Владислав Семенович Доллооноп – “Полярная звезда” литэрэтиирэ сурунаалын сүрүн эрэдээктэрэ, СӨ Суруналыыстарын сойууһун солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ. Владислав Семенович олох ханнык баҕарар көстүүтүгэр бэйэтэ туспа санаалаах-оноолоох, көрүүлээх, этэр этиилээх киһи. Онтун туоһута: устудьуоннуу сылдьан, 1986 с. сааһыгар буолбут “устудьуоннар дьыалаларын” кэнниттэн, ССКП КК генеральнай сэкирэтээрэ (билиҥҥинэн, дойду баһылыгар) Михаил Горбачевка Саха сиригэр Союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун туруорсан сурук ыытааччы буолан, бэйэтигэр эрэй-муҥ бөҕөнү булан ылбыттааҕын билэбит. Ол саҕана дойду салалтата ыытар бэлиитикэтин саарбахтыыр, утарар дьоҥҥо сыһыан быдан хоччорхой этэ. Оттон Уларыта тутуу сылларыгар Владислав Саха сирин Норуодунай фронугар, Саха омугун уопсастыбаннай түмсүүлэригэр улахан актыбыыс, тэрийсээччи буола сылдьыбытын истэбит.
Владислав Доллооноп бу билигин дойдуга буола турар быһыы-майгы, олох-дьаһах туһунан эмиэ элбэҕи этэрдээҕэ чахчы да... Ону, биллэр биричиинэнэн, тургутуһа барбатыбыт.
Чулуу дьонноох норуоппут
Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар киириэхпититтэн ыла, араас мунаах, былаҕайдаах кэмнэргэ норуоппут кэккэтиттэн бииртэн биир чулуу дьон күөрэйэн тахсан бар дьоннорун абырыыр-араҥаччылыыр үгэстээхтэр. Мэлдьи...
Туох да эгилитэ суох эттэххэ, былыр да, быйыл да улахан судаарыстыба састаабыгар олорор кыра норуот буоллахпыт. Талбыппытынан дьаһанан барар кыахпыт былыр да суоҕа, билигин да суох. Уопсайынан, аан дойдуга барытыгар да бэйэтэ талбытынан дьаһанан, баҕарбытын-талбытын барытын оҥорон олорор судаарыстыба диэн суох. Бары ким эрэ санаатын учуоттаан, тутуллан, туохтан эрэ тардыстан, атыттары кытта өйөһөн-убаһан олороллор.
Ол курдук, Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар киирээппитин кытта, бастаан Бөдьөкө уола Маһары, онтон Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап курдук дьоммут тус бэйэлэринэн баран ыраахтааҕыны көрсөн, оччотооҕу суут-сокуон таһымынан туһаныахха сөптөөх кыаҕы барытын толору туһанан, норуоттарын олоҕун чэпчэтэ сатаабыттара. Чэпчэппиттэрэ даҕаны... Билигин “ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана саха норуота тугу да утары ылбакка наар биэрэ эрэ, наар баттана-атаҕастана эрэ олорбута” диэн аһара кэлтэй, хараардар өйдөбүл баар. “Куһаҕан үчүгэйдээх” диэбиккэ дылы, дьиҥинэн, ити да кэмнэргэ саха омуга ахсаан өттүнэн балысханнык эбиллэн, билиитэ-көрүүтэ кэҥээн, үлэ-хамнас, социальнай сыһыан саҥа ньымаларын баһылаан, ыыра улаатан, ылсара-бэрсэрэ дэлэйэн, үөрэнэн саҥа таһымҥа тахсыһан, сайдан истэҕэ дии.
20-с үйэҕэ В.Никифоров-Күлүмнүүр, П.Ойуунускай, М.Аммосов, И.Бараахап эмиэ оччотооҕу кытаанах былаастан туһаныахха сөптөөх бары кыаҕы толору туһанан норуоттарын өрө тардыбыттара. Сорох дьон “өрөбөлүүссүйэни өйөөбүттэрэ” эҥин диэн кинилэри билигин кэлэн буруйдуу сатыылларын истэбин. Ол саҕана дойду барытын үрдүнэн силлиэлээх холорук буолан саталанан кэлбит Улуу өрөбөлүүссүйэни биһиги, кыра норуот, ылынарбытын-ылыммаппытын ким да ыйыппатаҕа даҕаны. Ону утаран тугу да кыайбатыҥ эмиэ өйдөнөр. Оттон биһиги дьоммут хамсанан, былдьаһан-тарыһан, автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун тута кэриэтэ, биир бастакынан, ситиспиттэрэ. Бу статуһу ким да биһиэхэ үөрэ-көтө, бэлэм бүлүүһэҕэ ууран утары уумматаҕа ээ. Холобур, Хотугу Кавказ норуоттара, бүрээттэр, чуваштар, калмыыктар, бэл кыргыыстар, о.д.а. ол саҕана “автономнай уобалас” эрэ диэн кыра статуһу ылбыттара.
Кыратык халыйдахха, билигин сорох дьон “эһиил Саха автономиятын 100 сыла” диэччилэр. Ол – сыыһа. 1922 с. сахалар автономнай Судаарыстыба (!) аатын ылбыппыт. Ханнык да автономнай уокурук да, уобалас да буолбатах. Онон “Эһиил – Саха судаарыстыбаннаһын 100 сыла!” диэхтээхпит. “Автономия” диэн тыл ол суолтатын эрэ намтатар.
Ол кэннэ тута кэриэтэ (1925-30 сс.) М.Аммосов турунан, Саха сиригэр ССРС Наукаларын академиятын кэлим научнай эспэдииссийэтин ыҥыран аҕалан үлэлэппитэ. Өрөспүүбүлүкэ айылҕатын, дьонун олоҕун-дьаһаҕын, доруобуйатын туругун, хаһаайыстыбатын, сирин баайын барытын чинчийтэрбитэ. 20-с үйэ ортотугар саҕаламмыт бырамыысыланнас үлэтэ барыта ол чинчийиигэ олоҕуран барбыта. Оттон ити кэмҥэ Ойуунскай саха омугун духуобунай култууратын, гуманитарнай эйгэтин өрө тутууга, фольклору үйэтитиигэ туохха да тэҥнэммэт сүдү үлэни оҥорбута. Кини олорон-үлэлээн ааспатаҕа буоллар, билигин туга да суох олорор буолуохпутун сөп этэ (сахалыы кинигэтэ-хаһыата, ыһыаҕа, оһуокайа-олоҥхото уо.д.а. суох).
Мин саныахпар, ити биһиги норуот быһыытынан бигэ, бөҕө таһыммытын, кыахпытын көрдөрөр. Мас силиһэ-тирэҕэ суох үүммэтин кэриэтэ, бу дьон аттыларыгар бөҕө тулааһын, сүбэ-ама, күүс-көмө, өйөбүл буолар дьонноох буолан бу үтүө үлэни оҥордохторо.
***
Уларыта тутуу сылларыгар Саха өрөспүүбүлүкэтин салалтатыгар Михаил Николаев тахсыыта – ити эмиэ саха норуотун уопсастыбаннай кыаҕын-таһымын туоһута. Ол курдук, ССРС ыһыллыбытын кэннэ, автономнай да, сойуустаах да өрөспүүбүлүкэлэр бэрэсидьиэннэринэн дьүһүн кубулуйбут, урукку ССКП обкомун-рескомун салайааччылара, дьиҥнээх партократтар талыллыбыттара. Казахстан, Орто Азия, Волга, Кавказ өрөспүүбүлүкэлэрин барыларыгар да кэриэтэ. Ол сиэринэн, биһиэхэ Обкуом I сэкирэтээрэ Юрий Прокопьев бэрэсидьиэнинэн талыллыан сөп этэ. Биллэн турар, мин кини туһунан тугу да куһаҕаны этэрим суох да буоллар, оччоҕуна туох быһыы-майгы буолуон, кини хайдах тэриниэн-дьаһаныан, билигин хайдах балаһыанньалаах олоруохпутун ким билиэй?
Онон, “Михаил Николаевы 1986 сыллааҕы устудьуоннар долгуйуулара, ол кэннэ өрөспүүбүлүкэбитигэр көбөн кэлбит аһара күүстээх уопсастыбаннай актыыбынас, өрө күүрүү, түллүү күөрэтэн таһаарбыта” диэн өйдөбүллээхпин.
Сахалар – гражданскай сэрии сылларыгар улаханнык булкулла сылдьыбыт дьоммут. Убай – быраатын, уол аҕатын кытта саа-сэп тутан утары барсыытыгар тиийэ. Икки өттүттэн кыыллыйыы бөҕө. Ити кэлин Чечняҕа буолбут сэриитээҕэр да уустук, куһаҕан балаһыанньа үөскүү сылдьыбыта.
“Оннук хатыламматын туһугар, уһуну-киэҥи толкуйдуу, сахалыы мындырдык тэринэ-дьаһана үөрэниэхтээхпит. Дойду кииниттэн кэлэр араас авантюраларга, дьалхааннарга кыбыллыбакка” диэн өйдөбүллээхпин.
Аныгы ыччат
Билигин аныгы технология, “сыыппараҕа” киирии, балысхан информатизация кэмигэр олоробут.
Сорох кырдьаҕас дьон “ыччаппыт үлэттэн тэйдэ, сүрэҕэ суох буолла” дииллэригэр мин букатын сөбүлэспэппин. Ыччаппыт – наһаа сайдыылаах. Ити, бука, саха омук быһыытынан уратыта буолуо, оҕолорбут наука-тиэхиньикэ ситиһиилэрин, интэриниэт виртуальнай эйгэтин тута баһылаан, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан иһэллэр.
Холобур, ыраах соҕурууҥҥу куораттарга да сылдьан, киһи саха ыччатын үөрэ көрөр. Сайдам дьүһүннэринэн, мааныларынан, чэбэрдэринэн, муодунайдарынан, уопсай сайдыыларынан атыттартан ала бэлиэ буолаллар.
Арай, ыччакка Саха сириттэн букатынныы көһөн барыы элбээн эрэриттэн дьиксинэбин. Кыра норуокка ол охсуулаах буолуон сөп.
Социальнай ситимнэр
Билиҥҥи аан дойду олоҕор социальнай ситимнэр аһара улахан дьайыыланнылар. Бэл, АХШ, Франция курдук бигэтик олоҕурбут демократиялары кытта туллаҥнатар буоллулар. Социальнай ситим көмөтүнэн хас биирдии киһи барыта бэйэтин куолаһын иһитиннэрэр кыахтанна. Ол иһигэр, ханнык да социальнай эппиэтинэһи билиммэт-өйдөөбөт мөкү санаалаах дьон куолаһа эмиэ улаханнык иһиллэр, тарҕанар буолла.
Туох барыта бэрээдэги ирдиир. Холобур, былыр массыына саҥа айылларын саҕана бастакы массыыналар уулуссаҕа туох да быраабылатын билиммэккэ талбыттарынан сылдьаллара. Сыыйа массыына аһара элбээн, кыһалҕаттан, суол быраабылата диэн ылыллыбыта. Син ол тэҥэ, билигин үтүө-мөкү информация аһара элбээн, ону сааһылыыр наада буолла быһыылаах. Адьас толоос, мөкү быһыыга үөрэтэр, куһаҕаҥҥа ыҥырар, иирсээни бырапагаандалыыр информацияны сиидэлиир, ону тарҕатыы иһин миэрэлэри күүһүрдэр уолдьаһан эрэрэ буолуо. Билигин интэриниэккэ ким эрэ туһунан суруйдуннар эрэ... Бу киһини хаһан да көрбөтөх-билбэтэх дьон бары тиллэн кэлэн, дьиэлэригэр көмпүүтэр кэтэҕэр саһан олорон, үөҕэн, күлүү-элэк оҥостон, кыраан-таныйан бараллар. Төһө да информация үйэтэ буолбутун иһин, киһи иһигэр саһан сылдьар мөкү санаалара, дьаллыктара, хараҥа инистииннэрэ киэҥ эйгэҕэ тарҕатыллыа суохтарын сөп этэ.
Г.Орджоникидзе, Е.Ярославскай, Г.Петровскай ааттарын омнуолуур, Дьокуускай уулуссалара кинилэр ааттарын сүгэрин сөбүлээбэт суруйуулар тахсааччылар. Дьиҥинэн, мин тус бэйэм бу дьон марксистыы идиэйэлэригэр, бассабыыктыы баартыйаларыгар кытыым да кыһыйбат. Наадыйбаппын. Ол – дьыалаҕа туох да сыһыана суох. Саамай сүрүнэ, бу дьон манна сыылкаҕа кэлэн олоро сылдьыбыттар, Саха сирин уонна дьонун-сэргэтин ис сүрэхтэриттэн таптаабыттар... Ол кэннэ дойду салалтатыгар тахсан баран, биһиги салайааччыларбыт автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун туруорсалларыгар көх-нэм буолбуттар, быһаччы сүүрэн-көтөн көмөлөспүттэр, Лениҥҥэ-Сталиҥҥа тылларын тиэрдибиттэр. Онтон ордук тугу гыныахтарын сөп этэй, бу дьон...
Мунаах кэм
Урукку кэмҥэ биһиги бары да “демократия – киһи-аймах тэринэн-дьаһанан олоруутун саамай сиэрдээх уонна сөптөөх тутула” дии саныыр этибит. Оттон билигин аан дойдуга буола турар быһыы-майгы аһара оннук буолбатаҕын, демократия эмиэ эҥкилэ суох буолбатаҕын көрдөрдө. “Демократия биһигэ” аатырар АХШ балыырдаах-айдааннаах быыбарын да ылан көр, Францияҕа буолуталаабыт уулусса аахсыйалара да буоллун... Маны тэҥэ арҕааҥҥы демократия дойдулара бары аһара бэркэ сайда-тупса, чэчирии олорор буолбатахтар. Холобур, тоталитарнай дойдулартан уратылара диэн, демократиялаах дойдулар хоруона хамсыгыттан кыайан көмүскэммэттэрин олох бэйэтэ көрдөрдө. Чугастан холобурдаатахха, бэрэсидьиэннэрин демократия бириинсибинэн быыбардыыр Кыргызстан, Армения төһө сайыннылар, чэчирээтилэр. Ол оннугар, ыаллаһа олорор, “авторитарнай” дэнэр режимнээх Казахстан, Узбекистан, Азербайджан тоҕо эрэ күүскэ сайда тураллар ээ... Быйыл буолан ааспыт Карабах сэриитинэн сибээстээн, Армения-Азербайджан лиидэрдэрин элбэхтик көрдүбүт-иһиттибит. Демократия өрөгөйүнэн талыллыбыт Армения премьер-миниистирэ Н.Пашинян тыл-өс, билии-көрүү, уопсай таһым өттүнэн тоҕо Азербайджан “авторитарнай” дэнэр бэрэсидьиэнэ И.Алиевка, этэргэ дылы, “аҥаар атаҕар да” тиийбэтий? Онон, холобур, ити Навальнай курдук оппозиция лиидэрдэрэ дойдубутугар арҕааҥҥылыы демократияны туруорсан киирсэллэрэ, ону Кырдьык бүтэһиктээх инстанциятын курдук кэпсииллэрэ – аһара судургу боппуруос буолбатах. “Арҕааҥҥы демократия киирбититтэн Арассыыйа олоҕо дьэ чэчирээн, тупсан кэлиэ” диэн ким эрэ мэктиэлиир кыахтаах дуо? Быһата, боппуруос “үлэлиир былаас сыыһата-халтыта, итэҕэһэ-быһаҕаһа элбэҕэ өйдөнөр, ол гынан баран ону саралаан утары киирсэр дьон бэйэлэрэ хайдахтарый?” диэн туруохтаах.
Уопсайынан, кыра норуот буоларбыт быһыытынан, оппозиция итинник хамсааһыннарыгар, араас авантюраларга аһара актыыбыран быгыахтаабаппыт, чобуорхайбаппыт ордук этэ диэн өйдөбүллээхпин. Ити – бэрт ыраахтан силистээх-мутуктаах, элбэх уонна улахан кыттааччылардаах мөккүөрү биһигинэ да суох бэйэлэрэ быһаарсыахтара. Биһиги ол кэмҥэ күүспүтүн-кыахпытын манна бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит сайдарын, кыаҕырарын туһугар түмүөхпүтүн сөп этэ. Ол эбэтэр, “сахалыы мындыр буолуохтаахпыт, бэйэбитин харыстаныахтаахпыт” дии саныыбын.
Иван Гаврильев.
