Бүгүн «Кыымҥа» Николай Семенов диэн 25 эрэ саастаах эдэр киһи ыалдьыттыыр. Төһө да эдэрин иһин, Николай 4 сыл Казань куоракка тюркологияны үөрэппит, 4 сыл Ираҥҥа баран перс тылын-устуоруйатын баһылаабыт, билигин төрөөбүт сахалыы тылын таһынан нуучча, аангылыйа, турок, иран тылларынан холкутук саҥарар-суруйар кэскиллээх эдэр ыччат. Холобур, былыр да, быйыл да сахаттан Ираҥҥа баран үөрэммит киһи баар сураҕа иһиллибэт. Казаҥҥа да баран В.И. Ленин үөрэммит университетын бүтэрбит киһи аҕыйаҕа буолуо. Турок, перс тылларын билээччи өссө кэмчитэ чахчы.
Онон, Николайтан туох да сааһыта суох, онтон-мантан ойута тардан Иран уо.д.а. туһунан ыйыталастыбыт.
– Николай, эн 15 сааскар диэри Нерюнгри куоракка олорон улааппыт киһи сахалыы аһара ыраастык саҥарарыҥ сөхтөрөр. Дьон, бэл, бу манна Дьокуускайга олорон оҕолорун хайдах эрэ кыайан-сатаан, кыһанан-мүһэнэн сахалыы “чуорт” да диэни билбэт гына иитэн таһаараллар. Ол гынан баран кэлин “окружениета нууччалыы буолан сахалыы билбэт” диэн тумсуларын дулҕаҕа сотто сатыыллар...
– Төһө да сахалыы уһуйааҥҥа сылдьыбатаҕым, оскуолаҕа үөрэппэтэҕим иһин, төрөппүттэрим, эбэм дьиэбитигэр наар сахалыы тылынан кэпсэтэллэрэ. Төрөппүтэ дьиэтигэр сахалыы саҥарар-кэпсэтэр буолла да, оҕо төрөөбүт тылын син биир билэн улаатар. “Окружениета” эҥин онно туох да оруола суох.
2009 с. “Дьоҕур” олимпиадатыгар кыттан баран, 10-с кылаастан И.Шамаев салайар Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйигэр үөрэнэ кэлбитим. Сахалыы ааҕарга-суруйарга онно үөрэммитим. Таарыйа, саха орфографията олус судургутун бэлиэтиэхпин сөп: хайдах этиллэрин курдук суруйаҕын. Ити чааһыгар саха орфографията атын үгүс омук тылыттан быдан ордук гына оҥоһуллубут.
Лиссиэйгэ 11-с кылааһы бүтэрбитим.
– Ол кэннэ Казань куоракка тюркологияны үөрэтэ барар буоллуҥ... Тоҕо ала-чуо тюркологияны?
– Төрөөбүт сахам омугун устуоруйатын билээри, үөрэтээри... Казань университетын “Востоковедение” институтугар турок, былыргы түүр, осман тылларын үөрэппитим, бакалавр дьупулуомун ылбытым. Ону бүтэрэн баран, “салгыы ханна үөрэнэбин?” диэн боппуруос турбута. 2016 с. сааһыгар Иран бырабыыталыстыбатын граныгар докумуон ыытан, кыайан баран, аны онно үөрэнэ барар буолбутум. Иран 2 тыһ. сурукка тиһиллибит устуоруйалаах кырдьаҕас дойду. “Иран уонна Туран” диэбиккэ дылы, былыргы түүрдэр устуоруйаларын сиһилии үөрэтэр туһугар Иран устуоруйатын билии эмиэ улахан туһалаах буолуо дии санаабытым. Түүрдэр уонна перстэр былыр-былыргыттан элбэхтик алтыспыт, аалсыбыт дьон буоллахтара.
– Биһиги, билбэт дьон, Иран туһунан бэрт тутах өйдөбүллээхпит. Тыйыс ислам, шариат нуорматынан олорор дойду, “стражи исламской революции” эҥин диэн эрэ таһымынан. Дьэ, хайдах дойду эбитий?
– Онно тиийэн баран, Тегеран куоракка олорон биир сыл устата перс тылын эрэ үөрэттибит. Үөрэтэргэ судургу соҕус тыл. Индо-европалыы бөлөххө киирэр. Арай, суруга-бичигэ арабтыы буолан кэккэ уустуктары үөскэтэр. Араб алпаабытыгар сорох аһаҕас дорҕооннор суруллубат буоланнар, тылы барытын нойосуус билиэххин-өйдүөххүн наада. Ону таһынан, билиҥҥи перс тылын лиэксикэтин 60-70 %-на – арабизмнар, ол эбэтэр арабтан киирбит тыллар ылаллар. Биһиги бөлөхпүтүгэр 20-ччэ буолан үөрэммиппит: Сирия, Ливан арабтара, Кытай мусульманнара, казахтар, индус, турок, азербайджан, таджик уо.д.а.
Биир сыл перс тылын үөрэтэн, эксээмэн туттаран баран, салгыы ханнык университекка бараргын талаҕын...
Иран туһунан саба быраҕан кэпсээтэххэ... Барыта ислам итэҕэлигэр олоҕурбут дойду. Таҥас-сап, ас-үөл, тутта-хапта сылдьыы барыта ислам канонунан... Холобур, оптуобуска киирдэххэ, эр дьон – инники аҥаарыгар, дьахталлар кэнники арахсан айанныыллар. Ортотугар тимир быыс хааччах турар. Остолобуойга эмиэ эр дьон, дьахталлар – туспа аһыыллар. Эн ханнык да омук, турист да буол, дьахтар буолла да хайаан да хиджабтаах (сирэйэ эрэ көстөр былааттаах) сылдьыахтаах. Дьахтар бэлисипиэти мииммэт... Ол эрэ буолуо дуо, араас бытархай ирдэбили, хааччаҕы ааҕан сиппэккин. Иран – атын дойдуттан дьахтар баран үөрэнэригэр уустук соҕус дойду.
Саамай ыарахан холоон көрүү – Рамадан ыйыгар буолар пост. Бу кэмҥэ, биир ый устата, күнүс аһыыр да, уу иһэр да, табахтыыр да көҥүллэммэт. Төһө да куйаас буоллун, төһө да утат, аччыктаа – уу испэккин, аһаабаккын. Ол хараҥарбытын эрэ кэннэ көҥүллэнэр. Биллэн турар, ким да көрбөтүгэр уоран аһыаххын сөп. Ол эрээри, ону хонтуруоллуур Сиэр-майгы полициятыгар (полиция нравов) тутуллан хааллаххына, ыстарааптаныаххын сөп. 500 дуоллар кэриҥэҕэ. Атын омук дьонун хайыылларын билбэтим, олохтоох дьону кымньыынан таһыйалларын эҥин истээччибин.
Арыгы, биллэн турар, тамты суох. Түүҥҥү кулууп – эмиэ.
Ираҥҥа, холобур, икки аармыйалаахтар, икки полициялаахтар. Биирэ – көннөрү аармыйа, гражданскай полиция, иккиһэ – итэҕэл полицията уонна “Ислам өрөбөлүүссүйэтин харабылларын куорпуһа” (Корпус стражей исламской революции).
Ол эрээри, перстэр, кырдьаҕас норуот буолан, дириҥ ис култууралаахтар. Күннээҕи олоххо “таруф” диэн сиэрдээх буолуу култууратын тутуһаллар. Балаһыанньатыттан көрөн, махталы биллэрэр 10-ча араас тыллаахтар. Кими эрэ кытта көрсөн баран, былыргыттан халыып буолан хаалбыт эҕэрдэлэһии тылларын “аптамаат” курдук хатылыы тураҕын...
Биир уратылара – аһара бытааннар. Кэлиэх буолан баран кэлбэттэрэ, баран-кэлэн испэттэрэ үөрүйэҕэ суох киһиэхэ олус сылаалаах. Холобур, биир докумуон сыыһын ылаары ыйы ыйдаан мэскэйдэниэххин сөп. Маны тэҥэ, “аһара үлэһит норуот эбит” диэн өйдөбүл үөскээбэтэ.
– Ол гынан, перс (фарси) тылын толору баһылаатаҕыҥ дии... Эйигин сирэйгин-хараххын көрбөккө туран аҥаардас саҥаҕыттан атын омуккун билиэхтэрэ дуо?
– Дьэ, билбэтим. Баҕар, аксыаннааҕым буолуо эрээри, алтыспыт дьонум “адьас ыраастык саҥараҕын” диэччилэр.
– “Ираҥҥа нэһилиэнньэ чиэппэрэ азербайджаннар” диэн суруйаллар. Алтыһан-кэпсэтэн көрбүтүҥ дуо? Азербайджан өрөспүүбүлүкэтигэр хайдах сыһыаннаахтарый?
– Чахчы, азербайджаннар элбэхтэр. Биирдэ Тебриз диэн Иран арҕаа өттүгэр баар куоракка бара сырыттахпытына, олохтоох дьон “тоҕо манна перстии кэпсэтэҕит, тоҕо азербайджанныы саҥарбаккыт!” диэн дьорҕойоллор этэ. Кытаанах дьон. Азербайджан өрөспүүбүлүкэтигэр аһара истиҥ сыһыаннаахтар. Уруурҕаһаллар. Тыллара эҥин адьас биир. Мин өйдөөбүппүнэн, “биһиги – түүр азербайджаннарбыт, перс буолбатахпыт” диэн аһара бэркэ билэр-өйдүүр, уратыларын тутан олорор дьон. Перстэри кытта сыһыаннара аһара судургу буолбатах быһыылааҕа. Таарыйа аҕыннахха, ити кэнники Иран аятоллалара (духуобунай лиидэрдэрэ) Хомейни, Хаменеи эмиэ азербайджаннар ээ.
– Турцияҕа сыһыаннара хайдаҕый?
– Боростуой Иран нэһилиэнньэтин ортотугар аһара ислам нуорматынан олорууну ылыммат, сөбүлээбэт сыһыан баара син биир көстөр. Онон дьон-сэргэ ортотугар “светскэй” тутуллаах Турцияны биһириир, ордугургуур майгы баар. Холобур, Ирантан Турцияҕа визата суох сылдьыахха сөп. Грузияҕа эмиэ. Ол оннугар, гео-бэлиитикэ, сепаратизм өттүнэн кутталлаах Азербайджаҥҥа визалаах эрэ сылдьаҕын. Уопсайынан ылан эттэххэ, билиҥҥи Иран нэһилиэнньэтин ортотугар дьобуруопалыы, эмиэрикэлии көҥүл, хааччаҕа суох олоххо тардыһыы син биир күүскэ биллэр. Дьон Ислам өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн 40-ча сыл устата олоҕуран турар былаастан хал буолбута, экэниэмикэ туруга мөлтөҕүттэн сылайбыта көстөр курдук. Ити – мин бэйэм санаам.
– Субу соторутааҕыта Армения уонна Азербайджан Карабаҕы былдьаһар сэриилэрэ түмүктэннэ. Ираннар ким диэки “ыалдьыбыттара” буолуой?
– Ол кэмҥэ мин манна сылдьыбытым. Диссертациябын көмүскээбитим кэннэ, хоруона хамсыга кэлэн мэһэйдээбитэ. Тэрилтэ, барыы-кэлии, маҕаһыын-тайма барыта сабыллан барбытыгар ыксаан, дойдулуурга күһэллибитим. Киһи да күлэр, “өлөр буоллахпына саатар дойдубар хараллыам” диэн. Дьупулуоммун ыларым эрэ хаалбыта. Балаһыанньа арыый буолла да баран ылыам.
Карабах сэриитигэр перстэр, мин саныахпар, армяннар диэки ыалдьыбыт буолуохтарын сөп. Иран нэһилиэнньэтин ортотугар “армяннар уруккута Иран састаабыгар олорбуттара, уруулуу норуоппут” диэн өй-санаа баар. Оттон Иран азербайджаннара, биллэн турар, Азербайджан туһугар долгуйбуттара саарбахтаммат.
– Арабтардыын хайдах сыһыаннаахтарый?
– Соччо биһирээбэттэр. “Аравия куйаарыгар көс олохтоох дьиикэй аҥаардаах араб бедуиннара биһиги, перстэр, тыһыынчанан сыллары быһа олоҕурбут дириҥ култуурабытын суурайа-сууллара сатаабыттара” диэхтэрин сөп. Быһата, үөһэттэн аллара көрөллөр.
– Биһиги оскуолаҕа былыргы аан дойду устуоруйатын үөрэтэрбитигэр, былыргы Грецияны сэриилээн сордообут Дарий, Ксеркс, Кир ыраахтааҕылар тустарынан бэрт мөкү өйдөбүллээхпит. Билиҥҥи Ираҥҥа ол дьону төһө ыкса ылыналларый?
– Улаханнык ытыктыыллар. Былыргы Дарий (Дариуш), Ксеркс (Хшаярша), Кир (Куруш) ыраахтааҕылар – Иран национальнай дьоруойдара. Өссө “Улуу Кир ыраахтааҕы күнэ” диэн кытта баар. Кир – б.э. иннинээҕи 5-с үйэ дьоруойа. Дьиктитэ диэн, бу устуоруйа диэйэтэллэрин норуот улаханнык ытыктыыр эрээри, дойду официальнай былаастара ону улаханнык өрө туппаттар. Былаас, уопсайынан, дойду ислам иннинээҕи устуоруйатын соччо биһирээбэт.
– Нэһилиэнньэ төһө баайдык олороруй?
– Дьиҥинэн, ньиэптээх-гаастаах, кыанар дойду эрээри, баай-дьадаҥы араастаһыыта олус улахан. Онуоха эбии, кэнники кэмҥэ мэлдьи сааҥсыйаҕа олороллоро дьайар. Үлэ суох, хамнас кыра, инфляция... Ханнык эрэ хаһыакка ааҕан турабын, Иран орто таһымнаах олохтооҕо 1 сылга 30 эрэ куурусса сымыытын сиир. Сымыыт – мааны ас. Ыйдааҕы орто хамнас 500 дуоллар курдук буоллаҕына, хой (бараан) этин 1 киилэтин сыаната биһиэнинэн 9 мөһөөх кэриҥэ. Онон боростуой дьон эти мээнэ сиэбэт.
– Туристарга, кэлии дьоҥҥо, холобур эйиэхэ, сыһыаннара хайдах этэй?
– Иран сабыылаах дойду буолан, элбэх турист сылдьыбат. Холобур, биһиэхэ, атын дойдулартан анаан кэлэн Иран тылын-устуоруйатын үөрэтэ сылдьар дьоҥҥо, аһара истиҥ сыһыаннаахтар. “Биһигини ытыктаан-убаастаан үөрэтэ кэлбит” диэн матыыптаан. Бу биһиги курдук азиялыы дьүһүннээх дьону тута “кытай” дии саныыллар. Кытайтан атын Азия атын норуоттарын соччо билбэттэр да курдук. “Арассыыйаттан сылдьабын” диэтэхпинэ итэҕэйээччилэрэ суох. Уулуссаҕа сырыттахпына, сорох ардыгар, хаартыскаҕа түһэрэ, селфилии сатаан адьас сылатан кэбиһээччилэр. Уопсайынан, кэлии дьону аһара сэргииллэр, сэҥээрэллэр.
Ол эрээри, Кытайтан хоруона хамсыга саҕаламмытыгар, уулуссаҕа көрсө-көрсө “кытайдар мантан киэр буолуҥ!” диир буолан барбыттара...
– Эн Ираҥҥа үөрэнэн “Былыргы Иран устуоруйатын магистра” диэн идэни ыллаҕыҥ... Ол дьупулуомҥунан, Ирантан атын, ханна уонна тугу үлэлиэххин сөбүй?
– Салгыы Ираҥҥа баран үөрэнэр баҕа соччо суох. Билигин бэлиитикэ уустугуран, онно сэрэхтээх да буолла. Онтон атын сиргэ бу дьупулуомум үлэни буларбар соччо туһалаабата буолуо. Арай, салгыы үөрэнэрбэр, аспирантураҕа киирэрбэр тирэх буолуо.
Салгыы үөрэнэр былааннаахпын.
– Дьэ, “саха норуотун устуоруйатын үөрэтиэм этэ” диэн итиччэ ыраах сирдэринэн тэлэһийэ сылдьан баран, саха омугун төрдүн-төбөтүн туһунан туох өйдөбүл үөскээтэ? Тугу эмэ чуолкайдаатыҥ дуо, бэйэҕэр?
– Улахан арыйыы суох. Тус бэйэм ити чааһыгар лингвистэр А.Дыбо, Э.Тенишев “сахалар төрүттэрэ түүр тыллаах норуоттар уопсай маассаларыттан б.э. иннинээҕи 100-200 сылларга арахсыбыттара” диэн глоттохронологияҕа олоҕурар түөрүйэлэрин чугастык ылынабын. Оттон ити кэмҥэ, биллэрин курдук, Киин Азияҕа Хуннар державалара хас да чааска ыһыллыбыта. “Кинилэртэн биир куһуок ойдон Саха сиригэр кэлбит, саха омугун төрүттээбит буолуон сөп” дии саныыбын.
Арыый “бэтэрээ кэллэххэ”, хас да сыл Саха сириттэн тэлэһийэ сылдьан баран кэлэн көрдөхпүнэ: саха тылын күннээҕи олоххо туттуллар эйгэтэ өссө кыараабыт, уустугурбут. Ити араас интэриниэт, электроннай ситим-сибээс көмөтүнэн ыччат төрөөбүт тылыттан тэйэн эрэрэ илэ-чахчы харахха биллэр буолбут. Онон, мин көрдөхпүнэ, күүһү-кыаҕы саха омугун быдан былыргы төрдүн түөһүүгэ-хасыһыыга буолбакка, тылбытын бүгүн быыһыырга туһаайарбыт наада буолбут.
Иван Гаврильев.
