Өймөкөөн аатырбыт сылгыһыта, РФ, СӨ тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа үтүөлээх пиэрмэрэ, 2003 с. СӨ тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар Судаарыстыбыннай бириэмийэ лауреата, 2011с. "Гражданскай килбиэн" бэлиэ хаһаайына, Өймөкөөн улууһун бочуоттаах олохтооҕо, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата Николай Тимофеевич Винокуров туһунан билбэт, истибэтэх киһи, ордук тыа сахаларын ортотугар, арааһа, ахсааннаах буолуо.
Николай Тимофеевич 1991 сылтан сылгы иитиитинэн дьарыктанар "ТОНОР" диэн бааһынай хаһаайыстыбаны тэрийэн, сыспай сиэллээҕи кытта үлэтин саҕалаабыт. Бу хаһаайыстыбатын тэнитэн, 2014 сылга тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ гына улаатыннарар.
Кэпэрэтиибэ – племенной, о.э. талыы боруода саха сылгытын иитэр хаһаайыстыба. Оттон үлэтин көрдөрүүлэрэ киһи итэҕэйиэ да суоҕун курдук сөҕүмэр! Онтон бүгүн бэрт аҕыйаҕы холобурдуум.
Ол курдук, былырыын тахсыбыт кинигэтигэр “ТОНОР” ТХПК 369 талыы саха боруода сылгылааҕа суруллар. 229 биэлээҕиттэн "элиитэ" кылаастааҕа – 189. Ити аата – биэ бүтүн 82 %-на. Итинтэн "үчүгэйтэн үчүгэйдэрэ", ол эбэтэр 475-535 кг ыйааһыннаахтара – 65 биэ! Хараххытыгар оҥорон көрүҥ эрэ: саха сылгытыгар туонна аҥаардаах толуу биэни! Киин улуустар диэки итинник ыйааһыннаах биэ, бука, ахсааннааҕа буолуо. Оттон Николай Тимофеевичтаах көрөр-харайар биэлэрин 28 %-на – туонна аҥаарын үктүүр эбит!
Сылгы иитиитин сүрүн көрдөрүүтэ – хаһан баҕарар улахан сылгыны тыыннаахтыы иитэн таһаарыы уонна кулуну ылыы %-на буолар. Сылгыһыт үлэтин таһыма, далааһына бу көрдөрүүлэринэн сыаналанар. Бу да өттүнэн Н.Т. Винокуров ситиһиитэ эмиэ баһырхай. Ол курдук, 25 сыл устата (!) кулуну ылыы көрдөрүүтэ кини хаһаайыстыбатыгар, ортотунан – 90,5%, улахан сылгыны тыыннаахтыы иитии 99,4 %-ҥа тэҥ. Ол иһигэр араас кэмҥэ 9 (!) сылга биэлэрэ бары 100 % төрөөбүттэр, 12 (!) сыл биир да улахан сылгы өлүүтэ тахсыбатах. Дьэ, хайдаҕый?!
Оттон ити кэмҥэ атын сирдэргэ 100 биэттэн 70 кулуну ыллахтарына да, ситиһии курдук сыаналанара – кырдьык. Оттон “тонордор” үйэ чиэппэрин тухары биирдэ даҕаны 90%-тан түһэ иликтэрэ киһини улаханнык сөхтөрөр.
Бу сөҕүмэр үрдүк көрдөрүү, этэргэ дылы, кыһыҥҥы тымныыга тоҥон, сайыҥҥы куйааска буһан, өрөбүлү-уоппусканы, күнү-дьылы аахсыбакка сыралаһыы, 7 көлөһүнү тоҕуу, сыралаах үлэ түмүгүнэн ситиһиллэр.
Николай Тимофеевичтаах бу сылларга кыһыннары олорор дьиэлээх, гараастаах, сорохторо баанньыктаах, ампаардаах, булуустаах, толору күрүөлээх-хаһаалаах 6 (!) саҥа сылгы базатын туппуттар. Билигин 7-с базаларын тута сылдьаллар үһү. Ол курдук барыта 24 (!) эбийиэги оҥорбуттар. Өссө ити кырата. Доҕоттор! Мин саамай сөҕөрүм, кинилэр уопсайа 85 (!) үс мастаах, ураты ньыманан тутуллар саҥа күрүөнү тардыбыттар. Онон сылгыларын хааччахтан хааччахха көһөрөн көрөллөр эбит.
Сайынын 150 т тиийэ оту аҥаардас кыһыл илиилэринэн кэриэтэ наһыылканан таһан кэбиһэллэр. Тоҕо диэтэххэ, сирдэрэ-уоттара улахан тиэхиньикэ үлэлииригэр табыгаһа суох уонна олус ардахтаах буолар үһү. Ол иһин илиинэн охсоот да тута мунньан, синньигэс гына субуулаан, эргитэн-урбатан баран аҕыйах чааһынан кылгас мас тоһоҕолору сиргэ анньыталаан баран, ол үрдүгэр бугуллууллар эбит. Ол кэннэ кэлин наһыылканан таһан кэбиһэн ханнык да ардахтан иҥнибэккэ бастыҥ хаачыстыбалаах оту бэлэмнииллэрин бэлиэтиир тоҕоостоох. Биһиги киин улуустарга үксүгэр биир киһи тыраахтарынан оҕустарарыгар, иккис ону мустарарыгар, үһүс урулуоннаан кэбиһэригэр холоотоххо, дьэ, алдьархайдаах сыранан оттуур дьон эбит.
Аны, сылгыны көрүүтэ-истиитэ уратылаах. Ол уонна “тонордор” үлэлэрин туһунан Николай Тимофеевич былырыын таһаартарбыт "Саха сылгытын иитии” диэн 258 с. кинигэтигэр барыта толору суруллар.
Быһата, туох баар сылгыларын кыһынын хаста даҕаны ыйааһынныыр, ону барытын сурунаалга суруйан иһэр уонна ону онтон көрөн эбии аһылыкка туруортуур. Саас бары төрүүр биэлэрин базаҕа аһатан түүннэри харабыллаан, көрөн төрөтөр эбит. Ол туһунан ити кинигэттэн биир этиини аҕалыым. Кини суруйар: “Сорох сылгыларбын 60-80 (!) төгүл ыйаабыт эбиппин, барыларын ааҕан көрдөхпүнэ, барыта 13500-тэн (!) тахса төгүл сылгыны ыйааһыҥҥа туруора сылдьыбыппын”.
Санаан көрүҥ! Хайдахтаах кыһамньыный, сыралаах үлэний!? Мин букатын салынным. Санаам да тиийбэт!
Ол да иһин итинник сүҥкэннээх ситиһиигэ тиийэр буоллахтара. Сорох сылга 200-кэ биэттэн 100 % кулуну ылыы, 300-тэн тахса сылгыны биири даҕаны энчирэппэккэ сыл таһаарыы – Саха сиригэр хаһан даҕаны ситиһиллибэтэх кирбии! Маны сотору кэминэн ситэллэрэ да уустук курдук көрөбүн!
Бу маны суруйан туран, Н.Т Винокуровы РФ-га Үлэ Дьоруойун аатыгар түһэриэххэ диэн, этии киллэрэбин. Саҥа Арассыыйаҕа сахалар билиҥҥитэ икки эрэ Үлэ Дьоруойдаахпыт: сүөһү иитиитигэр – М.Н Готовцев, ойуур хаһаайыстыбатыгар – В.М. Устинова. Үһүс дьоруой сылгы иитиитигэр буолара оруннаах.
Сылгы иитиитэ дьаралыкпытыгар тиийэ уруһуйдаммыт төрүт дьарыкпыт эбээт. Кэлин сылларга сыспай сиэллээхпит сүөһү ахсаанын аһарыах курдук элбээн эрэрэ киһини үөрдэр. Оттон онуоха дьиҥ төрүт саха боруода сылгытын иитиигэ, тарҕатыыга күүскэ үлэлэһэр "ТОНОР " племенной хаһаайыстыба үлэтэ дьоһун көмөлөөҕө эрэбил. Ону бары да билинэллэр, билэллэр ини.
Николай Тимофеевич – таһаарыылаах үлэтин таһынан үлэһит үтүөтэ буолбут 3 оҕо амарах аҕата, бастыҥ дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, бэйэтин дьиҥ үлэтин уопутугар олоҕуран, билим хандьыдаата буолбут, күн бүгүнүгэр диэри сылгыһыттыыр учуонай. Уһун сылларга мунньуммут уопутун, билиитин-көрүүтүн үллэстэр Бастыҥ уопут киинин тэрийэн үлэлэтэрин итиннэ эбэн кэбиһиҥ. Көннөрү үтүө, сайаҕас майгылаах киһи да быһыытынан Үлэ Дьоруойун үрдүк аатыгар толору сөптөөх.
Онон Өймөкөөн улууһун дьаһалтата, олохтоох ТХМ, өрөспүүбүлүкэ Сылгыһыттарын ассоциацията уонна уопсастыбаннас даҕаны бүттүүн турунан, бырабыыталыстыбаҕа тахсан, сылгыһыт Н.Т. Винокуровка Үлэ Дьоруойа аатын иҥэрэри туруорсуохтара диэн эрэнэбин.
Уйбаан Пономарев,
Чурапчы.
