Саха сирин иккис дойду оҥостубут дьон аҕыйаҕа суох. Кинилэр ортолоругар Москубаттан сыдьааннаах, Хабаровскайга төрөөбүт, Кытай киин куората Пекиҥҥэ икки сааһыттан олохсуйбут, билигин Уус Майда улууһун Петропавловскай бөһүөлэгэр олорор Адамия Константиновна Фун баар. Адамия Фун ийэтинэн – нуучча, аҕата – кытай. Бүгүҥҥү ыалдьытым төрөппүттэрэ хайдах билсибиттэрин, 18 сыл Пекиҥҥэ хайдах олорбуттарын, Саха сиригэр хайдах кэлбиттэрин туһунан сэһэргиир. Адамия Константиновна 71 саастаах, онон саастаах киһини кытары төлөпүөнүнэн кэпсэтэр уустуга өйдөнөр. Биһиги кэпсэтиибитигэр кыыһа Алена күүс-көмө буолла.

– Адамия Константиновна, төрөппүттэриҥ туһунан кылгастык кэпсиигин дуо?

– Ийэм Варвара Алексеевна Воробьева Москубаҕа дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Кинилэр Улахан Ордынкаҕа олорбуттара. 9 саастааҕар бүтэһик ынахтара уонна сылгылара өлбүттэригэр ыалга ньээҥкэнэн биэрбиттэр. Онон оскуолаҕа үөрэммэтэх. Оттон аҕабыт Константин Фун (дьиҥнээх арааспанньата Фен диэн) кытайдыы аата Фен Жен Фун диэн. 13 саастааҕар ССРСка күрээн кэлбит. Хубей провинциятыгар төрөөбүт. Төрүттэригэр аатырбыт циркачтар бааллара үһү. Ийэм аҕабыт билэр дьонугар үлэлии сырыттаҕына билсэн, кэргэн тахсыбыт. Аҕабыт оччолорго 31 саастаах, оттон ийэбит 16-лаах эбиттэр. Аҕам “ийэҕитин бастаан көрөн, олус аһыммытым, онтум тапталга кубулуйбута” диэн кэпсиирэ.

– Аҕаҥ Кытайтан хайдах күрээбитэй? ССРСка оннун хайдах булбутай?

– Аҕабыт кытай бааһынай ыалыгар төрөөбүт. Сүрдээх дьадаҥытык олорбуттар үһү. 13 саастааҕар ювелир киһиэхэ кыра-хара оробуочайынан биэрбиттэр. Ювелир идэтигэр үөрэнэн киһи буоллун диэн. Ону баара, ювелир буолуон баҕарбатах, уопсайынан, оҕо эрдэҕиттэн олох атыны ыраламмыт. Ол иһин дьонуттан, дойдутуттан ССРСка күрээбит. Дьиҥэ, кини дьолу сырсан буолбакка, иннигэр туох күүтэн турарын толкуйдаабакка бэйдиэ барбыт. Төһөтүн да иһин оҕочоос буоллаҕа. ССРС кыраныыссатыгар үктэнэн баран мас кэрдээччилэргэ түбэспит. Хам аччык уолчааҥҥа килиэп бэрсибиттэр, ол амтанын хойукка диэри өйдүүрэ. Онтон сарсыныгар, сии үөрэммэтэх аһа буолан, иһэ тоҕо барбытын кэпсиирэ. Мас кэрдээччилэргэ “16 саастаахпын” диэн албыннаабыт уонна кинилэри кытары олорсо хаалбыт: мас кэрдиспит, көмүс сууйсубут. Дьылҕата ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй? Батька Махно билиэнигэр түбэһэ сылдьыбытын кэпсиирэ. Кинилэри ытыалаары турдахтарына Кыһыл аармыйа байыастара түбэһэ кэлэн, быыһаан ылбыттар. Аҕабыт нуучча тылын баһылаабыт, Ленинградка баартыйа оскуолатын бүтэрбит уонна пролетариат идиэйэтигэр курдаттыы ылларбыт.

– Төрөппүттэриҥ тапталларын туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Бастаан ыал буолан баран, Кыһыл муннукка олохсуйбуттар. Кыһыл муннук диэн уопсастыбаннай сирдэргэ сэбиэскэй былааһы аҕытаассыйалыыр хоһу ааттыыллара. Ити Кыһыл муннукка таҥаһынан быыс тардан баран, онно олохсуйбуттар. Синиэли саптан утуйаллара үһү. Аҕабыт байыаннай этэ, ол иһин хас эмэ сиринэн көһө сылдьан олорбута. Кини икки сэриигэ кыттыбыта. Сүнньүнэн, Уһук Илин куораттарынан олорбуппут. Аҕам ийэбин олус таптыыра, куруук атаахтата, бүөбэйдии сылдьара үһү.

Аҕа дойду Улуу сэриитин Хабаровскайга олорон билбиттэр. Оччотооҕу аас-туор, ыар олоҕу тулуйбакка, хоргуйан, ыалдьан 12 оҕоттон 7 эрэ оҕо тыыннаах хаалбыт. Биир эһээхэй кыыстарын алҕаска үнтү түһэрэн өлөрбүттэрин билэбин. Мин 1949 сыллаахха төрөөбүтүм, дьиэҕэ тыыннаах ордубут бастакы кыыспын. Саамай кырабыт, балтым Галина, Пекиҥҥэ төрөөбүтэ.

“Адамия диэн олус сэдэх ааттаах эбиккин. Ким ааттаабытай?”– диэн ыйытыыбар кыыһа Алена хоруйдаата:

– Эһэбит кытай бөлүһүөпүйэтин сиэринэн кыргыттарыгар сибэкки ааттарын биэртэлээбит. Роза, Астра, Зарема диэннэр бааллара үһү. Оттон онус оҕото, суос-соҕотох кыыһа, төрөөбүтүгэр “абааһыттан куоттаран кыысчааммын олох сэдэх аатынан ааттыам, оччоҕо тыыннаах ордуоҕа” диэн, тыл көтөхпүт.

– Төрөппүттэриҥ Кытайга хайдах төннөн хааллылар?

– Сэрии бүппүтүн кэннэ, аҕабытын хомуньуус баартыйата “кытай табаарыстарыгар дьоппуон интэрбиэнсийэтин тобоҕун ыраастыырга көмөлөс” диэн ыыппыт. Байыаннай буолан, хаһан да дьиэ кэргэнин кытары көһөр туһунан сүбэлэспэт идэлээх эбит. Ийэбит таҥас сууйа сырыттаҕына, киирэн кэлбит уонна: “Варвара, таҥаскын бырах, ыалбыт дьахтар киирэн ситэ сууйуоҕа, мин номнуо кэпсэппитим. Онтон эн биһикки сибилигин саахсалана барабыт, Пекиҥҥэ көһөр буоллубут”, – диэн мас-таас курдук этэн кэбиспит. Биэс оҕолоох сылдьан дьэ, сокуоннай саахсаламмыттар. Кытайга көһөрбүтүгэр мин иккилээх кыысчаан эбиппин. Оттон ол иннинэ аҕам Москубаҕа үс сыл олорбут. Москубаҕа барбытыгар ийэм, миигин төрөөт, үлэтигэр тахсарга күһэллибит. Улахан убайым ийэбэр эмнэрэ үлэтигэр илдьэрэ үһү. Киэһэ үлэтиттэн кэлэн баран, бастаан дьиэҕэ туох үлэтин үмүрүтэ охсорун толкуйдуура үһү. Биллэн турар, соҕотох дьахтарга олус ыарахан эбит. Биһиги дьиэ кэргэн Пекиҥҥэ 18 сыл олорбуппут. Аҕабыт тыа хаһаайыстыбатын университетыгар нуучча тылын үөрэтэрэ. Оттон ийэбит оҕолорун көрөн олорбута. Ийэбит барахсан туора сиргэ олорон төрөөбүт дойдутун олус ахтара, чуҥкуйара. Биһиги университет аттыгар 6 этээстээх кирпииччэ дьиэҕэ олорбуппут. Ол дьиэ билигин да турар, биэс хас сыллааҕыта бара сылдьан, төрөөбүт дьиэбэр киирэ сылдьыбытым. Оннооҕор илии суунарбыт миэстэтэ уларыйбатах этэ...

– Пекиҥҥэ оччоҕо эн 20 сааскын туолуоххар диэри олордоҕуҥ. Кытайдыы иитиилээххин...

– Дьиэбит иһигэр нууччалыы кэпсэтэрбит. Биллэн турар, нууччалыы суругу-бичиги билбэт этим. Пекиҥҥэ посольство иһинэн оскуолаҕа үөрэммиппит. Кытайдыы иеориглифтары олус эрэйинэн ылыммыппын өйдүүбүн. Кытай оскуолата олус тыйыс бэрээдэктээҕэ. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үөрэнэрбит (кыыһа Алена “ийэм математиканы таһыччы билэр, миэхэ уруок ааҕарбар олус көмөлөһөр этэ, билигин да өйдүүр” диэн кэпсиир). Ийэм дьоппуон дьахтара дьүөгэлээх этэ. Кинини кытары хайдах эрэ өйдөһөллөрө, илии-атах көмөтүнэн кэпсэтэллэрэ. Сорох ардыгар Сойуустан билэр дьоммут ыалдьыттыы кэлээччилэр. Дьэ, онно түүнү быһа ахтылҕаннарын таһааран, остуол тула олорооччулар. Ийэм нуучча килиэбин астаан тэлгэһэ оҕолорун аһатара. Килиэп сытын ылан, элбэх оҕо тоҕуоруһара. Кытайдар килиэп диэни сиэбэттэр, билбэттэр. Бүтэһигин Кытайга тиийэ сылдьан билэр дьоммун көрсөрбөр “Варвара килиэбин умнубаппыт” диэн билиммиттэрэ... Биһиги университет куоратыгар олорбуппут. Бары билэллэрэ, ытыктыыллара. Онтон 60-с сыллар ортолоругар, култуурунай өрөбөлүүссүйэ саҕаламмытыгар, сыһыан тосту уларыйбыта...

– Ол тугунан биллэрэй?

– Бырааттарбын була сатыы-сатыы сордуур, онтон наар охсуһар буолбуттара. Олох билбэт дьоммут биһиги кыбартыырабыт түннүгүн алдьатан ааһаллара... Тиһэҕэр баартыйа төрөппүттэрбэр арахсалларыгар бирикээстээбитэ... Ити кэмҥэ улахан уолаттар Сэбиэскэй Сойууска бааллара. Юра, Гена, Вова Саха сиригэр тутууга үлэлииллэрэ. Ол иһин ийэбит биһигини хайдах эрэ гынан, посольство боруогун күүһүнэн атыллаан, Сэбиэскэй Сойууска төнүннэртээбитэ. Биһиги Кытай гражданстволаах буоламмыт, былаастар олох биэрэ сатаабатахтар. Аҕабытын таһаара да сорумматахтар.

– Дьокуускайга кэлбит күҥҥүн өйдүүгүн дуу?

– Күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Биһиги 1969 сыллаахха ахсынньы 15 күнүгэр көтөн кэлбиппит. Оччолорго дьэ хойуу, будулҕан туман турара. Билигин итинник туман түспэт да курдук. Оттон мин солко былааттаах, сайыҥҥы бачыыҥкалаах тоһугураан кэлбитим. Саҥа үүммүт 1970 сылы хайдах көрсүбүппүн олус үчүгэйдик өйдүүбүн. Пекиҥҥэ олорор эрдэхпинэ, ийэм “нуучча дьээдьэлэрэ буокканы куолайыттан хантаталлар” диэн кэпсиирэ. Ити Саҥа дьыл түүнүгэр ыалларбыт эҕэрдэлии киирдилэр уонна туост көтөхтүлэр. Биһиги соһуйан эрэ хаалбыппыт. Ол түгэҥҥэ кытайдыы тылбытынан сөҕөн ырытыһаары гыммыппытыгар улахан убайым бобон кэбиспитэ, нууччалыы эрэ саҥарыҥ диэбитэ.

– Ол аата кытайдыы эрэ кэпсэтэр буоллаххыт...

– Төһө да төрүөхпүттэн нууччалыы кэпсэттэрбин, кытай тылын төрөөбүт тылбынан ааҕабын. Балтым Галя Дьокуускайга кэлэн баран ааҕар-суруйар буолбута, Ленинградка балет училищетын бүтэрбитэ. Кэргэнэ – Саха балетын номоҕо, Ойуунускай уонна Хомсомуол бириэмийэлэрин лауреата – Алексей Андреевич Попов. Галя айылҕаттан балерина буолар дааннайдааҕа. Киниэхэ кытай хаана быдан баһыйбыт. “Чорооннорго” үҥкүүлээбитэ, сахалыы холкутук саҥарар. “Столичнай” ырыынакка дириэктэри солбуйааччынан үлэлиир. Мин Дьокуускайга кэлэн баран, иис үөрэҕин баһылаабытым, дьэ, онно ааҕар, суруйар буолбутум. “Силуэт” ательеҕа биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри сон тигээччи маастарынан үлэлээбитим. Ийэбит 70 сааһыгар диэри аптека ыскылаатыгар харабынайынан үлэлээбитэ.

– Манна кэлэн баран бастаан ханна олорбуккутуй?

– Бастаан убайдарбытын кытары кыбыллан. Онтон ийэм ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ Гаврил Чиряевка суруйтаран киирэн, көрдөһөн 17-с кыбартаалга, Пионерскай уулуссаҕа баар 16 кыбартыыралаах мас дьиэҕэ икки хостоох кыбартыыраны бэрдэрбитэ. Онно ийэм, Галя уонна мин буолан олохсуйбуппут. Билигин ити дьиэбит турар, кытайдар кэлэн көһөрөллөр диэн үөрбүппүт, ийэм барахсан 104 сааһыгар диэри кэтэһээхтээбитэ да, кыаллыбата. Хаһан көһөрөллөрө биллибэт.

Төрүттэрин суолларынан

Кыыһа Алена кэпсиир:

– Эбэбит 100 сааһыгар диэри сүүрэ сылдьыбыта диэххэ сөп. Кытайдыы тиэхиньикэнэн баайара, кытай аһын астаан күндүлүүрэ. Миэхэ дьүөгэлэрим кэлэн чэйдииллэрин астыналлар этэ. Эбэм кытай чэйин өрөрө. 90-с сылларга кытайдар манна бастаан эргинэллэригэр дьиэбитигэр куруук сылдьаллара. Дьэ, онно кытайдыы кэпсэтэн ахтылҕаннарын таһаараллара. Ырыынак тутуллуон иннинэ, бастаан утаа уулуссаҕа атыылыыллара. Томороон тымныыга туран биһиэхэ иттэ, көҕүрэттэ киирэллэрин өйдүүбүн. Аан бастаан ийэбин кытары 18 сыллааҕыта Кытайга бара сылдьыбыппыт. Онно дьонум олорбут дьиэлэригэр киирэн тахсыбыппыт. Биллэн турар, тутуу бөҕө барбыт этэ. Ол да буоллар ийэм олус бэркэ билэр, өйдүүр сирдэринэн сылдьыбыта. Кини онно оскуоланы бүтэрбит 35 сыллаах үбүлүөйэ буолбута. Биһигини кини кылааһынньыга – декан киһи – эһэм үлэлээбит университетыгар омук устудьуоннара олорор уопсайдарыгар олохтообута. Кытайдар, дьиҥэ, олус боростуойдук, сэмэйдик олороллор эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбитим. Эһэбит уҥуоҕар сылдьыбыппыт. Кинилэр биһиги курдук киһини кистээбэттэр, күл-көмөр буолбут үлтүркэйэ быыкаа уурунаҕа хараллыбыт этэ. Аны туран, ити кылабыыһа “элитнэй”, мээнэ дьон хараллыбат, дьоруойдар, судаарыстыбаннай диэйэтэллэр сытар сирдэрэ, харабыллар маныыллар. Бастаан утаа биһигини киллэриэхтэрин баҕарбатахтара, онтон ийэм пааспарын көрөн баран көҥүллээбиттэрэ. Ийэм Штырову, Михальчугу арыаллаан, тылбаасчыттаан Кытайга хаста да сылдьыбыта. Кытай дьоно сөҕөн “эн сорох кытайдааҕар тылбытын таһыччы билэҕин” дииллэрэ. Билигин да кытай тылынан суруйар, ааҕар, сонуннары истэр. Эбэбит 2019 сыллаахха 105 сааһыгар аҕыйах ыйынан тиийбэтэҕэ, манна, Петропавлавскайга, хараллан сытар. Эһэбин кытары 39 сыл бииргэ дьоллоохтук олорбуттар. Эһэм дьонун суохтаан олус иэдэйбитин Кытайга бара сырыттахпытына, ыаллара кэпсээбиттэрэ. Кини анаан-минээн кэмпиэт атыылаһан дьиэ таһынааҕы оҕолорго бэлэхтиирэ үһү. 73 сааһыгар олохтон туораабыт. Эбэбиттэн 15 сыл аҕа этэ. Эбэбит өлүөн иннинэ Калининградка олорор абаҕам араак буолан өлбүтэ. Онуоха кэргэнэ кытай тылын таба суруйуутун былыргы тылдьытын ууруна сыппытын ыыппыта. Онтубут дьиэ кэргэммит реликвията буолан турар. Маны таһынан, дьонум Кытайтан көһөн кэлэллэригэр фарфор сүбэниирдэрин соһон аҕалбыттара баар. Эбэбит 96 сааһыгар диэри соҕотоҕун, бэйэтин бэйэтэ көрүнэн олорбута. Онтон илиитин тоһуппутугар Уус Майдаҕа аҕалбыппыт. Благовещенскайга олорор уола ыла сатаабытын туох да иһин буолбатаҕа: “Сахам сириттэн олох ханна да барбаппын, бу – мин иккис дойдум” диэн кыккыраччы аккаастаммыта. Ийэм кэпсииринэн, Пекиҥҥэ тыа хаһаайыстыбатын университетыгар араас кыылы иитэллэрэ үһү. Онно нуучча аттара бааллар эбит. Ол аттарга эбэбит тиийэн нууччалыы ымманыйан кэпсэттэҕинэ, ол аттар харахтарын уута сүүрэрэ үһү. Ийэм “биһиги Кытайга хаалбыппыт эбитэ буоллар, ириис плантациятыгар өлбүт буолуох этибит” диирэ. Университет үлэһиттэрин оҕолорун барыларын онно таһааран кытаанах үлэҕэ ыыталлар эбит, хас да билэр киһитэ тулуйбакка өлбүт.

Дмитрий ИВАНОВ.