Кини – бөдөҥ тэрилтэлэр салайааччыларын, актыыбынай баартыйа лиидэрин, куорат Дууматын дьокутаатын быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ балачча биллэр лиичинэс. Билигин куорат уутун хааччыйар “Водоканал” АУо салайааччытынан үлэлиир. Анатолий Кырдьаҕааһаптыын үс сүрүн хайысханан кэпсэттибит: тэрилтэ, баартыйа уонна успуорт. Ону тэҥэ хамсык балаһыанньатын эмиэ тумнубатыбыт.

Үлэ атахтаммата

– Анатолий Андреевич, “Водоканал” тэрилтэ хамсык кэмигэр үлэтин-хамнаһын хайдах ыытарый?

– 1036 үлэһиттээх тэрилтэ салайааччытынан үлэлээбитим толору икки сыл буолла. Уу хорук ситимин тэрилтэтэ буоларын быһыытынан, аныгылыы онлайн үлэ хайдах даҕаны табыллыбат. Сантиэхиньиктэр, элиэктириктэр, маастардар дьону кытта алтыһан эрэ үлэлиир кыахтаахтар. Онон хамсыгы аахсыбакка, үлэ тохтообокко бара турар. Кэбиниэккэ үлэлиир 100-чэ киһиттэн 70-чата – экэнэмиистэр, финансистар, буҕаалтырдар, юристар – быстах кэмҥэ дьиэлэригэр, онтон үлэ миэстэтигэр уочаратынан кэлэн үлэлээтилэр. Онон үлэ харгыстаммата. Балаһыанньа тупса илигинэн, билигин да ситэри тахса иликпит. Ханна да буоларын курдук, толору изоляцияҕа олорооччулар, ыалдьан баран үтүөрээччилэр биһиги ортобутугар эмиэ бааллар. Тэрилтэбит бары сыахтарыгар саньытаарынай нуорма тутуһуллар. Нэдиэлэҕэ иккитэ дьиэ таһыттан саҕалаан иһигэр тиийэ дезинфекция ыытыллар. Ирдэбил быһыытынан мааска, бэрчээкки, антисептигынан туһаныы хайаан да баар. Кэлэр-барар үлэһиттэр эттэрин сылааһа мээрэйдэнэр. Итинэн производство хонтуруолун салаата моой-арҕас ылсан, дьарыктанар. Харыстанар сыалтан 300-тэн тахса үлэһиппитин, чуолаан дьону кытта үлэлэһэр, канализацияҕа үлэлиир дьоммутун, хамсыктан страховкалаабыппыт.

Салайар хампаанньалары, ТСЖ-лары кытта үлэлэһэбит. Нэһилиэнньэни кытта сирэй көрсөн, сүрүннээн, счётчигы көрөр иниспиэктэрдэр үлэлэһэллэр. Сарсыарда аайы инструктаж истэллэр, анал таҥаһы-сабы кэтэллэр. Уута суох олох суоҕун өйдөөн, дьон утары барар, дьиэҕэ киллэрэр. Онон үлэһиттэрбит ити чааһыгар ыарахаттары көрсүбэтилэр.

Үп-ас чааһыгар билиҥҥитэ этэҥҥэ курдукпут эрээри, хомуур боппуруоһа кыаллыбат. Былырыыҥҥы көрдөрүүгэ тэҥнээтэххэ, 50-ча мөл. солк. курдугунан хаалан иһэбит. Түмүк сыл бүтэһигэр чуолкайданыа. Билиҥҥи көрдөрүүнэн, нуорма быһыытынан баран иһэр. Былырыыҥҥыттан элбэх өрөмүөн үлэтин ыыта сылдьабыт. Арай төлөбүрбүт, намтаан баран чөлүгэр түспэтэҕинэ, ыарахан балаһыанньа үөскүөн сөп. Ый аайы бырабыыта-лыстыбаҕа үлэбитин отчуоттуубут. Өрөспүүбүлүкэ салалтата көрө-билэ олорор буолан, эрэх-турах санаалаахпыт.

– Тэрилтэҕитигэр дьон өй-санаа өттүнэн оҕустарда дуо?

– Биһиги эйгэбитигэр итинник боппуруос туруо суохтаах. “Водоканал” үлэтиттэн өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин үс гыммыттан биирин олоҕо тутулуктаах. Итинник эппиэтинэскэ сылдьар дьон, ордук салайааччы өттө, өй-санаа өттүнэн тирэхтээх, бөҕөх буолуохпутун наада. Биллэн турар, куттаммат киһи диэн суох. Биһиэхэ үлэҕэ киирэр дьоҥҥо ити чааһыгар улахан бэрэбиэркэ ыытыллар. Саҥа киирбиттэргэ уопуттаах үлэһиттэр сыһыарыллан, настаабынньыктааһын ньыматын туттабыт. Онон хайдах да балаһыанньаҕа бэлэммит.

– Улууска филиаллар бааллар дуо?

– Ити үлэни быйыл саҥа саҕалаатыбыт диэххэ сөп. Уруккуттан Покровскайга бэйэбит бас билэр тэрилтэбит баар эрээри, куортамҥа ылан, атын тэрилтэ үлэлэтэ турар. 2022 сылга олоччу бэйэбитигэр ылыахтаахпыт. 2018 сыллаахха Ил Дархан нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыыга анаан таһаарбыт Ыйааҕар тирэнэн, үлэбитин улуустарынан тарҕатан эрэбит. Ол курдук, Жатайга ууну ыраастыыр тутууну ыытыахтаахпыт. Ити оройуоҥҥа уу ыраастаммакка кэриэтэ эбэҕэ түһэ турар. Ыстаансыйа кэлэр сыл бүтүүтэ тутуллан бүтүөхтээх уонна 50-ча сыл устата биһиги көрүүбүтүгэр бэриллиэхтээх. Билигин үлэһиттэри наардааһын бара турар. От ыйыгар Үөһээ Бүлүүгэ уу ситимин ыраастыыр тэрилтэни арыйдыбыт. Кэлэр сылга бөһүөлэк устун уу ситимин тардыахпыт. Уу ситимин, канализацияны бырайыактааһын үлэтэ өссө Бэрдьигэстээххэ ыытылла турар. 2022-2023 сылларга итинник үлэни Аллараа Бэстээххэ саҕалыырга хамсааһын саҕаланна.

– Тэрилтэ хааччыйар дьиэлэрин туруга хайдаҕый?

– “Водоканал” магистральнай тыраассатын 40-ча бырыһыанын уларыттыбыт. Хаалбыт кэрчигин уонча сыл иһигэр кыра-кыралаан ситэриэхтээхпит. Ыраас уу билигин үчүгэйдик кэлэ турар. Ууну тутар аарыма иһиттэрбит (емкость) ыраастаныыларын көрдөххө, лаппа тупсуу баар. Урукку сылларга миэтэрэ кэриҥнээх былыык буолар буоллаҕына, быйылгы көрдөрүү – аҕыйах милимиэтир. Сорох сиргэ дьэҥкир даҕаны. Ол турбалар туруктара үчүгэйин, кэмигэр уларыйалларын, ыраастаналларын көрдөрөр. Биирдэ эмит уу киртийэрин туһунан биллэриилэр киирээччилэр. Ол – кыбартаал иһинээҕи уу ситимин кирдээхтэрин эбэтэр эргэрбиттэрин туоһута. Итиниэхэ итиини биэрэр, дьиэни салайар тэрилтэлэри кытта биир санаанан үлэлиирбит ирдэнэр. Ону түмэр, салайар күүс наада.

Көҥүл санааны өйүүр аналлаах

– “Гражданская платформа” баартыйа салайааччытынан хаһааҥҥыттан үлэлиигин? Бу баартыйа тутуһар хайысхатын сырдат эрэ.

– Баартыйа Саха сиринээҕи салаатын салайбытым түөрт сыл буолла. Куорат, өрөспүүбүлүкэ ыытар тэрээһиннэригэр кыттыыны ылабыт. Бүддьүөт үлэһитэ мэктиэлээх хамнастаах. Оттон ити эйгэҕэ хапсыбатах киһи бэйэтэ бэйэтигэр мөхсөр, көмүскэлэ суох. Оннук дьоммут олус элбэхтэр. Үгүстэр орто туруктан мөлтөх балаһыанньалаахтар. Киһи барыта булугас-талыгас буолбат. Онон судаарыстыба көмөтө хайаан да наада. Нолуок ноҕурууската кыччыырын туруорсабыт.

“Гражданская платформа” баартыйа биир үчүгэй хайысхата – хас биирдии киһи сөптөөх билиини, үлэлииргэ сөптөөх үстүрүмүөнү булунарыгар, бэйэтин толору хааччынарыгар табыгастаах уопсастыбаны тэрийии. Биһиги санаабытын дьон өйүө диэн эрэллээхпин.

– Тус бэйэҥ бу баартыйаны тоҕо таллыҥ? Туохха иитэрий? Баартыйаҕа сыстан, киһи тугу туһанарый?

– Сэбиэскэй былааска үөскээбит киһи өйүм-санаам социальнай өттүгэр охтор. Хомуньууспун да дэниэхпин сөп. Ол эрээри аҥаардас кыһыл тылынан кыырар хомуньуус олус элбэх. Сөптөөх үлэ түмүгэр толоруллубут нолуогу сөпкө үллэстии туһунан кэпсэтии буолуохтаах. Билигин үксүн өлөрүллэ илик эһэни үллэстии бара турар. “Гражданскай платформа” көҥүл санаа этиллэр уопсастыбатын туруорсар.

Урут баартыйаны идеологическай массыына курдук көрөр буоллахпына, билигин дьону түмэр, биир санааҕа киллэрэр үстүрүмүөн курдук ылынабын. Соччото суох баартыйа былааска талаһар дьоҥҥо табыгастаах. Оттон чахчы дьон туһугар үлэлиир баартыйа бэйэҥ ис санааҕын олоххо киллэрбиккиттэн дуоһуйууттан ураты тугу да биэрбэт. Баартыйаларын уларыта сылдьар дьон баар буолаллар. Кэлин сир аайы биир сирэйдэри көрөр буоллубут. Онон былаас уларыйыан наада дии саныыбын. Олоххо өрүс уутун курдук саҥа сүүрүк кэлэ туруохтаах. Оччоҕуна эрэ сайдыы кэлиэ.

– Ыччат төһө элбэҕий?

– Биһиги чилиэннэрбит үгүстэрэ – эдэр дьон. Ити көлүөнэ санаатын хорсуннук этэр, киириилээх-тахсыылаах буолан, баартыйа хайысхатыгар сөп түбэһэр. Билигин суолу эдэр дьоҥҥо биэриэххэ наада. Сааһыран эрэр киһи быһыытынан, бэйэм оннубар иитэр ыччаттарбын кытта үлэлэһэбин.

– Билиҥҥи ыччаты туох олох күүтэрий?

– Мин санаабар, сүрдээх интэриэһинэй, үчүгэй олох күүтэр. Тосту уларыйыы кэмэ ааһан, туруктаах уларыйыы кэмэ кэлэн эрэр. Күүстээх өйдөөх-санаалаах, көнө, чиэһинэй, бэрээдэктээх дьон наада буолуохтара. Халбархай, харам санаалаах дьон кэмнэрэ ааспыта.

Салалтаттан өйөбүл наада

– Чэпчэки атлетика федерациятын бэрэсидьиэнин быһыытынан көрүүҥ хайдаҕый?

– Былырыын күһүн федерация бэрэсидьиэнэ буоларга этии киирбитэ. Бэйэм сүүрэрбин-көтөрбүн уруккуттан сөбүлүүбүн. Чэпчэки атлетика – норуот сөбүлүүр көрүҥэ. Элбэх үбү-аһы, инбэнтээри эрэйбэт. Доруобуйаҕа, дьону түмүүгэ олус наадалаах көрүҥ. Маассабас баар буолла даҕаны, чулууну таларга кыах элбиир, маастардар тахсаллар. Биирдиилээн ситиһиилээх дьоммут өрөспүүбүлүкэҕэ элбэхтэр. Арай олору өйөөһүн кыра.

– Туох былаан тоҕунна?

– Былаан хара баһаам этэ. Бастатан туран, маассабаһы кыайыахтаахпыт хаалла. Оҕо успуордугар улахан хамсааһын оҥоруохтаах этибит. Профессиональнай маастардар, үрдүк таһымнаах тириэньэрдэр тахсыылара, парауспуорт сайдыыта атахтанна. Билиҥҥи тириэньэрдэр үгүстэрэ – урукку өттүгэр бэйэлэрэ сүүрэн баран, бэйэ көрүүтүнэн дьарыктыы сылдьар дьон. Оттон ити хайысхаҕа үрдүк таһымнаах үөрэх наада. Аны туран, чэпчэки атлетикаҕа Арассыыйа таһымнаах үрдүк категориялаах судьуйаларбыт өрөспүүбүлүкэҕэ иккиэйэхтэр эрэ. Биһиги көрүүбүтүнэн, итинник дьоммут уонча буолуохтаахтар.

Төһө да хамсык мэһэй буоллар, ити хайысхаларынан үлэбитин салгыыбыт. Сардаана Трофимованы Олимпиада чөмпүйүөнэ оҥорорго сыаллыыбыт. Ону тэҥэ Паралимпийскай оонньууларга эмиэ дьоһуннук кыттар кыахтаах спортсменнарбытыгар эрэнэбит.

Биир сүрүн туруорсуубут – судаарыстыба, чуолаан бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит салалтатын өйөбүлүн ылыы. Көҥүл тустуу, буокса, успуорт национальнай көрүҥнэрэ өйөнөллөрүн курдук, сөптөөх болҕомто ууруллуон наада. Бу көрүҥү өйөөһүн аҥаардас чөмпүйүөннэри эрэ таһаарарга буолбакка, нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарыыга суолтатын өйдүөххэ наада. Билигин ханна даҕаны дьон хаамар, сүүрэр да буолбута онуоха тирэх буолар.

– Саха сирин чэпчэки атлетикатын таһымын хайдах сыаналыыгын?

– Атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, улаханнык хаалан иһэбит. Биирдиилээн эрэ чулуулардаахпыт. Атыттар курдук толору хамаанда туруорар кыахпыт суох. Сүүрүүгэ син хомуллуохпут эрээри, холобур, үрдүгү, ураҕаһынан ыстаныыга дьоммут суохтар. Чэпчэки атлетика бары көрүҥнэрин сайыннарыыга улахан үлэ наада.

– Онуоха усулуобуйа баар дуо?

– Усулуобуйа ханна да баар. “Дыгын оонньуулара”, спортивнай оонньуулар онуоха тирэх буоллулар. Улуустарга успуорт саалалара, стадион арааһа тутулунна. Үөһээттэн урууллааһын, тирэх буолуу эрэ наада.

– Бэйэҥ хайдах дьарыктанаҕын?

– Хас сарсыарда аайы Хаҥаластыыр суол кытыытынааҕы хонууларынан 10 км сүүрэбин. Өрөбүллэргэ мыраан суолунан 17-20 км диэри таһаарабын. Бэйэбин бэрэбиэркэлэнэр, кимниин эрэ күрэхтэһэр буоллахпына, тыраассаҕа тахсабын.

– Хамсыгы тус бэйэҥ хайдах билгэлиигин?

– Дойду саҥа үктэлгэ кэллэ, бактериологическай сэрии саҕаланна быһыылаах. Хамсык сүтэр түгэнигэр атын ыарыы күөрэйиэ. Мааскалаах, бэрчээккилээх, сууна-тараана сылдьыы, доруобуйаны көрүнүү олох нуормата буолла. “Хамсык” дии-дии аһара айманар, куттанар наадата суох. Ол эрээри харыстанары умнумуохха наада.

Оксана ЖИРКОВА.