Син өрдөөҕүтэ Пушкин аатынан бибилэтиэкэҕэ “Кыым” саһарбыт нүөмэрдэрин көрүтэлээбитим. Хаһыат 1970 сыллааҕы биир нүөмэригэр “Саха маҥнайгы испытатель-летчига” диэн төбөлөөх бэрт интэриэһинэй ыстатыйаны аахпытым. Ыстатыйа төбөтүн анныгар улахан буукубаларынан “Кини аата умнуллуо суохтаах” диэн суруллубут.
Хомойуох иһин, ити ыстатыйа тахсыбыт күнүн-дьылын хайа эрэ тэтэрээппэр суруммуппун булбатым. Сыла чуолкай (1970), оттон ыйа олунньу дуу, кулун тутар дуу быһыылааҕа. Ыстатыйа ааптара – Н.Босиков. Матырыйаал силигин ситэрэн хаартыскалаах. Ыстатыйа кэннигэр маннык быһаарыы баар: “А.Н. Торговкин Москваҕа 1923 сыллаахха түспүт хаартыската”. Дьэ, онон ити ыстатыйаны кытта билсиэҕиҥ:
“Бу бэрт өрдөөҥҥү эрээри дьикти олохтоох киһи туһунан кэпсииргэ миигин Өлүөхүмэ куоратыгар баар кыраайы үөрэтэр музей биир дьикти экспоната күһэйдэ. Летчик формалаах эдэркээн киһи уун-утары көрөн турар. Анныгар: “Саха маҥнайгы испытатель-летчига – Алексей Николаевич Торговкин диэн суруллубут.
Саҥа былаас сахаларга көҥүл олоҕу сэргэ, көтөр кынаты биэрбитэ. Бүгүн биһиги кэпсиир киһибит Өлүөхүмэ сахата. Аата – Торговкин Алексей Николаевич. Аатырар-сураҕырар Кыыллаах Арыыга төрөөбүт, онно күн сырдыгын көрбүт киһи. Кини өйүн-санаатын Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ уһугуннарбут уонна көтөр кынаты биэрбит.
Алексей Николаевич балта Павла Николаевна — дьоһун олоҕу олорбут, элбэх хаары санныгар уулларбыт эмээхсин. Билигин “Димитровскай” сопхуос киин отделениетыгар – Холгуоҕа олорор. Кини убайын үдүк-бадык өйдүүр. Аҕалара Николай Семенович Торговкин төрдө баай, үөрэхтээх киһи, оҕотун Фомин диэн үөрэхтээх киһиэхэ биэрэн, биэс сыл үөрэттэрбит. Барыга-бары сыстаҕас, билиэн-көрүөн баҕалаах оҕо онно сылдьан олус үчүгэйдик нууччалыы билбит. Ол иһин: “Оҕоҥ аҕабыыт буолар кыахтаах эбит”, – диэн оҕонньор 15-16 саастаах Алексейы Иркутскайга духуобунай сэминээрийэҕэ ыыппыт.
Алексей Торговкин онно тиийэн баран, саҥа былаас сырдыгар тардыһан, сабыс-саҥа көрсүбүт-билсибит бүрээт, нуучча оҕолорун кытта хомсомуолга киирбит уонна соҕуруу (хайа куората биллибэт) Москубаҕа дуу, Киевкэ дуу лётнай оскуолаҕа үөрэммит. Кини ыытар хаартыскаларыттан көрдөххө, 1923, 1924, 1927 сылларга Москубаҕа олорбут эбит. Билигини добуочча эргэрбит хаартыскалар кэтэхтэригэр, олус кырасыабай, олус үчүгэй буочарынан дьонугар бу курдук суруйар эбит: “Мин туспар кыһаллымаҥ, үлэ, олох оннук”.
Алексей Торговкин лүөччүк буолан баран, саҥа сөмөлүөтү бэрэбиэркэлии сылдьан 1929 сыллаахха өлбүт. Бу урут биллибэтэх-көстүбэтэх саха маҥнайгы испытатель-лүөччүгүн олоҕо олус дьикти түгэннэрдээх. Саха сирин хомсомуолун устуоруйатын үөрэтиигэ Алексей Торговкин олоҕо ураты суолталаах буолуон сөп. Онон усторуктар бу киһи олоҕун интэриэһиргиэхтэрин сөп.
Павла Николаевна билигин ыалдьар уонна кырдьаҕас буолан, оччотооҕу күннэри, олоҕу олус мөлтөхтүк өйдүүр. Онон Алексей Торговкин олоҕун үчүгэйдик кэрэһэлээн суруйуу кыаллыбат. Испытатель-лүөччүк кэргэнэ Антонина Сорницкая, кыыһа Галина Алексеевна – Саха сиригэр, аймахтарын көрө аҕыйах сыллааҕыта кэлэ сылдьыбыттар. Кинилэр аадырыстара чуолкайа суох. Мин санаабар, бу баар тыыннаах дьону булан, лүөччүк балтыгар баар хаартыскаларынан сиэттэрэн, кини кылгас, чаҕылхай олоҕун суруйан, саха ааҕааччыларыгар тиэрдиэххэ сөп этэ.
Маҥнайгы көтөр ааллары кыырай халлааҥҥа өрө уһуурдан таһаарыыга кыттыыны ылбыт уонна ол туһугар дьоруойдуу охтубут саха уолун олоҕо умнуллуо суохтаах.
Федор Рахлеев
