-кураан турбута. Сайын хонуунан хаамтахха, атаҕыҥ анныгар хаппыт от тыаһа топ-тордурҕас буолара. Ол үрдүнэн биир да сүөһүнү энчирэппэт сорук турара. Чахчы, ыарахан кэмнэр этилэр. Баччаҕа кэлэр быабар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, ити сыллары этэҥҥэ туораатаҕым.
– Дьоруой Охлопковы оччолортон билэр этиҥ дуу?
-- Биир нэһилиэккэ төрөөбүт-үөскээбит дьоммут. Ыал аайы баар киһи этэ. Арай тиэхиньикэни билэринэн, нууччалыы ыраастык саӨарарынан уратылааҕа. Быыкаа уҥуохтааҕа. Сэттэлээҕэр-аҕыстааҕар анньыыны ойбоҥҥо түһэрбитигэр аҕата киирэн ыларыгар сорудахтаабыт. Уолу быанан курдаан ойбоҥҥо киллэрбит. Көр, Сүөдэр анньыытын булан таһаарбыт ээ! Оҕонньор уолун сонугар суулаан, дьиэтигэр көтөҕөн таһаарбыт. Дьиктитэ диэн, ити үлүгэр 60-ча кыраадыс тымныыга муустаах ойбоҥҥо сөтүөлээн баран, уол туох даҕаны буолбатах. Биир уостаах туукка саатынан тутта үөрэммит. Онон хара ааныттан сааҕа сыстаҕас этэ.
Кэлин убайыгар иитиллибитэ. Батыйахаанныын аҕалара биир. Докумуонунан биир ааттаахтара. Федор Матвеевич Охлопков - I олоҥхолуур этэ, сахаҕа бөдөҥ, дьиппиэн көрүӨнээҕэ. Билигин манна киирэн кэллэр, бука, соһуйуох эбитэ буолуо. Араадьыйанан сэрии буолбутун истибиттэригэр дьоруой буолбут Сүөдэр “сэриилэһиллиэ буоллаҕа!” диэбитигэр убайа: “Ак-каары! Эн курдуктар бардахтарына, сэрии уһуур буоллаҕа!” -- диэн баран, хотуурун сүгэн, ходуһатын диэки хаама турбут.
Дьоруой Сүөдэр биирдэ эмэ кыыһырбытын, ыгылыйбытын ончу көрбөтөҕүм. Дьон Бусхаа диэн ааттыыллара. Түргэнник хатан хаалар, тэптэххэ, бурҕас гынар кыра тэллэйи “бусхаа” дииллэр. Төтөлө суох, чэпчэки тыыннаах киһи диэн, итинник ааттаабыттар. 1908 сыллаахха кулун тутар 2 күнүгэр төрөөбүтэ. Сэрии бастакы сылыгар 33 саастаах эдэр киһи сулууспалыы барбыта. Ити иннинэ Алдаҥҥа көмүскэ сылдьыбыта. Иннинэн сылдьар майгылааҕа. Сэриигэ барарыгар икки оҕолооҕо. Сэрииттэн кэлэн баран, өссө 9 оҕоломмута. Онон эргиччи дьоруой диэн -- кини. Сүөдэр сэрииттэн этэҥҥэ төннөн кэлиитигэр куоракка педагогическай училищеҕа үөрэнэ сылдьарым. Дьөгүөр Никифоров диэн бииргэ үөрэнэр уоллааҕым. Ол уолу батыһан, кэлин үлэҕэ киирбит тэрилтэбэр -- кинигэ кыһатыгар (издательство) тиийбитим. Онно Сүөдэр кэлэн олороро. Хара гимнастеркатын түөһүгэр түөрт уордьаннааҕа. Сирэйэ-хараҕа сэрииттэн кэлбит киҮиэхэ майгыннаабата. Докумуоҥҥа сэттэ эрэ төгүл бааһырбытын туһунан баар. Оттон, бэйэтин кэпсээнинэн, 12 төгүл бааһырбыт. Сэриигэ үлүгэр үгүс киһи киирэр буоллаҕа. Онно барыларын ситэн быыһыыры ааһан, кумааҕыга киллэрэр күчүмэҕэй. Сүөдэр боруоҥҥа сылдьан, хаһыакка элбэхтик тахсыбыта. Дойдутугар кэлэн сопхуоска үлэлээбитэ. Кыһын бултуура, сайын от үлэтигэр сылдьара.
– Чуолаан кинини дьоруойга түһэриигэ үлэҕин хайдах саҕалаабыккыный?
-- Боруонтан улаханнык аатыран кэлбит киһи буоллаҕа. Ол эрээри сэрии туһунан тугу да кэпсээбэтэ. Амма Аччыгыйын кытта дьокутаат быһыытынан биир кэмҥэ үлэлээбиттэрэ. Бииргэ сылдьалларын тухары Николай Егорович хаста да төхтүрүйэн кэпсэтэ сатаабыт этэ да, Сүөдэр, куһаҕаны да, үчүгэйи да тута сылдьыбат майгылаах киһи буолан буолуо, кэпсээн-ипсээн тахсыбакка, суруйааччыта сапсыйан кэбиспит этэ.
Хрущев салалтаҕа олорор кэмигэр, бука, Сталин “культличноһын” утаран буолуо, түөрт сыл Кыайыы күнүн бэлиэтэппэтэҕэ. Брежнев кэлиитигэр туох эрэ уларыйыы буолуо диэн сэрэйбитим. Саҥа састаап кэлэн, Кыайыы 20 сылыгар туох эмэ “тыас-уус” тахсарыгар эрэммитим. Онон Сүөдэри билэрим бэрт буолан, кинини кытта кэпсэтэ барбакка, тута архыыпка үлэлээн, бэйэм хамсанарга быһаарыммытым. Үлэбиттэн уоппуска ылан, 1963, 1964 сылларга икки сайын бэйэм харчыбынан Оборуона Подольскайдааҕы архыыбыгар үлэлээбитим. Сүөдэр Охлопков -- хаһыакка 130-ча төгүл ахтыллыбыт саллаат. Сэрии кэмигэр маршал даҕаны оннук элбэхтик ахтыллыбыта суох буолуо. Ол эрээри ити туоһутун булуу кэбиһиилээх окко иннэни көрдөөһүҥҥэ тэҥнээҕэ. Саллаат сырыытын туһунан докумуоҥҥа киирбит да буоллаҕына, архыыпка тиийбитэ дуу, тиийбэтэҕэ дуу – эмиэ боппуруос. Сэриигэ тыын харбаһыытыгар оннооҕор буолуох кыаллымыан сөп. Уордьаннаах кэлэн баран, ол туоһутун булан ылыы кыаллыбатаҕа мөлүйүөнүнэн буоллаҕа.
-- Архыыпка үлэлии бараргар туох докумуону илдьэ барбыккыный?
-- Бастатан туран, саллаат хайа дивизияҕа, ротаҕа, взводка сулууспалаабытын билбэт буоллаххына, бара сорумматыҥ ордук. Ол чахчылары онтон-мантан кымаахтаһан билэттээбитим. Боруон уонна дивизия хаһыаттарын көрүтэлээбитим. Уордьаны хаһан, ханна сылдьан ылбытын чуолкайдаабытым. Байыаннай архыыпка гражданскай дьон суохтарын тэҥэ. Араас чыыннаах-хааннаах полковниктар, подполковниктар үлэлииллэр эбит этэ. Бэйэлэрин чаастарын туһунан чахчыны хомуйан, кинигэ суруйаллар эбит быһыылааҕа. Ити кэмҥэ эдэр дьон аанньа аахайыллыбат этилэрэ. Ол да иһин чуолаан ыччаттар сэриигэ сылдьыбыттарын кэпсээн оҥостубаттара. Саха сириттэн алта биригээдэ саллаат аармыйаҕа аттаммыта. Борохуокка иһэр ууну былдьаһыыттан саҕалаан аара өлбүт-сүппүт элбэх. Дьон бастаан утаа сэрии туҮунан туох да толкуйа суоҕа, кыайыыга эрэммэтэ эмиэ мэһэй буоллаҕа. Боруоҥҥа нуорма аһылыктан матан, хоргуйан өлбүт саллаат эмиэ хара баҮаам. Сүөдэр оннугу эмиэ билбитэ буолуо диэн сэрэйэбин. Бэйэтэ биир тылы ыҮыктыбатаҕа. Бастаан утаа 80-тан тахса лиистээх ыспыраапка хомуйсубутум. Онтон кэлин, бэйэм санаабар, учуонай да аата көмүскэниэн сөптөөх научнай кинигэни суруйбутум. Докумуоннарбын обкуомҥа, байаҥкамаакка, Киин Кэмитиэт наҕараадалыыр салаатыгар уонна урукку Оборуона миниистирин тыылга солбуйааччы Баграмяҥҥа биэрбитим.
Бырапагаанда сэкирэтээрэ Гаврил Чиряевка киирбитим. Кини эмиэ Охлопковы дьоруойга түһэрэргэ туруорсан көрбүт эбит этэ да, кэмэ атын буолан биэрбит. Дьэ, онон хамсааһын саҕаламмыта. Харахтарыыстыка, наҕараада лииҮин кытта түөрт докумуон эбии наада этэ. Олору була охсон, Киин Кэмитиэти кытта кэпсэтэн, докумуон суһаллык Москубалаан, Кыайыы күнэ буолуон ый иннинэ наҕараада салаатыгар киирбитэ. Онон баартыйа лииньийэтинэн сырыы быдан түргэтээн, наҕараадабыт ситиһиллибитэ.
– Дьоруойга наҕараадатын туттарыы сүдү суолталаах түгэн буоллаҕа...
-- Наҕараада Саха сиригэр кэлбитин кэнниттэн Сүөдэри куоракка ыҥыран ылбыттара. Ол кэмҥэ кини дойдутугар сэриигэ өлбүт дьон пааматынньыктарын тутуһа сылдьара. Ыам ыйын 6 күнүгэр, күнүс 11 чаас саҕана, бөһүөлэк таһыгар бөртөлүөт түспүтэ. Сүөдэр кинини ыла кэлбиттэрин хантан сэрэйиэй. Куоракка кэлэригэр эргэ соннооҕо, истээх бэргэһэлээҕэ, былыр дьокутаат сылдьан кэппит көстүүмүн кэтэ сылдьара. Суруналыыстар, киирэн көрсөн, хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ. Мин эмиэ пуорка киирбитим. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн Бэрэссэдээтэлэ Александра Овчинникова бэйэтинэн салайан илдьэ сылдьыбыта. Дьоруой таҥаһын саҥардарга 5 тыһ.солк. бэрдэрбитэ. Биһиги хамнаспыт 1 мөһөөх эрдэҕинэ, ити улахан харчы этэ. Охлопков убайа Батыйахаан кыыһа Үөрэх министиэристибэтигэр үлэлиирэ. Кини маҕаһыыннарынан сырытыннаран, Сүөдэргэ көстүүм, сон, сэлээппэ, бачыыҥка ылан биэрбиттэрэ. Дьоруой наҕараадатын ыам ыйын 22 күнүгэр Овчинникова илиититтэн туппута. Ити иннинэ хаһыакка иһитиннэрии тахсыбыт буолан, миэхэ эмиэ эҕэрдэ бөҕөтө кэлбитэ. Ол кэмҥэ Саха сиригэр тыыннаах соҕотох дьоруой этэ буоллаҕа. Онон дьон-сэргэ сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээҕэ.
-- Федор Матвеевич наҕараадатын хайдах ылыммытай?
-- Сүөдэр эн биһикки курдук үөрэр диэни билбэт киһи этэ. Сирэйэ биир кэм дьиппиэн буолара. Махтал, баһыыба тылын сатаан эппэт судургу киһи этэ. Сэрии бүппүтэ 20 сыл кэнниттэн саха сэмэй оҕонньоро итинник наҕараадаҕа тиксиэм диэн санаабыта буолуо дуо? Суох буоллаҕа. Хаһыакка бэчээттэммит ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн Ыйааҕын сахалыы ааҕан эрэ баран, дьоруой буолбутун дьэ итэҕэйбитэ. “Сэриигэ үлэ курдук сылдьыбытым” диирэ. Сэрии уонна үлэ диэн дьүөрэлэспэт тыллары сөрүү тутар бөҕө ньиэрбэлээх киһи. Наҕарааданы бэлиэтээһин билигин Дзержинскэй уулуссатыгар турбут КГБ дьиэтин саалатыгар буолбута. 50-ча киһилээх баай остуол тардыллыбыта. Кэлин балтын дьиэтигэр эмиэ бэлиэтээбиппит. Онно долгуйбутун, үөрбүтүн саараама көрдөрбөтөҕө. Дойдутугар эмиэ чиэстээбиттэрэ. Дьоруой буолан баран, Сүөдэр Охлопков үс эрэ сыл олорбута. Билигин кини олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ, хас да көлүөнэ сиэннэрэ салгыыллар. Федор Охлопков диэн саҥа аат, дьоруой эбиллиитэ кинилэргэ суолу арыйдаҕа. Сүөдэр барахсан: “Мин олоҕум, кыргыс хонуутугар хаалбыт биитэр сэрии уотуттан ордон кэлэн дойдуларыгар биллибэккэ-көстүбэккэ үлэлии, олох кэскилин уһанса сылдьар тыһыынчанан боростуой дьон олохторун курдук судургу. Олоҕум хайа баҕарар түгэнигэр хаһан да көнөбүнэн, ыраас дууҮабынан сылдьарга дьулуһарым”, -- диэн тус олоҕор сыана бэринэн эппит бастакы уонна бүтэһик тыла ити этэ.
– Оттон эн, сэрии кэмин оҕото, олоххун сэрии чахчытын суругунан тириэрдиигэ, буойуннары үйэтитиигэ анаабыт аарыма кырдьаҕас, бүгүҥҥү баҕа санааҥ тугуй?
-- Мин, олоҕум тиһэх кэрчигэр кэлбит киһи, бука, баҕата биир буолуо: сэрии эрэ буолбатын. Ону тэҥэ дьиҥнээх дьоруой сыаналаннын, кырдьык эрэ туругурдун!
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
