Тохсунньуга Таҥха кэмигэр дьон-сэргэ өрүү даҕаны айдарыылаахтар, көрбүөччүлэр өҥөлөрүн туһана сатыыр үгэстээх. Оһуоба бу күннэргэ инникилэрин билээри кэлии-барыы, сүпсүгүрүү бөҕө буолаллар. Дьиҥэ, норуот эмчиттэрэ, айылҕалаахтара сылы эргиччи үлэлииллэр ээ. Дьокуускай куоракка аҥаардас хараҕынан эмтиир бэрт дьикти ньымалаах эмчит баар үһү диэн истэн, киниэхэ таҕыстым. Ирина ПЕТРОВА-Тиэлиги Хотун, аата да этэ сылдьарын курдук, Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигититтэн төрүттээх.
– Ирина, айылҕаттан бэриһиннэрбит сүдү дьоҕуруҥ хаһааҥҥыттан биллэн барбытай?
– Мин сут дьылыгар 1940 сыллаахха күн сирин көрбүтүм. Оччолорго саха ыала бары түөрт-биэс ыал буолан дьукаах сууланан олороохтууллара. Быыкаа эрдэхпинэ, аҕам туһахтыы бардаҕына, дьиэтээҕилэрбит миигиттэн аҕабыт төһө куобахтаах кэлэрин ыйыталлар үһү. Аҕабыт төһө куобахтаах бултуйан кэлэрин тарбахпын чороҥнотон көрдөрөр үһүбүн. Иккини көрдөрдөхпүнэ – икки, үһү көрдөрдөхпүнэ, үс куобахтаах кэлэр. Онуоха ийэм аах хас куобах кэлэринэн күөстэрин бэлэмнииллэр үһү. Ол күн дьоро киэһэ буолар. Мэлийэр күнүгэр “суох” диэнтэн атыны билбэппин. Ол аайы дьахталлар барахсаттар хос-хос ыйытаахтыыллар. Кэлин 93 саастаах эдьиийим кэпсиир этэ. Аҕыйах сыллааҕыта бараахтаабыта. Улаатан истэҕим аайы ыарый да ыарый буолабын. Аны тугум ыалдьара биллибэт. Наар ыалдьан, балыыһаҕа сытан тахсарбын өйдүүбүн.
– Айылҕалаах дьон бары даҕаны эттэтиини ааһаллар быһыылаах дии?
– Аны уон үс сааспар атаҕым уллугун тоһутан кэбиһэн, букатын даҕаны атаҕа суох хаалаахтаабытым. Иһиттэн сытыйан тахсан, түмүгэр атахпын эрбээн кэбиспиттэрэ. Дьиҥэ, ыалдьарым быыһыгар син сүүрэ-көтө сылдьыбыт оҕо буоллаҕым. Спартакиадаҕа дьахталлары кытары сүүрэн бастыырым ээ. Атахпын сүтэриэхпиттэн инбэлиит буолаахтаатаҕым дии.
– Оскуолаҕа үөрэннэҕиҥ дии?
– Тыый, үөрэниминэ... Амма Быраматыгар олорбуппут. Кыра-кыра алааһынан бытанан олорорбут. Бүтэйдээх оччолорго улахан нэһилиэк, онон чугас бөһүөлэктэр оҕолоро онно киирэн үөрэнэллэрэ. Онон Бүтэйдээх орто оскуолатын бүтэрбитим. Холбоон-илбээн уон икки сыл үөрэммитим. Оскуоланы бүтэрээппин кытта: “Хаалыылаах кулуубу баран өрө тарт”, – диэн путевка туттаран баран, онно утааран кэбиспиттэрэ. Хайыахпыный, оскуола паартатыттан Тиэлиги кулуубугар сэбиэдиссэйинэн үлэбин саҕалаабытым. Идэбинэн бибилэтиэкэрбин. Сүүрбэ сыл култуура салаатыгар үлэлээбитим. Оччолорго киһи суох буоллаҕына, көрөн турбаккын. Туох үлэ баарынан ылсан иһэҕин. Кулууппар үлэлиир кэммэр уруһуйдуубун, ыллыыбын. Оскуолаҕа ырыа уруогун биэрэрим, фольклор куруһуогун тэрийбитим. Өссө дьааһылаҕа иитээччинэн үлэлии сылдьыбытым. Оччотооҕу дьааһылаҕа оҕолор хоноллор этэ, онон түүннэри-күнүстэри, арыт суукканы суукканан сылдьаахтыыр этибит.
– Ээ, кырдьык, оччолорго хонор дьааһыла этэ... Кэргэниҥ көмө-имэ буолан оннук сырыттаххыт.
– Кэргэним Анатолий Афанасьевич Петров оччолорго оскуолаҕа устуоруйа учууталынан, оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ. Оскуоланы салайар кэмигэр биир үксүн материальнай базатын бөҕөргөппүтэ. Гараас, мастарыскыай, куукуна туттарбыта, таһаҕас тиэйэр массыына, “Пазик” оптуобус булбута. Өссө таас оскуолаҕа бырайыактатан харчы көрдөрбүтэ да, ону Бүтэйдээххэ утааран кэбиспиттэрэ. Биэнсийэҕэ тахсан баран бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, ынах, сылгы тутан олорбуппут. Кэргэним барахсан 2015 сыллаахха бу дойдуттан бараахтаабыта. Аҕыс оҕобуттан үс оҕом эмиэ ыалдьан бараахтаабыттара. Икки сыл иһигэр биһиги дьиэ кэргэн түөрт киһибитин сүтэрэн иэдэйэ сыспыппыт.
– Оо... Наһаа да ыарахан кэми тулуйаахтаабыт эбиккин...
– Ити кэннэ дэлби ыарытыйан, сүөһүбүн-аспын, дьиэбин-уоппун бүтүннүү хаалларан, куоракка кыыспар кэлбитим. Онтон ыла наар дьону эмтииринэн күүскэ дьарыгырабын. Өрөспүүбүлүкэ үгүс улууһугар ыҥырыгынан тиийэн эмтиибин. Дьиҥэ, эмтээбитим сүүрбэ сыл буолла ээ. 90 сылтан саҕалаабытым. Ыалга соччо-бачча сылдьыбат киһи этим да, хайдах эрэ дьиэбэр олорон, эмискэ хайа эрэ ыалга барыахпын баҕаран кэлэбин. Тоҕотун бэйэм да билбэппин. Тиийбитим, дьиэлээхтэргэ хайалара эрэ ыалдьыбыт аҕай буолар. Ону эмтээн үтүөрдэрим. Аны туран, дьону эмтээбэтэхпинэ, бэйэм ыарытыйан киирэн барабын.
– Эниэргийэҥ мунньуллара, хаатыйаланара буолуо...
– Оннук быһыылаах. Ыарыһаҕы көрдөхпүнэ, туга ыалдьара сонно харааран, ойуу курдук көстөн кэлэр. Ону хаартыскаҕа түһэрэн көрдөрөбүн. Эмтээн бүтэрэн баран, эмиэ хаартыскаҕа түһэрэбин.
– Хараххар ыарыылара көстөн кэлэр дуо? Хайдах-туох ньыманан эмтиигиний?
– Бүтүннүү көстөн кэлэр. Илиибинэн тутан көрдөхпүнэ, тымныы-сылаас салгын кэлэр. Харахпынан эмтиибин. Ыарыыларын өҕүйэн таһаарабын. Наһаа күүскэ ыалдьыбыт киһиэхэ өҕүй да өҕүй буолабын.
– Тыый, ол хайдах?!
– Харахпынан ис уорганнарыгар киирэбин, ыарыытын ылабын уонна бүтэрдэхпинэ, харахпынан тигэбин.
– Дьикти да буолар эбит... Оннук ньыманан эмтиири саҥа иһиттим... Тугу-тугу эмтиигиний?
– Ис уорганы барытын. Уҥуоҕу эмиэ тутабын. Сис тоноҕоһун, моой тахсыбытын, уҥуох хайдыбытын силимнээн кэбиһэбин. Ыарыытыттан көрөн араас ньыманы туһанабын.
– Оттон оҕоломмот дьахталларга көмөлөһөҕүн дуу?
– Көмөлөһөн. Нөмүгүгэ оҕоломмот үс дьахтары эмтээбитим. Үһүөн оҕоломмуттара. Биирдэрэ икки оҕоломмута.
– Үөс, бүөр тааһын таһаараҕын дуу?
– Таастара хайдах сылдьарыттан көрөн таһаарабын. Киһи-киһи киэнэ тус-туһунан буоллаҕа. Сорох дьон киэнэ улахан таастаах буоллаҕына, кыайан тахсыбат.
– Искэн ыарыытыгар ылсааччыгын дуу?
– Саҥардыы саҕаланан эрэр буоллаҕына, кыра ыстаадьыйатыгар эмтиибин. Улааппыт буоллаҕына – суох. Куолайга үксүн үлэлиибин.
– Эмтииргэр оту-маһы туттаҕын дуу?
– Эмтээх оту сыл аайы хомуйан, туох ыарыыга туттулларын көрөн, эмтиирбэр туһанабын.
– Билигин бу хамсык кэмигэр хайдах эмтиигиний?
– Олохпут сайдан, сороҕор төлөпүөнүнэн бассаап нөҥүө эмтиибин. Хаартыскаларын ыыталлар, оччоҕо сонно тута харахпынан эмтээн кэбиһэбин. Дабылыанньа хамсааһынын кыайа-хото тутабын. Киһи сылдьарын тухары үөрэнэр дииллэр дии.
– Аныгы олох ирдэбилин кытары тэҥҥэ хаамсан иһэр эбиккин.
– Бииринэн сөп буолбаппын, сонунтан сонуну, саҥаттан саҥаны ылсан иһэбин. Аныгы олох ирдэбилигэр эппиэттиир анал докумуоннаах, сэртипикээттээх эмчит буоллаҕым. Кытай омук био-энергетическэй аппарааттарын баһылаан эрэбин. Онтуларыгар кытайдар тургутан видеонан эксээмэн туталлар. Үс сыллааҕыта Бурятияҕа бара сылдьан “Отоһут” диэн мэтээллээх кэлбитим. Бу тохсунньу 16-18 күннэригэр Москубаҕа Эмчиттэр кэнгириэстэрэ буолуохтаах. Онно онлайн кыттаары сылдьабын. Эмиэ хайдах эмтиирбин видеонан көрдөрүөхтээхпин.
– Дьэ, кырдьык, бачча сааһыран баран олох, үлэ, үөрэх үөһүгэр сылдьар эбиккин дии. Киһи олорорун тухары үөрэнэр дииллэрэ бу буоллаҕа дуу?..
Наталья Заровняева, 48 саастаах, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
– Мин, оҕо эрдэхпиттэн зобтаах буолан, эрэй бөҕөнү көрбүтүм. Аны балыыһа диэҥҥэ соччо сылдьыбат киһибин. Биир сыл чугас дьоммун көмөн, улахан охсуу ылбытым. Онтубуттан сылтаан, аны доруобуйам айгыраан, зобум бэргээн барбыта. Сарсыарда турбутум сирэйим дарбаччы иһэн тахсыбыт. Быраас эдьийдэрим этэн-тыынан балыыһаҕа көрдөрө тиийбитим. Бастаан өссө бүөрүм моһуогурбут дии санаабытым. Онтум зобпуттан эбит. Щитовидкам кыра икки өттүнэн “многоузловой зоб” буолбут этэ. Уопсайынан, кэһиллии барбыт. Сонно тута чинчийэн көрөн баран “эпэрээссийэ эрэ көмөлөһөр кыахтаах” диэн буолла. Мин аны олох эпэрээссийэлэниэхпин баҕарбаппын. Соннук үс сыл сырыттым. Киэһэ сыттым да, муомахтанар курдукпун. Бу күһүн, хата, өр Ирина Кузьминична туһунан дьонтон истэн, кинини көрсөн эмтэммитим. Харахтан сыыһы ылбыт курдук буолбутум. Билигин тугум даҕаны ыалдьыбат. Ирина Кузьминична миигин көрөн баран: “Сиһиҥ тоноҕоһугар токуруйуу баар”, – диэбитэ. Кырдьык, олорорбор, турарбар ыалдьар этэ. Ону оруобуна туочукаларын булан анал эмтиир маһынан баттыыр. Куйахабар диэри наһаа күүскэ ыалдьан аһыс гынар. Ону тулуйуохтааххын. Ол баттыалаатаҕын аайы хара туочукалар көстөллөр, илдьэ барбыт дьонум көрөллөр. Мин кэннибинэн турар буоллаҕым. Онтон ыла сис, тоноҕос ыарыыта диэни билэ иликпин. Аны зобпун хараҕынан эмтээбитэ. Билигин онтум уруккум курдук муомахтаабат.
Кэпсэттэ
Туйаара СИККИЭР.
