Биир киһиэхэ хайдах бачча элбэх талаан, дьоҕур, дьарык, идэ баарын киһи сөҕөр эрэ. Талааннаах киһи барытыгар талааннаах буолар диэн этиини кытары, Доллу курдук дьону көрүстэххинэ, толору сөбүлэһэҕин.

Степан Николаевич Сивцев, чахчы да, култуура эйгэтигэр артыыс эрэ буолбакка, хоннохтоох хоһоонньут, сэргэх сэһэнньит, элбэх кинигэлээх суруйааччы, үгүөрү киинэлээх ааптар быһыытынан киэҥник биллэр. Аны туран, кини бу эйгэҕэ түөрт сыл судаарыстыбаннай циркэни, 17 сыл устата “Сахафильм” тэрилтэлэрин салайан кэлбит сатабыллаах салайааччы. Өссө да үлэлиэх киһи харса-хабыра суоҕуттан, санаабытын малтаччы этэн кэбиһэриттэн эбитэ дуу, хайдах эрэ үтүрүллүүгэ киирэн хаалан, билигин биэнсийэҕэ олорор. Ол да буоллар кинини норуот өрүү таптыыр, күүтэр. Туох да буоллар санаатын түһэрбэт, наар үөрэ-көтө сылдьар дьиҥнээх “оптимист”. Кини бу күннэргэ 70 сааһын туолла. Түгэни мүччү туппакка, бүгүҥҥү дьоруойбутун кытары бириэмэ болдьоһон баран, атах тэпсэн олорон ирэ-хоро сэһэргэһэбит. Санатабын: Доллу кимин-тугун, үлэтин-хамнаһын билэбит эрээри, дьиэтээҕи аанын аргыый аҕай сэгэтэн, тус олоҕун, ис санаатын ыйыталаһыахпыт.

“Иккиэ эрэ буолан ордубуппут”

Аҕата Ньукулай Күүстээх Десяткины кытта

– Степан Николаевич, дорообо, “Кыым” хаһыат аатыттан үбүлүөйгүнэн эҕэрдэлиибин! Хайдах-туох ыалга күн сирин көрөн, иитиллэн бачча киһи буолбуккунуй?

– Хос эһэм Абрамов диэн Хаҥалас Иһититтэн төрүттээх. Оччолорго көмүс сууйар эбит. Сахаларга урут оннук диэн суоҕа ээ. Ол көмүһүн ылаары, түөкүттэр өрүс туруута өлөрөн баран, ууга бырахпыттар этэ. Дьиҥэ, бухатыыр курдук үрдүк уҥуохтаах, куудара баттахтаах, улахан муруннаах, сахаҕа соччо майгыннаабат киһи үһү. Онтон хос эбэбит оҕолорун кытары Доллуга куотан кэлбит. Онтон ыла өбүгэлэрим Доллуга олохсуйан, силис тардан олордохторо. Мин 1950 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар Күөллэрики диэн кыракый дэриэбинэҕэ күн сирин көрбүтүм. Аҕам Николай Захарович Сивцев сылгыһыт, бостуук этэ, уон саастаахпар искэн ыарыыттан өлбүтэ. Ийэбит Вера Денисовна холкуос, сопхуос пиэрмэтигэр ньирэй көрбүтэ. Дьонум уон сэттэтэ оҕоломмуттарыттан убайбын кытары иккиэйэх эрэ ордон хаалаахтаабыппыт. Оччотооҕу аас-туор олоххо, сэрии аччык дьылларыгар, төрөппүт оҕолоруттан ытыс соттон испиттэр. Мин иннибинэ төрөөбүт Өттүөс уонна Таанньа диэн аҕыстаах-тоҕустаах икки эдьиийбин эмиэ сүтэрбиттэр. Пиэрмэ учаастагар олордохпутуна, биирэ – муҥурдааҕынан, иккиһэ симэхтээн ыалдьан былдьанаахтаабыттар. Ийэбит барахсан ол кыргыттарын аһыйаахтаан биэрбитэ. Ийэҕэ төрөппүт оҕолору сүтэрии төһөлөөх ааспат-арахпат аһыы-аба, дууһа ытабыла-кыланыыта буолбута буолуой?! Ол да буоллар биһиги ийэбит уһун үйэлэммитэ, 83 сааһыгар бу олохтон барбыта. Ыар олох атаахтаппатах киһитэ буолан, үлэни өрө тутан уһун үйэлэммитэ диэххэ сөп. 80 сааһыгар диэри иис бөҕөнү иистэнэр, ойуурга төҥкөйө сылдьан отоннуур этэ. Сылгы, ынах тыһын имитэн, таҥастаан тигэрэ. Илья Скрябин диэн сэбиэт бэрэссэдээтэлэ 1988 сыллаахха ийэбитин кистиирбитигэр: “Сэттэ биригэдьииргэ бэриллибэт үлэһит бэрдэ киһи өллө...” – диэбитэ. Ийэбит Брежневи олус хайгыыра: “Кини баар буолан сэрии суох”, – диирэ. Нууччалыы билбэт эрээри, Брежнев дакылаатын истии бөҕөтө. “Өйдөөбөт эрээри тоҕо истэҕин?” диэн ыйыттахха, кыыһырара.

Ийэтэ Биэрэ

– Бииргэ төрөөбүтүҥ оччотугар соҕотох убайыҥ буоллаҕа?

– Бииргэ төрөөбүт убайым Володя миигиттэн алта сыл аҕа. Кини тустуунан дьарыгырар, наар күрэхтэһиигэ барар-кэлэр этэ. Убайбын кытары мас эрбиирбит, от тордуохтуурбут, сүөһүлэрбитин аһатарбыт. Ол нэһиилэ тордуохтаан ылбыт оппун нэдиэлэҕэ нэһиилэ тиэрдэрбит. Тыа оҕотугар үлэ хара баһаам буоллаҕа дии. Дьонум аах аҕам балтыттан икки оҕону ылан ииппиттэрэ. Кисиэнньэни аҕыйах ыйдааҕыттан ылбыттара, ийэм түөһүгэр сытыаран киһи оҥорбута. Тыла суох Боруоханы ийэтэ өлбүтүн кэннэ, кииринньэҥ аҕата атын дьахтары кытары атаҕастаан хамначчыт оҥосто сырыттахтарына, аҕам тиийэн, уоннаах уолу былдьаан ылбыта. Онон төрдүө курдук этибит. Боруоха бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Кисиэнньэ Дьабыыл Арыылааҕар кэргэн тахсан, биир уолланан баран күн сириттэн арахпыта. Ол уола билигин баар.

“Аһара күлүүк оҕо этим...”

– Сайылыкка улааппыт оҕо буоллаҕыҥ?

– Сэттэлээх-аҕыстаах уолаттар иккиэ-үһүө буолан, сайылыкка көһүүгэ ньирэйдэри бэйэбит үүрэн илдьэр этибит. Хас эмэ чааһы быһа үүрэн, сайылыкпытыгар тиийэн кэлии, бэйэтэ туһунан үйэлэргэ умнуллубат дьоллоох түгэн буоллаҕа. Түптэ буруота, алаадьы сыта муннугар саба биэрэр. Ынах маҥырааһына, ыанньыксыт дьахталлар дьиэ икки ардыгар киирэ-тахса айманар саҥалара киһи өйүгэр-санаатыгар хаалан хаалар эбит. Наһаа да үчүгэй кэмнэр этэ. Тыла суох убайым Боруоха сибиинньэ көрөр этэ. Ол сибиинньэ оҕолорун, ньирэйдэриттэн “маппыт” ынахтар барахсаттар “ийэлии инистииннэрэ” уһуктан, бэйэлэрэ булан эмтэрэн “оҕо” оҥостоллоро. Дьэ, дьикти дии, айылҕа оҥоһуута, ынахтар барахсаттар сибиинньэ оҕолорун оҕо оҥостоллоро. Оччотооҕу оҕолор ньирэй аһатарбыт быыһыгар күнү быһа таһырдьаттан киирбэккэ оонньоон тахсар этибит. Былаах былдьаһыыта, лапта, сөтүө, моҕотой сырсыыта.

– Кыраҕар, бука, мэник соҕус оҕо буолуоҥ?

– Суох, төттөрүтүн, көнө-көрсүө оҕо этим. Ол эрээри ис-испиттэн кычыгыланан, күлэн тахсарым. Кыраттан даҕаны тэптэн күлэрим. Биирдэ саҥа үөрэҕин бүтэрэн үлэлии кэлбит учуутал кыыһы ытатан турардаахпын. Биир уол дьээбэлэммититтэн быһыылааҕа, уруогу ыһыахпар диэри күлэн баран, аны тохтуур аат суох. Учууталым тохтото сатаан баран, устунан ытамньыйан киирэн барбыта. Миигин аҕабар этэн, ол киэһэ улаханнык дьарыллан турардаахпын. Оннук дьээбэ күлүүк оҕо этим. Ол эрээри туох даҕаны түктэрини оҥоро, кимниин эрэ охсуһа сатыы сылдьааччым суох. Оонньуу, көр-нар тэрийэн, ону-маны кэпсээн, оҕолору бэйэбэр сатаан тардар этим.

Бастакы тапталбытынан дьоллонон олоробут

Уруу киэһэтэ

– Оччо кэпсээнньит уол кыргыттарга “успехтааҕыҥ” буолуо?

– Оччоттон даҕаны “кыыс” дьыалатыгар мөлтөһүөр соҕус этим. Кэргэммин кытары тохсус-онус кылаастарга бииргэ үөрэммиппит. Биһиги, доллулар, Төҥүлүгэ киирэн үөрэнэрбит. Кини – Тумул. Аҕата Бассабыык Баһылай диэн нэһилиэгэр олус аптарытыаттаах киһи этэ. Онно Прасковьяны кытары биир кылааска түбэһэн бодоруспуппут, доҕордоспуппут. Онон бастакы тапталбытынан холбоспут дьоллоох дьоммут.

– Тыый, чахчы даҕаны, биир паартаҕа олорон бастакы тапталтан ыал буолуу сэдэх ээ.

– Мин Щепкини кыһыл көмүс дьупулуомнаах бүтэрбитим. Онтон тута Ньурба тыйаатырыгар ананан үлэлии барбытым да, сыл буолан баран төннүбүтүм. Кэргэммин кытары иккиэн үөрэхпитин бүтэрэн баран, Прасковьябын кытары ыал буолан Дьокуускайга олохсуйбуппут. Иккиэн эрдэ аҕата суох хаалбыт дьон буоларбыт быһыытынан, олохпут бастакы хардыыта ыараханыттан чачайа соһуйбатахпыт. Аппа уҥуор саас аайы ууга барар чааһынай дьиэҕэ олорбуппут. Муостабытынан уу быыһылаан тахсар этэ, мэктиэтигэр, сиигэ, уута бэрт буолан, муостабыт быыһынан хомус үүнэн тахсара. Эдэрбит бэрт буолан буолуо, оннук усулуобуйаны соччо ыарырҕаппат этибит. Буолуохтааҕын курдук ылынарбыт эбитэ буолуо. Хаһаайыстыбаны барытын тута бэйэм санныбар ылбытым. Кини учууталлыырын таһынан оҕолорунан дьарыгырара.

– Прасковья Васильевна Максимова-Сивцеваны билбэт тыл үөрэхтээҕэ, бука, суоҕа буолуо. Миигин эмиэ үөрэппитэ.

– Кэргэним – тыл үөрэхтээҕэ, учуонай. ХИФУ преподавателэ, идэтигэр, үлэтигэр олус бэриниилээх үлэһит киһи, отучча кинигэлээх. Түүрдэр сийиэстэригэр куруук баран кыттан кэлэр, дьэ, хайаан даҕаны ыҥыраллар.

– Кэргэҥҥин кытары хайдах эрэ иккиэн сөп түбэһиэ суох курдук ураты дьоҥҥут дии? Эн култуура эйгэтин айар куттаах киһитэҕин, кини гуманитарий, тыл үөрэхтээҕэ... Майгыгытынан тапсар буолан баччааҥҥа диэри бииргэ олордоххут?

– Дьэ, иккиэн төһө да атын-атын буолларбыт, бэйэ-бэйэбитин хайдах эрэ ситэрсэн биэрэр курдукпут. Мин кэпсээннээх-ипсээннээх, элбэх саҥалаах, эмоциональнай киһибин, кини соччо саҥата суох, холку, сымнаҕас, дуоспуруннаах киһи. Мин баары баарынан сылдьабын, санаабыппын испэр тута сылдьыбаппын, таспар таһаарабын, этэн тэйэбин. Баҕар, ол мин итэҕэһим буолуо. Оттон Прасковья олус көнө сүрүннээх, холку курдук буолан баран, кытаанах соҕус. Кыыһырдаҕына, саҥарбат буолан хаалар. Үлэтин таһынан дьиэтинэн, оҕолорунан дьарыктанар. Мин киниэхэ эрэллээх тыылбын: хаһаайыстыбаны тутууга, булуу-талыы чааһыгар кини төбөтө ыалдьыбат. Хаһаайыстыбаннайбынан, эппиэтинэстээхпинэн сөбүлэтэбин диэххэ сөп. Кыаллыбат диэн чаҕыйан турбаппын, харса суох бара турабын.

Кыыһа Сахаяна

– Оҕолоруҥ туох үлэһит дьонуй?

– Оҕолорбут иккиэлэр. Кыраларыттан олус маанылаан, тапталынан, арыт атаахтатан ииппиппит. Кыыспыт биология билимин хандьыдаата, уолбут – сүрэҕи эпэрээссийэлиир хирург, эмиэ учуонай истиэпэннээх. Москубаҕа сүрэҕи эмтиир кииҥҥэ хааллара сатаабыттарын, биһиэхэ даҕаны сүрэх балыыһата арыллыа диэн ыҥыран ылбытым. Үс сиэннээхпит. Улахан сиэммит Сардаана эмиэ бырааска үөрэнэ сылдьар, инникигэ эрэлбит. Уолум оҕолоро бакаа кыра дьон, эбээ-эһээ атаахтара диэххэ сөп. Оҕолорум, сиэннэрим, төһө даҕаны Дьокуускайга төрөөтөллөр, улаатталлар бары уу сахалыы кэпсэтэллэр. Саха тылын, култууратын, итэҕэлин, сиэрин-туомун, төрүт үгэһин дьиэ кэргэнинэн өрө туппут ыалбыт, сиэннэрбитигэр эмиэ сахалыы тыыны иҥэрэ сатыыбыт.

Сиэнэ Сардаана Японияҕа

Циркэ тэриллиитигэр

– Степан Николаевич, үлэ чааһыгар киирдэххэ, эн циркэ дьиэтин маҥнайгынан туруорсубут, акылаатын түһэрбит киһигин.

– Саха сиригэр бастаан циркэ тэриллэригэр, Ойуунускай уулуссаҕа турар гарааска майгынныыр быраҕыллыбыт дьиэни биэрбиттэрэ. Аан бастаан баран көрөрбүтүгэр, доҕоор, киһи киһиэхэ кэпсээбэт иэдээннээх хартыыната этэ. Барыта үҥкүр-лүҥкүр түспүт, алдьаммыт-кээһэммит, били, этэргэ дылы, биистэр киирэн хорҕойор сирдэригэр кубулуйбут дьиэтигэр киирбиппит. Оо, ол айылаах айгыраабыт дьиэни өрөмүөннээһин, чөлүгэр түһэрэр, үүннүүр-тэһиинниир манан аҕай дьыала буолбатах этэ. Сыра-сылба бараммыта. Өндүрэй Саабыс хаһаайыстыбаннайбын билэн, олортоҕо дии. Оттон саҥа циркэ дьиэтэ тутуллара эмиэ унньуктаах уһун устуоруйалаах. Мэхээлэ Ньукулаайап, хата, утарбатаҕа эрээри, оччолорго куорат мээрэ Спартак Борисовы кытары сыһыаннара алдьанан сылдьар кэмнэрэ эбит этэ. Мин онно циркэ дьиэтэ тутуллуутун туруорса сатыыр кэммэр икки уот ыккардыгар киирэн турардаахпын. Мэхээлэ Эпиимэбис сөбүлэҥин биэрбитин кэннэ, аны хайдах эрэ гынан, Спартагы бэттэх хайыһыннарыахха наада этэ. Мин Москубаҕа бара сылдьан Юрий Никулины көрсөн балаҕан ыйыгар өрөспүүбүлүкэҕэ Судаарыстыбаннас күнэ буоларын туһунан эппитим. Аны манна кэлэн, оруобуна ол күн мээргэ киирдим. Кытайтан аҕалбыт кэһиилээхпин эҥин. Ол киирэн олордохпуна, Никулиным көрөн турбут курдук, оруобуна түбэһэн Спартак Степановичка субуоннаата. Киһим Никулин бэйэтинэн субуоннаабытыгар үөрүү-көтүү бөҕө буолла уонна “Он – “Спартак”, а я болею да “Динамо””, – диэн баран илиитин нэлэс гыннарбыта. Соннук үөрэн-көтөн, миэхэ “добро” биэрэн кэбистэ. Инньэ гынан, куорат киинигэр сир тыыран, акылааппытын түһэрбиппит. Ол кэннэ, миигин аны “үс двп уорбут” диэн хоруотаан туран кэлбэтилэр дуо... Ол двп сыыһын, үлэлии сылдьар оробуочай уолаттар ыйыппыттарыгар, туох да кэтэх санаата суох биэрэн кэбистэҕим дии. Мин итиччэ эргэ циркэ дьиэтин өрөмүөннээн үлэҕэ киллэрбиппэр, аны саҥа дьиэ тутары көҕүлээбиппэр, ханнык эрэ двп-нан киирэн сир-буор сирэйдээбиттэриттэн өһүргэнэн, сайабылыанньабын биэрбитим.

– Кытайга оҕолору эн илдьэн үөрэттэрдиҥ этэ дуо?

– Биирдэ Кытайга күүлэйдии сылдьан, кытайдар оҕолорун хайдах үөрэтэллэрин, бэлэмнииллэрин көннөрү көрө диэн киирбитим. Ол көрө туран, биһиги да оҕолорбут манна кэлэн үөрэниэхтэрин сөп эбит диэн, тута харахпар ойуулаан көрбүтүм. Сонно тута ыйыталаспытынан, кэпсэппитинэн барбытым. Манна кэлэн дьоммор эппитим. Мэхээлэ онуоха: “Ол быыкаа оҕолор онно тиийэн, тулуйан үөрэниэхтэрэ дуо?” – диэн ыйыппыта. Оҕолору сүүмэрдээн, илдьэн биэрбиппит.

150 киинэни устан хаалларбытым

– “Сахафильмҥа” үлэлииргэр үлүгэрдээх документальнай, уус-уран киинэ бөҕөнү устубуккут.

– Киинэҕэ үлэлии кэлэрбэр, эмиэ сэрэйбитим курдук, туга даҕаны суох кубус-кураанах тэрилтэҕэ кэлбитим. Тэрилтэ ааттаах буолан баран, саатар, каадыр отдела да, буҕаалтыр да суох. Бэл, туох ханна кэлбитин-барбытын отчуоттуур учуот каартата, киһилии докумуон да суоҕа. Кэллэ-кэлээт,бастаан ол боппуруоһу быһаарбытым. Онтон хаһаайыстыба өттүгэр түспүтүм. Сыыйа-баайа киинэлэрбитин устан барбыппыт. Чиряев, Прокопьев, Коркин, Анастасия Варламова, Нина Чигирева уонна да элбэх киэн туттар дьоммут тустарынан документальнай киинэлэри устубуппут. Дмитрий Коркин туһунан киинэни бастаан чурапчыларга бэйэлэригэр илдьэн көрдөрбүппүт. Онно оччолорго бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Кэтириинэ Сиидэрэбинэ: “Дьэ, дьоһун-наах киинэни устубуккут”, – диэн хайҕаан турардаах. Уопсайа, мин үлэлии-рим тухары 150 киинэни устубуппут. Аҥаара – документальнай, аҥаара – уус-уран киинэ. Норуот харчытынан уһуллубут киинэни норуот көрүөхтээх диэн санааттан, ол киинэлэри барытын саха тэлэбиидэнньэтигэр илдьэн бэлэхтээбитим.

"Мосфильм" сүрүн дириэктэрэ Карен Шахназаровы кытта

– Ити киинэлэр бары үлүгэрдээх харчыга уһуллар буоллахтара?

– Холорбур, “Чыҥыс Хаан” киинэни Өндүрэйдээх (Андрей Борисов) миллиардынан суумаҕа устубуттара, “Тыгын Дарханы” устууга 500 мөлүйүөн көрүллүбүтэ. Оттон биһиги устубут “Ильмень күөлбүт” баара-суоҕа 3 мөлүйүөҥҥэ уһуллубута. Оттон “Саха снайпера” – 17 мөлүйүөҥҥэ. Санаан көрүүй, итиччэ аҕыйах суумаҕа саллааттар таҥастарын-саптарын уһуллар тиэхиньикэни булуу, ол дьону барыларын аһатыы-сиэтии, хамнастааһын манан аҕай буолбатах этэ.

– Холобур, эһиги “Саха снайперын” хайдах устубуккутуй?

– “Саха снайперын” устарбытыгар ньиэмэс саллааттарын таҥастара көстүбэккэ, биһигини улаханнык ыксата сылдьыбыта. Москубаҕа бара сылдьан, Мосфильмтан, Ленфильмтэн ыйыталаһа сатаабыппыт да, арыандатыгар сыана бөҕөнү эппиттэрэ. Уон күҥҥэ 150 тыһыынча диэн, ол биһиги биир-икки ыйы быһа устарбытыгар үлүгэрдээх суума буолан тахсар буоллаҕа. Инньэ гынан саарбах соҕус бадыбаалга тэрилтэлэнэн олорор эдэр дьонтон нэһиилэ булбуппут. Онно ньиэмэс саллааттарын таҥастарыттан саҕалаан ол-бу туттар малларыгар тиийэ баара. Биһиги харчыбытын төлөөтүбүт, дьоммут ыытыах буоллулар. Манна тиийэн кэлэн баран, атыыласпыт малбыт кэлэр эрэ кэлбэт диэн, долгуйан, утуйбат да буолан хаалбытым. Хата, маладьыастарыҥ киһилии сиэрдээх дьон буолан биэрбиттэрэ. Туох баар сакааспыт барыта этэҥҥэ тиийэн кэлбитэ. Таҥаспытын эдьиийбит Зинаида Максимова (оччолорго биэнсийэҕэ тахсан Мииринэйтэн Дьокуускайга көһөн кэлбитэ) таҥас кырыйааччы, иистэнньэҥ идэлээх буолан, синиэллэрбитин быһан-отон тигэн улаханнык абыраабыта. “Хара мааскаҕа” Дэһээккин киитэлин, “Ильмеҥҥэ” саллааттар таҥастарын эмиэ быһан, тигэн биэрбитэ. Синиэлбит таҥаһын “Туйаара” диэн Заболева маҕаһыыныгар сакаастаан булбуппут. Оттон тиэхиньикэбитигэр маннааҕы байыаннай тэрилтэ көмөлөспүтэ. Саллааттарбытын булууга, ДСК уокуругар баар байыаннай чаас полковнигын уолаттарын кэпсэтэн ылбыппыт. Ол тэрилтэ Москубаҕа бэринэр буолан, онон эргитэн көҥүллэппиппит. Онно бары соҕуруу дойдуттан кэлэ сылдьар нуучча уолаттара, хата, наһаа үчүгэйдик уһуллубуттара, нуучча нуучча курдук түргэнник уобараска киирэллэрэ эҥин оһуобай этэ. Тулагы баһылыгын кэпсэтэн, окуопа бөҕөнү хастаран киинэбитин устубуппут. Киинэбитин бүтэһигэр “Мосфильм” сүрүн дириэктэрэ Карен Шахназаров уотун-күөһүн, саҥатын-иҥэтин, тыаһын-ууһун оҥорторон, бүтүннүү мантаастатан биэрбитэ. Сити сырыыбын кытары оччолорго аан бастаан мин “Мосфильмы” кытары сибээс олохтообутум.

Бэрт былдьаһыы... көссүүлэһии... олох сатарыйыыта...

– Чэ, ити хааллын... Дьэ, эн өр сылларга култуура эйгэтигэр үлэлээбит буолан, барытын иһиттэн билэн эрдэҕиҥ. Артыыстар истэригэр бэрт былдьаһыы уруккуттан да баар бөҕө буоллаҕа?

– Баар буолумуна, ол да саҕана баара, билигин да баар. Маныаха мин биири этиэм этэ. Опера тыйаатыра буоллун, Саха тыйаатыра буоллун, туруорааччыларын, хормейстердарын бэйэ иһиттэн хамнастаах үлэһити туппакка, биирдэ эмэ буолар испэктээкилгэ, операҕа тастан наймылаһан аҕалыахха баара. Оччоҕо эрэ алаастаһан, улуустаһан, бэрт былдьаһан бүтүө этибит. Кэлии киһи артыыс ким аймаҕа дуу, көссүүтэ дуу, ойоҕо дуу буоларыттан тутуллубакка, бастатан туран, кини талаанын, дьоҕурун көрөн сүрүн оруолга аныыр буоллаҕа. Көссүү оҥосто-оҥосто оруол биэрии, наҕараадаҕа түһэрии, мин санаабар, сиэргэ баппат быһыы. Итинниктэн айдаан-куйдаан, бэрт былдьаһыы, ордук санаһыы тахсар.

– Эн бэйэҥ эмиэ икки тэрилтэ салайааччыта буола сылдьыбыт киһигин, көссүүлэһии курдук мөкү быһыыга киирбэтэҕиҥ дуо?

– Биллэн турар, артыыс киһиэхэ да, салайааччыга да дьахталлар бэйэлэринэн этии киллэрэллэрэ суох буолбатах этэ. Оннук түгэҥҥэ элбэхтик түбэспитим эрээри, ити чааһыгар, дьэ, чахчы, сыппах соҕуспун быһыылаах эбэтэр ойохпун күндүргэтэрим мэһэйдиирэ эбитэ дуу... Этии киллэрэ турар дьахтарга даҕаны көнөтүнэн батынан кэбиһээччибин. Хайыаххытый, дьэ, оннук киһибин. Билигин кэлэн кэмсинэ саныыбын.

– Сүрүкэтин?!

– Тыый, элбэх оҕолонуу дьол буоллаҕа. Икки эрэ оҕо дуу, түөрт-биэс оҕо дуу... Санаан көр ээ. Ол оҕолоруҥ улааттахтарына, биһиги да суох буоллахпытына, бэйэ-бэйэлэрин кытары өйөһөн-убаһан тутуһа сылдьаллар буоллаҕа. Мин билигин соҕотох убайдаахпын, онтубун эрэ кытары өйөһөбүн. Оҕолорум эмиэ иккиэйэхтэр эрэ.

– Сиэр-майгы сатарыйыыта, харчыга хараҥарыы

– “Единственная страна где нормально воспитывали, учили, потом все это уничтожили” диэн Францияҕа этэн турардаахтар. “Сэбиэскэй Сойууһу сиэр-майгы сатарыйыыта сотору кэминэн суулларыаҕа”, – диэбиттэр. Оруобуна ол эппиттэрин курдук буолан тахсыбыта дии. Аһаҕас сиэкис, норкуотук, охсуһуу-өлөрсүү, бандьыыттааһын-эриэкэттээһин, уоруу-талааһын, түөкүннээһин-халааһын, үлэтэ суох хаалыы, дьон майгыта алдьаныыта, харчыга хараҥарыы, кэрээнэ суох быһыыланыы, ымсыы-обот, баай-дьадаҥы араастаһыыта – барыта биһиэхэ соҕотохто баар буола түспүтэ. Оччолорго чачайа соһуйбут сатарыйыыбыт, билигин өссө силистэнэн-мутуктанан, олохпут сорҕотун курдук буолан хаалла. Бил баһыттан сытыйар диэбиккэ дылы, бэл, үөһээ тойотторбут олохторо оннук. Онтон ким даҕаны соһуйбат, барытын буолуохтааҕын курдук ылына олоробут.

– Култуура киинэ тутулларын туох дии саныыгыный?

– Халы-мааргы бырайыак дии саныыбын. Кып-кыра куораппытыгар уонтан тахса тыйаатырдаахпыт. Онно өссө эбии, ити үлүгэр баараҕай тутууну туттахтарына, хайдах буолабыт?! Ол тутуу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн, эн биһикки харчыбытыттан хас эмэ миллиардынан суумаҕа тутуллуо. Ол улахан аҥаара, биллэн турар, кимнээх эрэ хармааннарын хаҥатыа. Бэл, билигин тыйаатырдары барыларын хозрасчекка ыытаары олороллор. Оннук гыннахтарына, тыйаатырдарбыт бары кэриэтэ эстиэхтэрэ. Холобур, Саха тыйаатыра, сүүс да испэктээкили көрдөрбүтүн иһин, ити үлүгэр дьиэ-уот хомунаалынай өҥөтүн, уотун-күөһүн төлүүр, дьонун хамнастыыр кыаҕа суох.

– Билигин биэнсийэҕэ тахсан баран тугу дьарыгыраҕыный?

– Биэнсийэлээх “оҕонньор” биир даҕаны күн таах тиэрэ түһэн сыппатым ээ. Хас даҕаны кинигэни суруйдум. Холобур, бу кэнники Яков Кычкин диэн САССР үтүөлээх артыыһын кинигэтэ тахсарыгар үлэлэстим. “Хотун Төҥүлү” диэн ырыанньык таһаартардым. Дойдубар пааматынньык көҕүлээн туруордубут, онно Күөллэрики олохтоохторун ааттарын суруйталаатыбыт. Сити курдук күннэтэ уопсастыбаннай үлэм хара баһаам.

– Степан Николаевич, сыстыганнаах ыарыыттан куттаммакка, сөбүлэһэн аһаҕастык кэпсэппитиҥ иһин махтанабын.

Сэһэргэстэ  Туйаара СИККИЭР.