Аныгы кэм сайдам ыччата Иван Степановы Ил Түмэн дьокутаата М.Н. Христофорова “Ситим” медиа-бөлөҕү салайа сылдьан тэрийбит “ЗОЖигай” бэстибээлигэр үлэлэһиэҕиттэн билэбин. Ол кэнниттэн уонтан тахса сыл устата олох үчүгэй оскуолатын ааста. Ити туһунан визиткатыгар сиһилии кэпсэнэр. Кини билигин саха дьоно ыалдьар, тыабыт сирин хайдах сайыннарабыт диэн кыһалҕабытыгар быһаччы ылсан, тыа сирин аныгы сайдыытын төрүттүүр, ыччаты көҕүлүүр бырайыагынан дьарыктанар.
Иван Степанов 1985 с. төрөөбүтэ. 2007 с. – СГУ юридическай факультетын, онтон 2011 с. РФ Экэниэмикэҕэ үрдүкү оскуолатын (2011 с.), 2014 с. РФ Тас дойдуларга министиэристибэтин дипломатическай академиятын магистратураларын бүтэрбитэ.
“Алмаасэргиэнбааҥҥа”, РФ Экэнэмиичэскэй сайдыытын министиэристибэтин стратегическай сайдыы уонна инновацияҕа департаменыгар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр салайааччыларынан үлэлээбит уопуттаах.
РФ Бэрэсидьиэнин талааннаах ыччаты өйүүр бириэмийэтин лауреата (2006) СӨ ыччатын баалын “Сыл лиидэрэ” номинация кыайыылааҕа (2007).
Билигин «Кэлэр кэм индустрията» диэн кэмиэрчэскэйэ суох автономнай тэрилтэ дириэктэрэ, «Точка кипения - Якутск» кэлэктиибинэй үлэ эйгэтин бырагыраамалыыр дириэктэрэ, One Click Yakutia цифровой платформа салайааччыта. Новатордар хамсааһыннарын лиидэрэ.
– Билиҥҥи тыа сирэ аныгы сайдыы тыынын төһө ылынан, дьүөрэлэһэн олорор дии саныыгын?
– Түгэни туһанан, «Кыым» хаhыат ааҕааччыларын Саха сирин аныгыта, инникитэ хайдах буолуохтааҕын туһунан санаа үллэстэргитигэр ыҥырабын. Олохпутугар тахсар уларыйыылар олус түргэннэр, дохсуннар, биһиги онно сөп түбэһэр гына хамсанарбыт ирдэнэр.
Мин көрөрбүнэн, тыа сиригэр уруккулуу өйтөн-санааттан арахсыы ситэ тахса илик. Дэриэбинэлэрбитигэр сайдыы киириитэ биир тэҥэ суох – ханна эрэ суол оҥоhуллар, ханна эрэ гаас холбонор, саҥа хотон тутуллар, арай түргэн интэриниэт киириитэ балачча үчүгэй. Сунтаарга, Мэҥэ Хаҥаласка уопсастыба сайдыытын көҕүлүүр, дьон олоҕун тупсарар соруктаах тэрилтэлэр үлэлээн эрэллэр. Сайдыы барарынан барар эрээри, дириҥник көрдөххө, ааспыт үйэҕэ тутуллубут олох майгыта билигин да салҕанар. Саха сиригэр ааспыт үйэ 20-с сылларыгар алааhынан олорбут дьоҥҥо коллективизация киирэн, олохторо күүскэ уларыйбыта. Дьону биир сиргэ түмэн, биир хаһаайыстыба тула мунньан кииннээһин барбыта. Ол кэмтэн нэhилиэнньэ күргүөмүнэн үөрэххэ тардыһыыта саҕаланар, олох-дьаhах таhыма үрдээн барар. Дьон бииргэ түмсэн үлэлиир-хамсыыр туһалааҕын көрөн, санаалара уларыйбыта. Ол саҕанааҕы дьон курдук, билиҥҥи тыа олохтоохторо инники кэскилбит хайдах буолуохтааҕын, туох саҥа киириэхтээҕин толкуйдаан, эргитэ санаан көрүөх тустаахтар. Дьоhун уларыйыы киирдэҕинэ эрэ, олохпут түргэнник тупсуохтааҕын өйдүөхтээхтэр. Киhи элбэҕи көрдөҕүнэ, биллэҕинэ эрэ, саҥа санаа, идиэйэ киирэр. Атын дойдуга дьон олоҕун хайдах оҥостон, тэринэн олорорун, араас интэриэhинэй бырайыактары көрөн-истэн, ол дьону кытта бииргэ үлэлэhэн, алтыhан бардаҕына, тус олоҕун тупсарар саҥа идиэйэ биирдэ үөскүүр. Тыаҕа оннук кыаҕы үөскэтээри биhиги “Тыа сирин олоҕун саҥа мадьыала” (Новая модель села) диэн бырайыагы саҕалаабыппыт. Бу иhинэн үөрэх, култуура, тыа хаhаайыстыбатын уонна туризм хайысхаларынан тус-туспа сайдыы дьоҕус бырайыактара үлэлээн эрэллэр.
– Оччотугар дьону инники сайдыыга түмэргэ тугу оҥоруохха сөп дии саныыгыный?
– Бастатан туран, дьон улахан уларыйыы тахса турарын, тоҕо оннук буолбутун уонна туохха тиэрдэрин өйдүөхтээх. Өй-санаа онно сөп түбэhиэхтээх, олох таһымын үрдэтэр хардыылар, бырайыактар олоххо киириэхтээхтэр. Бастатан туран, дьоҥҥо бииргэ түмсэр, идиэйэлэрин аһаҕастык ырытар кыах бэриллиэхтээх. Нэhилиэктэр дьаһалталара, олохтоох дьон, нэhилиэк түмсүүлэрэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ, актыыбынай дьон бииргэ өйдөhөн үлэлиир миэстэлээх буолуохтаахтар. Саха сиригэр 2018 с. итинник соруктаах арыллыбыт «Точка кипения – Якутск» ситим үчүгэй уопутугар олоҕуран, нэһилиэктэргэ «Сайдыы» диэн уопсастыбаннай былаһаакканы – саҥа ситими тэрийэн, үлэлэтэн эрэбит. Бу бырайыак сайдыы суолугар дьону биир сыаллаан-соруктаан үктэннэриэхтээх. «Сайдыы» федеральнай киинтэн, өрөспүүбүлүкэттэн үрдүк таhымнаах эспиэрдэри, исписэлиистэри тыа дьонун кытта сибээстээн, тустаах нэһилиэктэр сайдыыларын тосхолун быһаарыыга бииргэ үлэлэhиэхтэрэ.
Аныгы дьон олоҕор бырайыак диэн өйдөбүл дириҥник киириэхтээх. Ким баҕарар кыаҕа баарынан дьоҥҥо туһалаах бырайыак суруйан, араас граҥҥа кыттан, кыайан, олох сайдыытыгар үлэлэһэр кыахтаах.
– “Тыа сирин саҥа мадьыала” бырайыаккыт сыалын, соругун, чугас кэмҥэ туох былааннааҕын сиһилии кэпсээ эрэ.
– Бырайыак тыа дьонун санааларын, туох сыаллаахтарын үөрэтиигэ тирэҕирбитэ. Сүрүн ис хоhooно: тыа олоҕун-дьаhаҕын таһымын үрдэтии, дьон олорор сирин-уотун, эйгэтин тупсарыы буолар. Киhи олорор сирин көстүүтэ, бэйэтин олоҕун таһыма тупсара сүргэтин көтөҕөр, айар-тутар кыаҕын күүһүрдэр. Оттон билигин көрдөххө, үгүс нэhилиэк кыайан быhаарыллыбат кыһалҕалара майгыннаһаллар: эдэр ыччат тыа хаhаайыстыбатыгар үлэлиэн баҕарбат, үлэлиэн сөптөөх дьон куоракка көhөллөр. Онон тыа сиригэр куорат усулуобуйатын тэрийэр үлэ көҕүлэниэхтээх. Ол иһин болҕомтобутун суол, гаас, интэриниэт, үлэ миэстэтэ, уо.д.а. уустук кыһалҕалары быһаарыыга уурабыт. Бүгүн сөптөөх быhаарыылары ылбатахха, тыа сирин сороҕо аныгы олох тэтимин сиппэккэ, сүтүөн-симэлийиэн сөп. Оннук буолбатын туhугар биhиги нэhилиэктэргэ тэҥҥэ аныгы технологияларга олоҕурбут саҥа олох тыынын киллэриигэ дьулуһабыт.
Бырайыагы олоххо киллэриигэ ааспыт сылтан улахан бэлэмнэнии ыытылынна. Улуустарга өйүүр биир санаалаахтарбыт элбээн иһэллэр. Чурапчы, Хаҥалас, Горнай кыра, улахан нэhилиэктэрин олохтоохторун кытта көрсөн, кэпсэтэн хас да бырайыагы ырытан, олоххо киллэрэр былаан ылыммыппыт. Сотору “Тыа сирин саҥа мадьыала” бырайыагы өйдүүр, өйүүр дьону араас улуустартан түмэн, бииргэ үлэлиир сайдыы бөлөҕүн тэрийэр санаалаахпыт. 2035 сылга диэри бырайыакпытын сайыннарар, элбэх тэрээһин үлэ оҥоруохтаах былааннаахпыт (дорожная карта). 2035 сылга диэри олоххо улахан уларыйыылар тахсыахтара, онно биhиги түмсэн, сомоҕолоһон бэлэм буолуохтаахпыт. “Тыа сирин саҥа мадьыала” тыа олоҕун сайдыытын ураты суолун тобуларыгар тугу гыныахтаахпытын, тугу уларытыахтаахпытын, ону хайдах ситиһиэхтээхпитин чуолкай билиэхтээхпит. Билигин баар кэккэ көрүүлэрбитин, былааммытын өссө элбэх дьону-сэргэни кытта билсэн, кэпсэтэн, бырайыакпытын кэҥэтэн, сайыннаран иһиэхпит. Хантан үбүлэнэҕит диэн ыйытыахтарын сөп. Бырайыак иһинэн тутууну, инфраструктураны сайыннарыы туһунан этэр буоллахха, биллэн турар, бүддьүөт көмөтө эмиэ көрүллүөхтээх дии саныыбыт. Ол гынан баран, уопсастыбаннай бырайыак дьону түмэр түһүмэҕэр араас грант, субсидия көмөтүнэн олоххо киллэрэргэ кыһаллабыт. Дьон түмсэн, үлэни иилээн-саҕалаан ылсан истэҕинэ, элбэх бырайыак олоххо киириэ.
– Бырайыаккыт олоххо киирэн эрэр нэhилиэктэрин олоҕор кэскиллээх туох уларыйыы таҕыста? Нэһилиэнньэ санаатын билэҕит дуо?
– Хаҥалас улууhун Тиит Эбэ сэлиэнньэтигэр бырайыакпыт күүскэ үлэлиир. Миэстэтигэр тахсан уонна аныгы сибээс кыаҕынан ыкса үлэлэhэбит. Ааспыт сайын Тиит Эбэҕэ “бырайыактыыр сиэссийэни” ыыппыппыт. Олохтоох дьону кытта сүбэлэһэн, кэпсэтэн хас да интэриэһинэй бырайыактары суруйбуппут. Онтон биирдэстэрэ – «Самартай» ТХПК иhинэн аһыллыбыт производствоҕа үөрэтэр “Быраактыкаланар полигон” диэн былаһаакка үлэлиир. Манна куораттан Сервис техникумуттан, Т/х акадьыамыйатыттан (АГАТУ) устудьуоннар тахсан, үрдүк технология тэриллэринэн эт-үүт ас оҥоруутугар быраактыкаларын бараллар. Ол кэннэ сотору кэминэн култуура киинин иhинэн коворкинг диэн саҥа форматтаах бииргэ мустан өйү, күүһү түмэргэ үлэлиир сири арыйбыппыт. Ону сэргэ устудьуоннарга уонна куораттан үлэлии тахсыбыт дьоҥҥо анаан коливинг диэн бииргэ олорон үлэлиир уопсай дьиэ арыллыбыта. Пилотнай бырайыак буоларын быhыытынан, биhиги үчүгэй да өттүттэн, итэҕэстэрин да сыаналаан көрөбүт.
Туризмҥа сыhыаннаах «Самартай хочото» туристыы кластер бырайыага олоххо киирэн эрэр. Бу бырайыак Хаҥалас улууhун биэс нэһилиэгин дьонун түмэн, бары бииргэ үлэлээн атыыны-эргиэни сайыннарар соруктаах.
Чурапчы Дириҥэр “Тыа сирин саҥа тыына” диэн бырайыактыыр сессияны ыытар былааннаах этибит. Хамсык мэһэйдээтэр да, нэhилиэк эдэр, үлэҕэ-сайдыыга тардыhар ыччатын кытта бырайыакпытын аргыый оҥоро сылдьабыт.
Тыа хаhаайыстыбатын сайыннарыыга саҥа тыыны киллэрэр олус интэриэhинэй. Манна эдэр ыччат сэргиир хайысхаларынан үлэлэhэбит. Ол инниттэн т/х үлэлиир тэрилтэлэри кытта сибээстэhэбит, кинилэр хайдах-туох санаалаахтарын, инникигэ көрүүлээхтэрин ырытабыт. “Тыа сирин саҥа мадьыала” иhинэн дьону сайдыы тула түмэр тутаах бырайыакпытынан ити үөһэ ахтыллыбыт «Сайдыы» ситимин былаһаакката буолар. 2022 сыл бүтүөр диэри Саха сиригэр итинник 50 былаһаакка аhыллара былааннанар. Бу бырайыак туоллаҕына, дьон-сэргэ туох санаалааҕын, туохха тардыhарын уонна тыа олоҕун хайдах сайыннарар кыахтаахпытын чуолкай билэр, өйдүүр кыах үөскүүр.
– Хараххар уон сылынан тыа сирэ хайдах буолан көстөрүй?
– Бу чахчы ыарахан боппуруос. Мин тыа сиригэр куруук сылдьабын. Арба бу бырайыагым хайдах саҕаламмытын кэпсиим. Мин 2017 с. биир дэриэбинэҕэ тиийэн, массыына иһигэр олорон, дэриэбинэ көстүүтүн көрө олорбутум. Суол аспаала суоҕа тута харахха быраҕыллар. Онно тыабыт сирин сайыннарарга туох саҥаны киллэриэххэ сөбүй диэн санаа киирбитэ. Дьон хайдах үлэлээн хамнастанан, аныгы сайдыыны туһанан олохторун тупсарыахтарын сөбүй диэн ыйытыыга ол кэмҥэ эппиэт суох этэ. Икки сылынан, 2019 с. тыа дьоно кэлэн кыһалҕаларын кэпсээн, санааларын үллэстэн барбыттара, ол кэннэ бу кыһалҕаны быһаарыы инники көрүүтэ үөскээбитэ. Мин санаабар, тыа сирэ сайдара барыта дьонтон тутулуктаах. Ханна актыыбынай, көхтөөх, түмсэр кыахтаах нэһилиэнньэ баар да, онно үлэ тахсар кыахтаах. Нэһилиэктэрбит социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньалара араас, сорохторо дьон аҕыйаан истэҕинэ, 10-15 сылынан олох сабыллар туруктаахтар. Онтон тыа хаһаайыстыбата күүстээх буоллаҕына, туризм уонна да атын үлэ хайысхаларын сайыннаран эбии дохуоттанар суолу-ииһи арыйдахпытына, инникибит кэскиллээх буолуо дии саныыбын. Ханнык да хайысхаҕа үлэлээтэрбит, кими да кэтэспэккэ, бары бииргэ саҥа суоллары тобуларга эдэрдэр эрчимнэригэр, күүстэригэр-уохтарыгар, өйдөрүгэр-санааларыгар тирэҕириэхтээхпит. Уон сылынан Саха сиригэр аныгы сайдыыны муоһалаабыт ыччаттардаах нэһилиэктэр элбиэхтэрэ диэн итэҕэйэбин.
– Эдэр ыччат, көхтөөх дьон “Тыа сирин саҥа мадьыала” бырайыакка кыттаары гыннахтарына, ханна тиийэллэр?
– Бу үлэни «Точка кипения – Якутск» сүрүннээн салайар. Хамсык да кэмэ буоллар, үлэбитин быспакка олоробут. Соторутааҕыта икки нэдиэлэ устата култуура үлэhиттэригэр анаан “үүнүү (акселерация) кууруһун” ыыттыбыт. Манна 11 улуустан элбэх дьон көхтөөхтүк кыттан, култуура эйгэтигэр бэйэлэрин бырайыактарын көмүскээтилэр. СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ өйөөн, үрдүк таhымнаах ааста. Өскөтүн бэйэҕит бырайыаккытын олоххо киллэриэххитин, эспиэрдэр санааларын истиэххитин баҕарар буоллаххытына, «Точка кипения – Якутск», «Сайдыы» ситимнэринэн биһиги ыытар тэрээһиннэрбитигэр кыттаргытыгар ыҥырабыт. Ол туһунан www.leader-id.ru платформаҕа киирэн билсиэххитин сөп. Ону таhынан биhигини кытта Instagram нөҥүө, «Точка кипения – Якутск» (@tk.yakutsk) уонна «Сайдыы» ситим (@prostranstvo_saydyy) официальнай аккауннарбытыгар сурутан сибээстэһиэххитин сөп. WhatsApp-ка тэрилтэбит нүөмэригэр 8 (924) 766-67-67 суруйуоххутун син, биhиги сибээстэһэргэ аhаҕаспыт. Суруйаргытыгар бэйэҕит ааккытын-суолгутун, билсэр нүөмэргитин уонна “Тыа сирин саҥа мадьыала” бырайыакка хайдах кыттыаххытын баҕараргыт туһунан сиһилии суруйан ыытаарыҥ. Ону таhынан хабар эйгэни кэҥэтэн WhatsApp-ка «Новое село» диэн туспа бөлөх аhан, дьону-сэргэни мунньубуппут. Сэтинньи 27-28 күннэригэр новатордар форумнарыгар интэриниэтинэн кыттарга ыҥырабыт. Бырайыактарбытын өйдүүр, өйүүр дьоҥҥо барҕа махталбытын биллэрэбит. Тыабыт сиригэр сайдыы салаллан киирэрин туhугар бииргэ үлэлэhиэххэйиҥ!
Владимир Степанов.
