Саха араадьыйата төрүттэммитэ, номнуо 90 сыла туолбутун бэрт соторутааҕыта бэлиэтээбиттэрэ. Сарсыарда, харахпытын хайа тардаат, Саха араадьыйатын холбоон, күннээҕи сонунтан саҕалаан, күнү быһа араас тиэмэҕэ сэһэргэһиилэри, сөбүлүүр ыытааччыларбыт биэриилэрин сэмээр кэтэһэбит. “Дабаан” биэрии ааптара, ыытааччыта, билигин араадьыйа сонунун дириэксийэтин эрэдээктэрэ Борис ГОГОЛЕВ бу дьоро күҥҥэ “СӨ Сибээһин бочуоттаах үлэһитэ” ааты ылла. Кэллиэгэбитин эҕэрдэлээн туран, бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр ыалдьыт быһыытынан ыҥырдыбыт.
– Борис, дорообо! Бастатан туран, кэллиэгэбитин дьоһун наҕараадаҕынан эҕэрдэлиибит! Дьэ, уонна кэпсэтиибитигэр киирэр буоллахпыт. “Кыым” хаһыат ааҕааччыларын кытары бэйэҕин билиһиннэр эрэ. Эйигин улахан олоҥхоһут уола диэн истибиттээҕим.
– Бүлүү улууһун Бороҕон нэһилиэгэр тоҕус оҕолоох ыалга күн сирин көрбүтүм. Аҕам Трофим Гоголев-Олоҥхоһут Доропуун алын, Орто Бүлүүгэ, кырдьык, биллэр олоҥхоһут этэ. Оччолорго Бороҕоҥҥо элбэх олоҥхоһут баара: Гоголев Трофим Петрович, Чемпоров Николай Кириллович, Каратаев Василий Осипович-Багдарыын, Афанасий Васильев-Хоохура. Багдарыыннаах Хоохура – аҕам үөрэнээччилэрэ. Биһиги аҕабыт, дьиҥэ, 1907 сыллаахха төрөөбүт эбит, ону пааспарыгар тоҕо эрэ 1899 диэн ааспыт үйэ киһитин курдук суруйбуттар этэ. Иккитэ ойохтоно сылдьыбыт да, ойохторо иккиэн төрөөрү өлөн хаалбыттар. Инньэ гынан, икки кыыстаах огдообо хаалбыт. Бастакы кэргэнин кыыһа бэйэтин киэнэ, иккиһэ иитийэх (оҕолоох дьахтары ылбыт). Иккиһэ өлбүтүн кэннэ, түүлүгэр киирэн, толору сымыыттаах чыычаах уйатын көрдөрбүттэр уонна: “Маны талаҕын дуу, олоҥхону дуу?” – диэн талларбыттар. Икки сүтүктээх киһи, хайыай, олох олоруон, удьуорун ууһатыан, ууһун тэнитиэн наада буоллаҕа, олоҥхотуттан аккаастаммыт. Ол кэннэ үһүстээн мин ийэбин ойох ылан тоҕус оҕолоноллор. Ийэм, оччолорго сүүрбэччэлээх эрэ эдэркээн кыыс, сүүрбэ сыл аҕа киһиэхэ тахсар.
– Тыый, эмиэ дьикти эбит дии. Тоҕо оннук талларбыт буоллахтарай?! Төһө эмэ элбэх оҕолоох, ойохтоох дьон олоҥхолуу сылдьаллар ээ... Ити үлүгэр олоҥхотун хайдах иһигэр илдьэ сылдьаахтаабыта буолуой?
– Аҕабыт биирдэ тэһэ кэйдэрэн: “Сүүрбэ олоҥхону билэр, толорор этим”, – диэн быктаран аһарбыта. Олоҥхолообокко олус тууйуллар быһыылаах этэ. Дөрүн-дөрүн ойуурга тахсан, ыһыытаан-хаһыытаан, иһигэр иитэ сылдьар “буораҕын” сүөкээн киирэрэ. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ аҕабыт оһох иннигэр олорон, биһиэхэ былыргы сэһэннэри, үһүйээннэри, номохтору кэпсиирэ. Сайынын бэйэбитигэр ыраах тыаҕа тахсан оттооччубут. Онно киэһэлэргэ эмиэ оҕолоругар, сиэннэригэр кыргыс үйэтин туһунан, бэйэтин төрдүн-ууһун, былыргы күүстээх-уохтаах дьон, ол-бу ойууннар-удаҕаннар тустарынан кэпсээччи. Оттуу сылдьан ардах тыаһын кытары аҕаҥ үһүйээнин истэ-истэ утуйан хаалар үчүгэй да буолара...
– Абыраммыт да оҕолор эбиккит. Төһөлөөх оҕо уус тыллаах олоҥхоһуттан урукку үһүйээннэри, номохтору истиэн баҕарара буолуой?!
– Ол иһин эбитэ дуу, тоҕус оҕо бары үрдүк үөрэҕи бүтэрбиппит, үксүбүт нуучча, саха тылын учууталларабыт. Арыт бэйэ-бэйэбитин кытары сиэдэрэй тылынан кэпсэтээччибит. Аны, дьиэбитигэр урукку кылаассык суруйааччылар айымньыларын, хаһыаты, сурунаалы ааҕыы өрө тутуллара. Аҕам хараҕа мөлтөөбүтүн кэннэ, оҕолор бары хаһыаты, сурунаалы, кинигэни доргуччу ааҕан иһитиннэрэрбит. Мин эмиэ оччотооҕу “Кыымы” бастакы сирэйиттэн саҕалаан доргуччу ааҕан иһитиннэрэр эбээһинэстээх этим. Бырааһынньыктарга дьиэбитигэр эркин хаһыатын таһааран, хоһоон, кэпсээн эҥин суруйан күрэхтэһэр буоларбыт. Аҕабыт Гаврил Колесов, Екатерина Захарова, Сергей Зверев быластыыҥкаларын истэрин олус сөбүлүүрэ, хайгыыра.
– Аҕаҕыт олоҥхолорун, кэлиҥҥи үһүйээннэрин, сэһэннэрин үйэтиппиккит дуу?
– Хомойуох иһин, бэйэбит бу тутан олорон мэлдьи истэр эрээри, саатар, уһулан да, сурунан да хаалбатахпыт. Арай күтүөппүт магнитолаҕа уһулан хаалларбыта баар. Аҕыйах кэпсээни сурукка тиспиппит. Биирдэ тыл эспэдииссийэтэ кэлэ сылдьан, олоҥхотуттан быһа тардыыны толорторон магнитолаҕа устубуттара. Ити аккаастанан сылдьар кэмигэр уһулбуттар эбит. Сэһэн Боло аҕам кэпсээбит үһүйээннэрин, номохторун кинигэтигэр эмиэ киллэрбит этэ. Ону таһынан, аҕабытыгар Күннүк Уурастыырап, Суорун Омоллоон курдук улахан суруйааччылар кэлэн бараллара. Өссө элбэх биллэр суруйааччылар кэлэллэрэ да, мин кыра буолан, бу диэн кимнээхтэрин өйдөөбөппүн. Аҕабыт 1990 сыллаахха 83 сааһыгар бу дойдуттан аттаммыта. Биһиги 2007 сыллаахха аҕабыт сүүс сылын туоларыгар, кини туһунан кинигэ таһаарбыппыт. Онно олоҥхолоруттан быһа тардан киллэрбиппит. Бороҕоҥҥо олорор эдьиийим Наталья Трофимовна “Мин аҕам олоҥхото” диэн аҕатыттан тугу өйдөөн хаалбытын суруйбут. Эдьиийим Марина Трофимовна олоҥхону үөрэтиигэ элбэх монографиялаах, докторскайын эмиэ олоҥхоҕо көмүскүү сылдьыбыта. Педучилищеҕа уһуннук научнай методиканы салайан кэллэ.
– Аҕам, эһэм мас уустара диэбитиҥ...
– Уопсайынан, төрүттэриттэн бэриллибит дьоҕурдарынан маһы, тимири ыллаппыт аҕай дьон. Аҕам сэрии кэннэ биригээдэтин кытары Бүлүүгэ аан бастаан икки этээстээх дьиэни туппуттар. Чиряев аатынан оскуоланы. Онно биригэдьиирдээбит. Ол оскуолаларын тута сылдьан, баҕанаҕа ыйанан турар рупорга (билиҥҥинэн араадьыйа буоллаҕа) олоҥхолууллар эбит, дьон мустан син истэллэр үһү. Даҕатан эттэххэ, эһэм Бүөтүрүүскэ уус (аҕам аҕата) дьиҥэ, таҥара үөрэхтээҕэ эрээри, эмиэ хомоҕой тыллаах олоҥхоһут, биллэр тимир ууһа эбит. Дьобуй Уус диэн (аата Дьөгүөр) ааттанан Лүүчүҥҥэ олорбут киһи. Оччолорго манна өссө саа диэн үөдүйэ илигинэ, тимири уулларан бинтиэпкэ оҥорбут киһи.
– Ийэҥ эмиэ Алын Бүлүү буоллаҕа дуу?
– Ийэм Варвара Николаевна Колтовская Бүлүү Бороҕонун аттыгар сытар Модут диэн кыракый нэһилиэктэн төрүттээх. Ол нэһилиэк билигин суох. 1959 сыллаахха бөдөҥсүтүү кэмигэр Бороҕоҥҥо көһөрбүттэр. Ийэм төрдө-ууһа – уруккута эмиэ бэрт биллэр дьон, халыҥ аймах. Иван Грознай ыраахтааҕылыырын саҕана хааһынаҕа үлэлии сылдьан, сыылкаҕа үүрүллэн кэлбит поляктан төрүттээхтэр. Сахалыы аата Хааһынаспа диэн эбит. Модукка кинээстээн олорбут. Ийэм төрдүгэр Хараҕа Суох Ылдьаана диэн күүстээх удаҕан дьахтар баара үһү. Туох буолуохтааҕын өтө көрөн кэпсии олороро дииллэрэ. Биирдэ төрөппүттэрим аах балаҕаннарыгар суор киирэн кэлбит, кынатын соһо сылдьар эбит. Оччолорго ийэм эдэрэ бэрт буолан куттаммыт аҕай, онуоха аҕам көрөн олорон: “Ити эн төрүттэриҥ сылдьаллар”, – диир үһү.
– Борис, оскуоланы бүтэрэн баран, тута саха салаатыгар киирбитиҥ дуо? Бука, олоҥхоһут төрүттээх буолан, ала чуо, таллаҕыҥ.
– Төрөппүттэрим, бииргэ төрөөбүттэрим сабыдыаллара улахан буоллаҕа. Бука, эн этэриҥ курдук, хааммытыгар баар буоллаҕа. Уонна саха тылын таптыырга оскуола кэмтэн уһуйбут учууталларбар Екатерина Герасимовна Матвееваҕа, Лидия Павловна Каратаеваҕа махтана саныыбын. Оскуоланы бүтэрэн баран, сыл аҥаара хачыгаардаабытым. Онтон аармыйаҕа баран кэлбитим. Ол кэлэн баран 1985 сыллаахха СГУ саха салаатыгар киирбитим. Манна саха грамматикатын, саха литэрэтиирэтин кылаассык суруйааччыларын айымньыларын дириҥник ырытан, кинилэр суолталарын арыйан биэрбит учуутал убайдарым Баһылай Бырдьахаанап, Гаврил Филиппов, Петр Слепцов, Николай Антонов, Иван Винокуров, Николай Дьячковскай, Иван Спиридонов, Петр Афанасьев уонна Агафья Захарова ааттарыгар сүгүрүйэбин. Биэс сылынан үөрэхпитин бүтэрэн баран, Бүлүү Өкүндүтүгэр уонтан тахса эдэр учуутал буолан үлэлии тиийбиппит. Инньэ гынан түөрт сыл саха тылын учууталынан үлэлээн турардаахпын. Онтон Дьокуускайга көспүппүт. Кэргэммин кытары үһүс кууруска сылдьан ыал буолбуппут. Эдьигээҥҥэ Аэлита дьонун кытта билсэ тиийэн баран, аан бастаан бэтэрээҥҥи хоту дойду тыынын билэн турардаахпын.
– Кэргэниҥ дьоно дойду уолун хайдах көрүстүлэр?
– Аҕа кынным Николай Иванов, дьэ, эмиэ сүрдээх кыанар, күүстээх-уохтаах киһи этэ, 99 эһэни өлөрбүт каадырабай булчут. Ленин уордьаныгар түһэрбиттэр да, тоҕо эрэ биэрбэтэхтэр этэ. Тиийбиппэр: “Дьэ, күтүөт, туох эти сиигин?” – диэн таллардылар. Ол аата, хаһаастарын хостоон, дойду киһитин эһэ, таба, тайах, хатыыс этинэн күндүлүүллэр. Кумаар элбэҕин аан бастаан онно сөҕө көрбүтүм. Иннибэр туох эрэ хап-хара салгыҥҥа ыйанан суолбун бүөлээн турар курдук. Ол – кумаар эбит. Саба тарыйаат, нэһиилэ дьиэҕэ куотан быыһанаҕын. Быйыл кэргэммин Аэлитаны кытары ыал буолбуппут 34 сыла буолла. Уол, кыыс оҕолоохпут, биир сиэннээхпит.
– Араадьыйаҕа хайдах киирбиккиний?
– Дьокуускайга кэлэн баран, бастаан утаа худпуондаҕа быстах үлэлии сылдьыбытым. Онно миэбэллэри эҥин кыһан оҥорооччубут. Ол сылдьан, биирдэ кэргэммин кытары Араадьыйа аттынан ааһан иһэн, кэргэним: “Киирэн ыйыт, баҕар миэстэ баара буолуо”, – диэн эппитэ. Бэнидиэнньиккэ тиийбитим кэннэ, бастаан саҥардан көрдүлэр. Тургутууну эрэллээхтик ааһаммын, тута үлэҕэ ыллылар. Онон араадьыйаҕа кэргэним киллэрбитэ диэххэ сөп. Уларыта тутуу кэмигэр Саха сиригэр даҕаны хамсааһын тахсыбыта. Михаил Николаев саҕана сүбэрэнитиэт ылыллан, оскуола кэнсиэпсийэтэ киирэн, сахалыы өй-санаа көҥүл тыыммыт өрө күүрүүлээх кэмэ этэ. Онон үлэлииргэ, айарга-тутарга да олус сэргэх, интэриэһинэй буоллаҕа. Унньуктаах уһун хааччахтан тахсан санааны аһаҕастык этии, туохтан да куттаммат, баламат кэм буоллаҕа. “Дабаан” диэн ааптарыскай биэриилээх этим. Онно ситиһиилээх дьону кытары кэпсэтэрим. Улуустары кэрийэ сылдьан тыа сирин сүөгэйин-сүмэтин хостоон норуокка таһаарар этибит. “Туймаада хочото” биэриибэр Дьокуускай устуоруйатын хасыһан Омоҕой, Эллэй саҕаттан билиҥҥэ кэмҥэ тиийэ ырытан, инники олох сайдыытын ырыҥалыырым.
– Борис, оччотооҕу өрө күүрүүлээх кэмҥэ төһө да санаабытын көҥүл эттэрбит, сахалыы көҥүл тыыннарбыт, арҕаа дойду, содур олох мөкү көстүүтэ эмиэ баара...
– Кырдьык, биһиги саҥа үөрэҕи бүтэрэн үлэлиирбит саҕана, олох уустугун уйбатах, көҥүл тыыныы ыар содулун кыамматах дьон эмиэ бааллара. Ордук ыччат дьон оҕустарбыта. Төһөлөөх саха уола аһыы утахха умньанан, уулусса түүҥҥү сабыдыалыгар оҕустаран түүнүктээх түрмэҕэ быраҕыллыбыта буолуой?! Ол иһин биһиги эмиэ хас биирдии ыччаты иитэр-үөрэтэр, туохха эмэ көҕүлүүрү биэриилэрбитигэр киллэрэ сатыырбыт.
– Араадьыйа кэнники сылларга, хайдах эрэ хара сарсыардаттан дирбиэн-дарбаан, ырыа-тойук доҕуһуолланан, үгүс киһини соһуппута.
– Ыччаты эмиэ хабыахтаахпыт диэн тиэмэҕэ итинник суолу эмиэ киллэрбиттэрэ. 40 мүнүүтэлээх биэриилэрбитин сарбыйан, нэһиилэ сүүрбэлии эрэ мүнүүтэни хаалларбыттара. Били, сааратар араадьыйа чэпчэки тыына биллэргэ дылы гыммыта. Мин санаабар, ыччакка аналлаах араадьыйа, академическай араадьыйаттан туһунан буолуохтаах. Уруккуну уларытыа, умнуо суохтаахпыт. Саха норуота түмсүүтэ суохпут, ол иһин инникибит суох, сайдыбаппыт диэн куолулуулларын кытары төрүт сөбүлэспэппин. Хайдах курдук култуура, успуорт өттүгэр аан дойду таһымыгар таҕыстыбыт. Тоҕо ону мэлдьэһиэхтээхпитий. Норуот быһыытынан сэнэниэ суохтаахпыт. Бэл, үйэ анараа өттүгэр Серошевскай: “Сахалар диэн сүрдээх үлэһит, талааннаах, дьоҕурдаах омук эбит, үчүгэй усулуобуйаҕа олордор буоллар, элбэх омугу баһыйар кыахтаахтар”, – диэбит этэ. Үлэлээбит кэмим устата, сахалар, чахчы да, олус талааннаах, дьоҕурдаах омукпут диэн бигэ санааланным. Биһиги хас иккис киһибит син биир туох эрэ талааннаах буолар ээ. Оттон омуктарга сүүс киһиттэн биир эмэ көстүө.
– Кэнники саха көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэтин сарбыйа сатыыр тыл-өс тахсыталыыр буолла. Бу эйгэҕэ өр үлэлээбит киһи ону туох дии саныыгыный?
– Саха национальнай тэлэбиидэнньэтин, араадьыйатын сайдыытыгар Семен Протодьяконов, Афанасий Ноев, Иван Андросов элбэҕи оҥордулар дии саныыбын. Билигин ол хайысханы Олег Марков салайааччылаах салалта бигэтик салгыыр. Холобур, ону туоһулуурдуу, бу күннэргэ – "Саха" НКИХ-пит 600 национальнай хампаанньалары кыайан – Бүтүн Арассыыйатааҕы "ТЭФИ регион" бэстибээлгэ лауреат үрдүк аатын ыллыбыт. Бу – үрдүк ситиһии! Билигин национальнай бэчээт, араадьыйа, тэлэбиидэнньэ, хаһыат суолталара суох буолла, аҕыйатыахха наада диэн тыл-өс тарҕанан эрэр кэмэ. Ийэ сирбит ото-маһа, көтөрө-сүүрэрэ уратылааҕын тэҥэ, дьоно-сэргэтэ да уратылаах буолара бэйэтэ туспа айылҕа сокуона. Оҕолорбутугар сахалыы тыыны, эйгэни көрдөрөр-иһитиннэрэр, бэчээт эрэ нөҥүө тиэрдэр кыахтаахпыт. Ол иһин, омук быһыытынан симэлийиэхпитин, тылбытын сүтэриэхпитин баҕарбат буоллахпытына, сахалар биир сомоҕо күүс, сахалыы тыыннаах, тыллаах, эйгэлээх, көрүүлээх буолуохтаахпыт. Онно сахалыы бэчээт, араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ эрэ төһүү күүс буолар кыахтаах. Онон биһиги норуоппут туһугар биир өлүүгэ сылдьар тэрилтэлэрбит.
Сэһэргэстэ Туйаара Сиккиэр.
