Сэрии кэнниттэн 50-с сылларга сахалартан биир бастакынан өрүскэ мотуруоһунан үлэлээбит киһинэн Р.Е. Хатылаев буолар. Роман Егорович, баара буоллар, атырдьах ыйын 17 күнүгэр 86 сааһын туолуо этэ. Бүгүн кыыһа Ньургуйаана аҕатын күннүгүттэн ылбыт бэлиэтээһиннэрин ааҕааччы болҕомтотугар таһаарабыт.
Сэрии буолбутун бу баардыы өйдүүбүн
Мин Кутаама үрэххэ Кэриги диэн улахан күөл халдьаайытыгар (билиҥҥинэн Таатта улууһун Баайаҕа сирэ) Уйбаанчык Баһылайын балаҕаныгар бурдук быһыытын саҕана, сэрии буолуо 6 сыл иннинэ, төрөөбүппүн. Ийэм миигин ыараханнык оҕоломмут. Төрөөтөҕүм иккис сылыгар, от аанньа үүммэккэ, Халамаҕа (Уус Алдан сирэ) баран оттоон, онно кыстаан олорон, ийэм оҕолоноору сыарҕалаах атынан айаннаан иһэн, хаана баран Бэлэнньики үрэҕэр суолга өлбүт.
Аҕам үс кыра оҕолоох огдообо хаалар. Хас да ыалга дьукаах олорбуппут. Балтым олорор, мин саҥа хаамар буолан эрдэхпинэ аҕам Байымаайыга эһэлээх эбэбэр тиэйэн илдьибитин өйдүүбүн. Онно олордохпутуна “сэрии буолбут, дьону илдьэллэр үһү” диэн аймалҕан буолла. “Уоттаах сэриигэ барбыт эргиллибэт” диэн барааччы дьону ытаһан-соҥоһон атаарбыттара.
Эр дьон сэриигэ баран, сут, эстии-быстыы бөҕө буолбута. Бу эҥээр туох да үүммэтэх. Кыра бурдук ыспыттара быкпатах даҕаны. Аһыҥа толоону бүтэрэн, күөл манчаарытыгар киирбит, тыаҕа тиийэ тахсыбыт. Толооҥҥо хааман иһэр киһиэхэ этэрбэһин айаҕа аһыҥанан туолара үһү.
Ынах этэрбэстээх куораты булбутум
1944 сыллаахха күһүн оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим. Интэринээккэ олорбутум. Үөрэхпэр үчүгэйбин. 1950 сыллаахха саас 5 кылааһы бүтэрээри сырыттахпына, аҕам ыалдьан өлөр. 1954 сыллаахха Ытык Күөлгэ 8-с кылааһы үөрэнэн бүтэрэн, убайым Хабырыыс -- 200 солк, эдьиийим Дария 200 солк биэрэннэр, бортобуой массыынанан куораттаатым. Убайым Василий Хатылаев оччолорго милииссийэҕэ үлэлиирэ, уопсайга олороро. Киниэхэ кэлэн түстүм.
Тыа киһитэ буолан, ынах этэрбэһинэн сылдьабын. Куорат дьоно бачыыҥканан сылдьаллар уонна олус түргэнник хаамаллар. Үөрэххэ хойутаан хаалан киирбэтим, онон үлэ көрдүүр буоллум. Биир дойдулааҕым Митя Мандаров үөрэҕин сирэн быраҕаары сылдьарын көрсөн, иккиэн үлэ көрдүү тэрилтэлэри кэрийдибит.
Тыйаатыр уҥуоргу өттүгэр “Ленское речное пароходство” диэн суруктаах дьиэҕэ тиийдибит уонна “мотуруостарга наадыйабыт, үлэлиэн баҕалаах каадыр отделыгар сылдьаргытыгар” диэн биллэриини аахтыбыт. Пуормалаах биир киһи дьиэҕэ киирээри кэлбитигэр “мотуруостар диэн туох дьонуй, онно үөрэтэллэр дуо?” диэн, түҥ-таҥ нууччалаан ыйыттыбыт. Ону киһибит, хата, бэрт сайаҕас киһи буолан биэрдэ, этэрбэспин көрөн мичик гынна уонна “мотуруостар син биир -- оробуочайдар, онно үөрэх наадата суох, хата, киириҥ” диэн, каадыр отделын хоһун ааныгар аҕалан “ситиһиини баҕарабын” диэт, ааһа турда. Тоҥсуйан киирбиппит, балачча улахан хоско 5-6 нуучча олорор. Дорооболоһон баран “мотуруоһунан киирээри кэллибит” диэбиппитигэр “олохтоох каадыр олус наада” диэн үөрдүлэр. “Маладьыастар, билигин тус дьыалаҕытын илдьэ бу аадырыска барыҥ, саха оҕолорун аҕытаассыйалаан аҕалаарыҥ”, -- диэтилэр.
Мин түспүт ыалбыттан докумуоннарбын ылан, ыйбыт сирдэригэр тиийэн, каадыр хоһугар киирбитим, пуормалаах биир дьахтар сайаҕас баҕайытык көрсөн, докумуоммун барытын көрөн баран: “Дьоллоох уол эбиккин, бу киэһэ ГДР-тан “Иссык-Куль” диэн сабыс-саҥа пассажирскай теплоход оҥоһуллан кэлэр, онно олохтоохтортон хамаанда сүүмэрдиибит. Дьокуускайтан Тиксиигэ диэри устар. Онно эн мотуруоһунан киирэҕин. Бу киэһэ Даркылаахха киирэн күүт, бу кумааҕыгын хапытааҥҥа биэрээр”, -- диэн сурук биэрдэ.
Теплоходу көрөн сөхпүппүө-үөн...
Ыалбар чэйдээн, чымадааммын ылан, Даркылаахха тиийэн борохуоппун күүттүм. Киэһэ хараҥарыыта, уота-күөһэ сандааран, оччолорго Өлүөнэ өрүскэ уста илик икки этээстээх паалыбалаах, туус маҥан күтүр улахан теплоход кылбайа устан кэллэ. Эчи, кырасыабайыы-ыын, бөдөҥүн, биэрэккэ чугаһаан иһэн хаһыытаан эйээриттэ. Ол хаһыыта сириэнэ диэн паарынан устар борохуоттар хаһыыларыгар тэҥнээтэххэ, дьэ, муусука! Салгын лыҥкынаан олорор. Биэрэккэ баар дьон сөҕөн, саҥа аллайдылар.
Дьон түһэн бүппүтүн кэннэ, хахаардалаах биир киһи паалыбаҕа хаалбытыгар кумааҕыбын биэрдим. Киһим ылан аахта, миигин чинчилиирдии үөһэттэн-аллара көрдө, этэрбэспин көрөн мүчүк гынна. Хапытаан каютатын ааныгар сирдээн илтэ. Хапытаан сурукпун ылан аахта, “олохтоох омуктан бастакы каадыр” диэн үөрэ-көтө саҥа аллайда уонна төлөпүөнүнэн боцманын ыҥырда. Туора бытыктаах, толуу, бөдөҥ, кытаанах баҕайытык хаһылыччы көрбүт нуучча оҕонньоро киирэн кэлбитигэр хапытаан “олохтоох омуктан бастакы мотуруоһу олохтоо” диэн дьаһал биэрдэ.
Теплоходу хапытаан Василий Стыденко диэн Өлүөнэ пароходствотын биир бастыҥ хапытаана Мурманскайтан баран “перегоннаан” аҕалбыт. Боцманым Кузаков диэн. Саллааттыы таҥастаах нуучча уолунуун биир каютаҕа хоннубут. Нууччам уола сирдээн остолобуойга аһаатыбыт. Астара үчүгэйэ сүрдээх, дьэ тото-хана аһаатым. Теплоходпут адьас сабыс-саҥа. Барыта сырдык кырааска уонна өстүөкүлэ, мэктиэтигэр, кырааскатын сыта кэлэргэ дылы, оҥоһуктара барыта күндү мастан оҥоһуллубут.
“Ничего, полундра, скоро научишься”
Нууччалыы аанньа билбэт буоламмын, боппуруостарга эрэ сыыһа-халты эппиэттиибин. Утуйуох иннинэ дууска сууннубут. Мүлүгүр уу түһэрэ үчүгэйэ сүрдээх. Бэрт холкутук, сымнаҕастык утуйан турдум. Сарсыарда аһаан баран, паалыбаҕа киирэ-тахса ону-маны көрө-истэ, таах сырыттым. Күнүс дьон кэлитэлээн бардылар. 10-ча өрүс училищетын курсааннара кэллилэр. Навигация бүтүөр диэри быраактыкаланаллар үһү.
Эбиэттэн киэһэ 20-чэ киһиэхэ боцмаммыт пуорма биэртэлээтэ. Тылын үгүс аҥаара маатыра. Маатырата дэлэйин сөхтүм. Миэхэ пуорма биэрэ-биэрэ, маатыралаан быһаарар. Соһуйбут курдук көрбүппэр, күлэн алларастыыр “ничего, полундра, скоро научишься” дии-дии, санныбын таптайар. Эргэ таҥаспын, этэрбэспин “борт нөҥүө бырах, Өлүөнэ эбэҕэр бэлэхтээ” дии-дии, маатыра аҥаардаах кутта-симнэ.
Таҥаһым уларыйан, сабыс-саҥа тирии саппыкы, бүрүүкэ, тельняшка, бушлат, хахаардалаах фуражка кэтэн, букатын атын киһи буола түстүм. Каютабар баар сиэркилэҕэ көрүнэн бэйэбин нэһиилэ биллим. Оннук таҥнан, паалыбаҕа тахсыбыппар боцманым эргитэн-урбатан көрдө, быччыҥмын, сиспин туппалаата “молодец, как настоящий моряк” диэн хайҕаата. Ол курдук дьонтон тэйиччи турдахпына, каадыр отделын хотуна “о, наш настоящий кадр, здравствуйте!” диэн ааста.
Онно ааһан иһэн “тыа оҕолоро дойдуларыттан куотан эрэллэр, куораттарга, бырамыысыланнаска талаһар буоллулар” диэн кэпсэтэллэрин иһиттим. Тугу үлэлиирбин төһө да билбэтэрбин, аһа-үөлэ дэлэйэ, үчүгэйэ, таҥаһа-саба ырааһа сүрдээх: мин саҕа дьоллоох киһи суоҕун курдук туттабын. Куһаҕана диэн, биир Ганя Эверстов диэн Кэбээйиттэн төрүттээх курсаан уолтан уратылара бары -- нууччалар, татаардар, мордвиннар, украинецтар, белорустар.
Нууччалыы хоһоон ааҕарбын сөҕө истибиттэрэ
Иккис күн пассажирдар киирдилэр. Эбиэттэн киэһэ хоҥуннубут. Өрүс училищетын уолаттарын кытары паалыбаҕа тахсан сири-дойдуну көрөбүт. Модест Шеметов, Иван Щипицын, Игорь Лыхин диэн уолаттары өйдүүбүн. Үчүгэй баҕайы нуучча уолаттара. Түүн дьуһуурустубаҕа таҕыстыбыт. Хапытаан рубкатыгар тахсан баахта сурунаалыгар “туттубут” диэн илии баттаатыбыт. Рубкаҕа хапытаан көмөлөһөөччүтэ, лоцман киирэ-тахса сылдьар, рулевой уонна икки мотуруос бааллар. Айахтара хам буолбат, ону-маны кэпсэтэн куллугураһаллар. Миигиттэн ону-маны тыа сирин туһунан ыйыталаһаллар, син өйдөһөбүт. 8 кылааһы бүтэрбиппин истэн “хоһоонно аах” диэн көрдөстүлэр. Мин “Смерть поэта”, “Зимний вечер” хоһооннору аахпыппар бастарын быһа илгистэллэр. “Кэпсэттэххэ, сатаан саҥарбат, хоһоону наһаа чуолкайдык, истиҥник ааҕар” дэһэллэр, сөҕөллөр. Нуучча тыла кэпсэтэргэ уонна кинигэ тылыттан тус-туһунан суолталаахтарын онно эрэ өйдөөбүтүм.
Мотуруостар сөп буола-буола аллара түһэн паалыбаны кэрийэ хаамабыт. Ол аата бэрээдэги кэтиир үһүбүт. Дьуһуурустуба бүтүүтүгэр барытын уунан ыстаран сууйабыт. Уута бэйэтэ хайаҕастарынан ааһар, инньэ гынан теплоходпут иһэ ып-ыраас. Биэрэккэ кэллэхпитинэ, мотуруостар түһэр дьону баркааһынан биэрэккэ таһаараллар. Үлэбит онон бүтэр. Наһаа сынньалаҥ, үчүгэй.
“Норуот өстөөҕө, кэпсэппэт ордук”
Бастакы дьуһуурустубам түүн алларанан кэрийэ сылдьан, трюмҥа кирилиэс анныгар биир кыра соҕус уҥуохтаах, эргэ баҕайы тэлигириэйкэлээх саха оҕонньоро хамсатын уобан олорор эбит. Соһуйдум. Кэпсэттибит. Киһим Тиксиигэ баран иһэр үһү. 25 сыл хаайыыга түбэһэн баран, Сталин өлөн “амньыыстыйаланан” иһэрин кистээбэт киһи буолла. Сарсыныгар симиэнэм бүтэн, ирэ-хоро кэпсэттибит. “Норуот өстөөҕө, кэпсэппэт ордук” диэн өйдөөтөрбүн да, билиэх-көрүөх, кэпсэтиэх санаам киирэн кэпсэтэбит.
“Араспаанньам Федоров, хос аатым Абаарыйа диэнинэн биллэбин. Бухта Тиксиигэ олорбутум. Онтон түбэһэн, 25 сыл хаайыыга ууруллан, бэйэм курдук 30-ча оҕонньору кытта 17 сыл биир хоско, татым аска олорон кэллим. Өллөхпүнэ, дойдубар көмүллэр буоллум диэн үөрэ иһэбин” диэн кэпсээннээх киһи буолла.
Айаннаан иһэн тохтоотохпутуна, олохтоохтор хаас, балык киллэрэн ыарахан баҕайы сыанаҕа эбэтэр арыгыга атыылыыллар. Тиксиигэ чугаһаан истэхпитинэ, тумаммыт эмискэ суох буолан хоту, илин, арҕаа өттүбүт дьэҥкэрэ ырааһыран, ыраас халлаан көҕөрөн көһүннэ. Биэрэктэн ыраах баҕайы “Обь” диэн суруктаах хап-хара сөҕүмэр улахан акыйаан хараабылын таһынан өрүспүтүгэр саамай улахан аатырбыт теплоход быыкаайык тыы курдук буолан аастыбыт. Ол күтүр паалыбатыгар сылдьар дьон нэһиилэ көстөллөр, онон сыалай куорат уста сылдьарын курдук сэп быһыылааҕа.
Бухта Тиксии көрөр тухары ханан даҕаны маһа суох. Үүнээйи да үүммэт киэптээх, киһи атах сыгынньах хаамыа суох, бурдук тардар тааһы үлтүрүппүт курдук, барыта үс-түөрт кырыылаах хайыр таас. Муора хоптолоро үтүмэн элбэх көтө-эргийэ сылдьаллара. Төннөр сырыыбар оҕонньорум дьиэтин ыйдаран тиийбиппэр “хаайыыттан тахсан баран, аан бастаан киһилии кэпсэппит оҕом кэллэ, сахалыы чэйдэтиҥ” диэн үөрэ көрүстэ.
Тиксииттэн саллааттары уонна геологтары илдьэ Даркылаахпытыгар күһүн төннүбүппүт. Кыһын хапытааным “уопсай дьиэҕэ бэрээдэктэрэ мөлтөх, онон ыалла булан олор” диэн сүбэлээн, саха ыалын булан олорбутум. Ол кыһын ЛУРП ЛТУ сибээһигэр радиограмма таһааччынан үлэлээбитим. Сааһыары каадыр отделын хотуна ыҥыран ылан, биир хапытааҥҥа “биһиги олохтоох омуктан каадырбыт, арыгы испэт, табах тардыбат, үчүгэй үлэтин иһин сибээс узелын Бочуот дуоскатыгар тахсыбыт комсомолец, хамаандаҕар ыл” диэн кэпсэттэ.
Хаандыгаҕа кыстаан олороллор эбит. Онон мин Хаандыга диэн туох сирин толкуйдуу барбакка “хата, саҥа сири көрүллүө” диэн испэр санаан сөбүлэстим. Онон “Клара Цеткин” борохуот рулевойунан үлэлээбитим. Соҕотох саха буолан, ханна тохтообут сирбитигэр сахаларга тылбаасчыт курдук сылдьыбытым.
Үлэһит үксэ хаайыылаах этэ
Теплоходка үлэлиир мотуруостар, хачыгаардар бары кэриэтэ хаайыыттан тахсыбыт дьон. Үксүлэрэ эдэрдэр. Хаайыллыбыт биричиинэлэрэ – сэрии саҕана саастара кыра буолан, мобилизацияҕа хапсыбатахтар, сэрии бүтүүтэ күрүөйэх (дезертир) аатыран, суута, силиэстийэтэ суох 10-нуу сыл хаайыыга түбэһэн тахсыбыт дьон. Киинэни көрдөхтөрүнэ, оҕолуу ытаһаллар этэ. Биирдэ киинэ сурунаалга оҕолор дьиэ сарайын үрдүгэр тахсан, холуубу үргүтэ сылдьалларын көрөн “биһиги оҕо сааспыт итинник ааспыта, билигин ханна тэбиллэн сылдьабытый?” диэн курутуйаллара. Хаайыы олоҕуттан ынырык, араас суоһар түгэннэри кэпсииллэрэ. “Блатнойдар, уркалар” кимнээхтэрин онно истибитим. Кэпсэтэр да тыллара үксэ маатыра буолара. Ол эрэн биир үчүгэйдээхтэрэ – тыыппат киһини хаһан да мээнэ тыыппаттара.
Сорохтор харчы өлөрөн, олох олорор баҕалаах, дойдулуохпут диэн ыра санаалаахтара, сорохтор: “Биһиги олохпут бүппүтэ. Онон күннээҕинэн, ханна да тиийэн охтубуппут биир”, -- диэн хобдох тыллаахтара. Ол эрэн наһаа иллээх-эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин сүрдээҕин көмүскэһэр, хобу-сиби олох билбэт этилэр.
Ити курдук икки сыл Өлүөнэ, Алдан өрүстэринэн устан, араас дьоннуун алтыһан, кэлин доруобуйабынан сыыйыллан, дойдубар эргиллэн кэлбитим.
* * *
Р.S. Роман Егорович Хатылаев теплоходка хаайыылаахтары кытта үлэлии сылдьан, сэллик ыарыытыгар сыстан, ыалдьан кэлин ити үлэттэн сыыйыллыбыт. Ол иннинэ одурууннаах буолан, аармыйаҕа барбатах. ЛОРП хайысхатынан арадьыыстар куурустарыгар туттарсан киирэн баран, хараҕынан (одурууннааҕын иһин) сыыйбыттар. Ол кэннэ эмтэммит. Онтон сэллигин Чашкин эмтээн суох оҥорбут, үтүөрдүбүт. Кэлин бэтэринээрдэр куурустарыгар үөрэнэн, бэтэринээринэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
