Сахалар айылҕалаах дьоҥҥо көрдөрөн эмтэнэрбитин ордорор курдукпут. Эмтэрбит сыаналара олус баһыллан атыыланаллар, сороҕор сымыйа да эмтэри оҥорор буолбуттара кистэл буолбатах. Эмтэниэхтээҕэр, төттөрүтүн таҥаралыахха сөп курдук балаһыанньа. Кэнники кэмҥэ ол-бу куһаҕан ыарыы да буулаан, аны сахалыы ньыманан, отунан-маһынан, илбиллэн, түөннэнэн, хааннанан эмтэнэ сатыыр буолан эрэбит. Бүгүн кэпсэтэр киһим – ньиэрбэ ыарыытын үтүөрдэр, күүрүүтүн мүлүрүтэр, аныгы олох ыарыытын – истириэһи – илбийэн уҕарытар аналлаах айылҕалаах эмчит. Истибиккит эбитэ дуу, суоҕа дуу Надежда Павлова диэн.
– Надежда Ивановна, эн биһикки билсиһэн кэбиһэр буоллахпыт. Хайа дойдуттан төрүттээххиний?
– Мин Ленскэй улууһугар баар Өлүөнэ биэрэгэр турар Нотуора диэн кыракый дэриэбинэҕэ Уйбаныаптар диэн аймахтан төрүттээхпин. Аҕам Иванов Иван Васильевич – ол дойду. Ийэм кыра эрдэхпинэ өлбүт буолан, билбэппин. Аҕам этэринэн, эстибит ийэ ууһа буолан, ол аймахтарбын кытары билсэ-көрсө сатаабаппын. Бэйэм Томпо улууһугар төрөөбүтүм, Тааттаҕа улааппытым. Биэс уонча сыл Дьокуускай куоракка олохсуйан олоробун. Онон дойдум Туймаада хочотугар турар Дьокуускай буолла. Аҕам дойдутугар – Нотуораҕа – сылын аайы баран кэлэбин.
– Төрөөбүккүнэн, улааппыккынан, олохсуйбуккунан букатын да тус-туһунан дойдулар эбит дии. Дьокуускайга урут тугу үлэлээбиккиний?
– Идэбинэн учууталбын. Дьокуускайга куһаҕаннык истэр оҕолору көрөр-истэр, үөрэтэр интэринээт-оскуолаҕа 45 сыл алын сүһүөх кылаастарга учууталлаабытым. Эдэрбэр үс-түөрт сыл хоту Үөһээ Дьааҥыга баран учууталлыы сылдьыбытым. Онон уопсай учууталлаабыт ыстааһым холбоон – 49 сыл. Биэс уоҥҥа тириэрпэккэ уурайан хаалаахтаабытым.
– Тыый, дьэ, кыһыылаах да баҕайы эбит, биир сыл хаалбытын тулуйбатах эбиккин. Тоҕо уурайан хаалбыккыный?
– Киһи эттиин-сиинниин мөлтөөтөҕүнэ, өйдүүн-санаалыын ылыммат буолан хаалар эбит. Бэйэм турукпун хайдаҕын билинэн сырыттаҕым. Хайыахпыный, “сөп буолуо” диэн тохтоотоҕум дии. Билигин биэнсийэҕэ аа-дьуо сылдьабын, кыралаан дьону эмтиибин.
– Дьэ, бу эмтиир дьоҕуруҥ эйиэхэ хаһан хайдах баарын биллэрбитэй?
– 1992 сыллаахха 47 сааспар эмискэ эттэтэн киирэн барбытым. Улаханнык ыалдьыбытым. Утуйбат буолан хаалбытым. Түүн 12 саҕалаан сарсыарда түөрт чааска диэри кулгаахпар киһи саҥата иһиллэр, араадьыйа курдук. Аны сарсыарда да, күнүс да эмиэ кыайан утуйбаппын. Икки нэдиэлэ оннук түүл-бит курдук турукка сылдьыбытым. Чуут ньиэрбэбэр оҕустара сыспытым. Учуутал идэлээх эрэ буолан, бэйэбин кыатанар, мээнэ саҥарбат, ыһыытаабат-хаһыытаабат этим. Өйбүн тута сылдьабын, онон эбитэ дуу “хайаан даҕаны тулуйуохтаахпын, ыһыктан кэбистэхпинэ, балыыһаҕа илдьиэхтэрэ диэн билэбин. Ол иһин, эр санаа ылынан, ый аҥаарын нэһиилэ тулуйбутум. Оҕолорум барахсаттар, “ийэбит туох эрэ буолла” диэн куттанан, психбалыыһаҕа илдьиэхтэрэ эбиттэрэ буолуо. Онно киллэрдэхтэринэ, күүстэринэн укуолга, эмкэ сытыаран киһи аатыттан таһаарар буоллахтара. Ол гынан баран, этим-сииним сылайан, илиим-атаҕым дэлби ыалдьан, нэһиилэ сылдьаахтаабытым. Ону-маны илэ түһүүбүн, ол кулгаахпар иһиллэр саҥам тугу эрэ ыйар-кэрдэр, иһитиннэрэр. Ыксааммын, Сылыкка бара сылдьыбытым. Онуоха киһим: “Сахалыы ыалдьыбыккын. Тулуй, сотору үчүгэй буолуоҥ”, – диэбитэ. Соннук кини эппитин курдук, соторунан, чахчы, үчүгэй буолан барбытым.
– Айыбыын, ый аҥаарын быһа утуйбакка, чахчы, “бырахтара” сыспыт эбиккин дии...
– Мээнэ киһи тулуйбат үлүгэрэ. Ол сытан өссө ол кулгаахпар иһиллэр саҥаны кытары “этиһэбин”. Ыарыыбын, турукпун тулуйумуна “өлөрүҥ” диибин. “Өлүөххүн баҕарар буоллаххына, бүгүн түүн 12 кэннэ абааһы кэлиэҕэ, онно кыайтардаххына – өлөҕүн, кыайдаххына, тыыннаах хаалыаҥ”, – диэбитэ. Илэ кэлэрин курдук санаан, кырдьык-хордьук, охсуһарга бэлэмнэнэн кыракый чохороонноох ол кэлиэхтээх “абааһыбын” күүтэн олорбутум. Ол абааһым, биллэн турар, кэлбэтэҕэ. Ол эрээри хайдах эрэ буолан ылбытым. Утуйар диэн дьол диибин билигин.
– Сорох дьон хас эмэ сылы-сыллаан ыалдьаллар үһү дии... Эн, хата, чэпчэки соҕустук эттэппиккин быһыылаах.
– Арыычча эдэрбэр, 37 сааспар, эмиэ улаханнык ыалдьа сылдьыбытым. 1981 сыллаахха этэ. Испинэн-үөспүнэн тугум эрэ ыалдьар аҕай. Бүөрүм эмиэ ыалдьа сылдьыбыта. Оччолорго Иннокентий Иннокентьевич Петров диэн бүөр бырааһа баара. Киниэхэ көрдөрбүппэр киһим боростуой былыргы тэрилинэн иһиллээн баран: “Куртаҕыҥ уонна оһоҕоһуҥ икки ардыгар искэн баар. Онтуккун сахалыы эмтэн...” – диэн эппитэ. Ол аата араак буолбуппун. Аҕам эмиэ куртаҕа бааһыран өлбүт буолан, удьуордааһын баарын өйдөөбүтүм эрээри, тоҕо сахалыы эмтэниэхтээхпин өйдөөбөтөҕүм. Ол да буоллар, сахалыы эмтиир дьону ыйыталаспыппар, Майаҕа олорор Чаанньыктаах диэн отоһут оҕонньору ыйан биэрбиттэрэ. Ол оҕонньор ыарыыбын көрөн баран: “14 эрэ килиэккэлээх сылдьар эбиккин, аҥаар атаххынан ииҥҥэр үктэнэн тураҕын”, – диэбитэ. Мин өлөн эрэрбин билэр буоллаҕым, сөбүлэһэбин эрэ. Оҕонньорум ол ыарыыбын ньургуһунунан түөннээбитэ. Ньургуһуну эппэр бүттэтэ суох былаастырынан силимнээн кэбиспитэ. Ол ньургуһун эппин бүтүннүү быһа сиэн, аны ириҥэлээх хаанынан уһуннум. Ньургуһуну ылан баран былаастырдана эрэ сылдьабын. Онтон сотору буолан баран, бааһым оһон барбыта. Көрдөрө тиийбиппэр били искэним сүтэн хаалбыт этэ.
–Тыый, ол оҕонньор оччотугар искэн курдук күүстээх ыарыыны суох оҥорор эбит дуо? Кини билигин баар дуу?
– Оҕонньор суох буолбута ыраатта. Дьэ, миигин эмтээбитэ. Саҥа саҕаланан эрдэҕинэ эмтээн үтүөрдэллэр эбит. Улааттаҕына, кыайан быыһаабаттар. Кэлин ол бырааспар көрдөрбүппэр күлбүтэ. Кэлин саныыбын ээ “Петров диэн быраас мин искэним сахалыы эмтэниэхтээҕин хантан билэн ыыппыта буолла?” диэн. Оччотугар, ол быраас эмиэ сахалыы айылҕалаах киһи эбитэ буолуо. Кэлин оннук ыалдьа сылдьыбыппын, баҕар, эмиэ эттэнии биир өрүтэ буолуо дии саныыбын.
– Дьэ, чахчы, дьикти эбит. Норуот эмчиттэрэ барахсаттар үлүгэрдээх ыарыыны суох оҥорор сүдү кыахтаахтар эбит ээ. Оттон эн хаһааҥҥыттан эмтиир буолан барбыккыный?
– 47 сааспар били ыалдьыахпыттан кыралаан дьону илбийэн эмтиир буолан барбытым. Ол саҕана медколледж аһыллыбыта. Онно эдэркээн оҕолору кытары сиэстэрэ үөрэҕэр киирэн үөрэммитим. Максим Дурановтыын биир кэмҥэ үөрэммиппит. Ол сылдьан илбийэргэ үөрэммитим. Бастаан чугастык билэр дьоммун эмтээн саҕалаабытым. Онтон кыралаан атын дьону эмиэ эмтиир буолан барбытым. Ол эрээри билигин киэҥ эйгэҕэ соччо тахса сатаабаппын, ханна даҕаны биллэ-көстө сатаабаппын. Дьон бэйэлэрэ истэн кэлэллэр.
– Билигин эмчиттэр үксүлэрэ туох эрэ бөлөҕүнэн үлэлиир курдуктар. Кимиэхэ эрэ уһуйуллаллар, уһуйаллар. Эн соҕотоҕун сылдьар уонна үлэлиир эбиккин дии.
– Мин кимниин да кыттыһа сатаабаппын. Бэйэм бэйэбэр сылдьабын. Сорох айдарыылаах дьон бэйэ-бэйэлэрин кытары эниэргийэлэринэн сөп түбэспэттэр. Холобур, урут саҕалыырбар Владимир Кондаковка баран үөрэниэхпин, уопут ылыахпын олус баҕарар этим. Ону кулгаахпар саҥарар дьахтарым күүскэ түүлбэр киирэн: “Эн кинилиин сөп түбэспэккин!” – диэн бобор этэ. Иннибэр эркин баар буола түһэрэ. Тоҕотун бэйэм да билбэппин. Атын эмчиттэри кытары эмиэ соннук курдук, эмиэ барсар-барсыбат дьонноохпун. Оннук дьоҥҥо чугаһаабаппын, ырааҕынан сылдьабын. Миигин ийэ айылҕам уонна Үөһээҥҥилэр түүлбүнэн киирэн сирдииллэр, уһуйаллар.
– Туох ыарыыны эмтиигиний?
– Төбө тымыра күүрүүтүн түһэрэбин. Ити – олус сэрэхтээх ыарыы, биир үксүн тымыр күүрүүтүттэн инсультууллар. Тымыр быһа барарыттан. Тымырдарын кэҥэтэн, хааннарын убатан биэрэбин. Төбө сиигэ аһылларын көннөрөбүн. Бу, сөҕөрүм диэн, сахаларга эрэ баар ыарыы эбит. Атын омуктарга олох суох. Сис быстыытын илбийэбин, тоноҕоһу көннөрөбүн, бу – эмиэ олус тарҕаммыт ыарыы. Хондуруос олус элбээбит. Илии, атах ыарыыларын илбийэбин. Ноор күүрүүтүн аһарабын, ис-үөс таарымтатын намыратабын. Уопсайынан, ньиэрбэни кытары сибээстээх ыарыылары кыайабын диэххэ сөп. Кэнники сылларга олохпутуттан эбитэ дуу, дьон муунтуйуута, ыгыллыыта, күүрээһинэ, истириэстээһинэ наһаа элбээтэ. Бу эмиэ олус сэрэхтээх, кутталлаах турук диэххэ сөп. Ньиэрбэ күүрээһинэ буоллаҕа дии. Ол күүрүү киһи көхсүн хараҕар олорор буолар. Маны эрдэ-сылла суох гымматахха, араас ыарыыга тэбиэн, кубулутуон сөп.
– Ол хайдах?
– Ыгыллыбыт, истириэстээбит киһи муунтуйуута күүрэн-күүрэн баран сылаабай миэстэтигэр охсор. Онтон сылтаан дьон ыарыы буолаллар, онтулара, бэл, искэҥҥэ да кубулуйуон сөп. Ол иһин олус муунтуйбут, ыгылыйбыт киһи уһаппакка-кэҥэппэккэ көрдөрүөн наада. Аны туран, мээнэ массаасчыт маны сатаабат. Кинилэр көннөрү массаастыыллар эрэ. Оттон истириэһи таһаарары анал айылҕалаах эрэ киһи сатыыр.
– Ээ, ону илбийэн суох оҥороҕун дуо? Оттон аптыакаларга туох эрэ “антистресс” диэбит курдук эмп бөҕөтө атыыланар дии. Олор туһалаабаттар дуо?
– Ол эмтэр улахан аҥаардара туһата суох. Кыратык утутуохтарын эрэ сөп. Ыгылыйбыт киһини чаакыраларын арыйан, этин-сиинин имэрийэн, илбийэн эрэ чөлүгэр түһэриллэр. Бу – аныгы олох ыарыыта.
– Ханнык баҕарар киһини эмтиигин дуо?
– Суох. Эмтиирбэр эмиэ бастаан ол киһини кытары сөп түбэһэрбин бэрэбиэркэлиибин. Сорох дьон тымныынан аҥылыйа сылдьар буолаллар ээ. Тымныы салгын кэлэр буоллаҕына, чугаһаабаппын, тута аккаастанабын.
– Тыый, дьикти эбит. Оттон эмчит ханнык баҕарар ыарыһаҕы эмтиэхтээх буолбатах дуо?
– Эккинэн-сииҥҥинэн барсар-барсыбат диэн баар. Урут икки дьахтары илбийбитим. Дьахталларым мин илбийбитим кэннэ улаханнык ыалдьан хаалбыттара. Ол кэнниттэн эмтиирбин тохтото сылдьыбыттааҕым. Ону этэбин дии, барсар-барсыбат диэн. Аккаастаатахпына, сорох дьон өһүргэнээччилэр, хоргутааччылар. Киэбирэн дуу, хайаан дуу аккаастыыр буолбатахпын. Эппинэн-сиимминэн барсыбат дьоммор куһаҕаннык дьайыан сөп диэн, харыстаан аккаастыыбын. Бэрэбиэркэлиирбэр илиилэрин тутан көрөн, сылаас кэлэр эрэ дьонун ылабын.
– Ыарыһахтаргын кытары үлэлээн баран, хайдах ыраастанаҕыный, таһаараҕыный?
– Наһаа ыарахан ыарыһаҕы кытары үлэлээбит буоллахпына, дэлби суунан баран, айылҕаҕа тахсан, аал уоппуттан көрдөһөн ыраастанабын. Наһаа күүскэ ыалдьар киһи аттыгар чугаһаатахпына, бэйэм да билбэппинэн, илиим бэйэтэ дыыгынаан киирэн барар. Ол киһини сонно тута илбийиэххин баҕараҕын ээ. Оннук сатаммат буоллаҕа. Хайыахпыный, дьону куттаамаары, чугаһаабакка куотан хаалабын. Илиим аны тымныыны төрүт сөбүлээбэт, ол иһин тоҥорбот, тымныыны туппат буола сатыыбын.
– Билигин хаһыакка таҕыстаххына, киһи бөҕөтө эрийэ, була сатыа дии...
– Күһүн кими даҕаны эмтээбэппин. Күһүн баччаларга, уопсайынан, дьыл уларыйар кэмигэр бэйэм доруобуйам айгырыыр, сылаабайдыыбын. Күһүнтэн наһаа куттанабын. Сэтинньиттэн эмтиэхпин сөп.
– Надежда Ивановна, истиҥ сэһэргэһииҥ иһин улахан махтал.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
