Тоҕус уонус сыллар саҥаларыгар “От Алаас” диэн аат эмискэ күөрэс гыммыта. Ол кэмҥэ дьон-сэргэ өйдөөмүнэ, соһуйуу, ырытыы бөҕөтө буолбуттара. Ким эрэ хайҕаабыта, тэптэрэн биэрбитэ, ким эрэ сиилээбитэ. Оччолорго, олохпут тутула саҥардыы уларыйан, ыһыллыы-тоҕуллуу, уларыйыы-тэлэрийии, түһүү-тахсыы үгэннээн турар кэмигэр, сахалыы култуураны киэҥник тарҕатыы дьэ саҕаланан эрэр кэмэ этэ. Сахалыы толору ааттаныы өссө киирэ илигэ. Билигин даҕаны бэрт ахсааннаах киһи оннук ааттаах. Аатын тоҕо уларыппытын, тус көрүүлэрин, сахалыы тыыны күүскэ киллэрэр туһунан От Алаас оччолорго элбэхтик хаһыаттарга суруйбута, тэлэбиидэнньэҕэ да кэпсээбитэ. Хомойуох иһин, үгүс киһи өйдөөбөтөҕө, өйөөбөтөҕө. Сорохтор аһаҕастык күлүү-элэк оҥостубуттара, быһата, “батарбатахтара”... Онтон эмискэ “Канадаҕа көспүттэр үһү” диэн сураҕы кытары иһиллибэт буолан хаалбыттара. Бырааһынньыктааҕы нүөмэргэ Алаастар күн күбэй ийэлэрэ Кэтириис Алааһы кытары кэпсэтиибин бэлэх уунабын. Эрэдээксийэбитигэр эдэрчи көрүҥнээх эрээри үрүҥ баттахтаах, сахалыы номоҕон сэбэрэлээх, ураты истииллээх саха дьахтара киирэн кэллэ.
“Баппат” киһи аатырбыта...
– Кэтириис, дорообо. Көрдөһүүбүн ылынан кэлбиккэр махтал. Кэпсэтиибитин саҕалыах. 90-с сылларга “Алаас” диэн аат элбэхтик иһиллэр этэ. Онтон кэлин “Канадаҕа көспүттэр үһү” диэн истэн хаалбыппыт. Тоҕо эмискэ көһөргө санаммыккытый?
– Дьиҥэ, кэргэним Петр Николаевич Шарапов диэн ааттаах ортопед-травматолог быраас этэ. Кургаҥҥа ординатуратын бара сылдьан нууччалар быыстарыгар олорбута. Азиаттыы сирэйдээх эрээри нууччалыы ааттааҕын иһин билэр-билбэт дьоно наһаа сөҕөллөр үһү. “Эһиги, сахалар, атын омуктар курдук бэйэҕит ааккыт да, суруккут да тоҕо суоҕуй?!” – диэн аһаҕастык сэмэлиирдии саҥараллар эбит. Дьэ, онно улахан толкуйга түспүтэ. Онтон ыла булгуччу сахалыы ааттанар туһунан бигэ санааламмыта. Ити – 1989 сыллаахха эбит. Оҕолорбутун Туйаара, Сардаана, Кэрэл диэн ааттаабыппыт. Пааспарын уларытарыгар эмиэ улахан эрэйи, харгыһы көрсүбүтэ. Сити курдук аҕабыт оччолорго улахан айдаанынан, туруорсуунан “От Алаас” диэн ааттаммыта. Ол аатын кытары дьон сүөргүлээһинэ, күлүү-элэк оҥостуута саҕаламмыта. Олор быыстарыгар хайҕааччылар да бааллара. Бэйэтэ да эппитин ситиһэн тэйэр киирсиилээх, туруорсуулаах, арыт айдааннаах буолан, ханна да “баппат” аатырбыта. Дьиҥэ, баары баарынан, суоҕу суоҕунан майгылаах, туох даҕаны үөнэ-күрдьэҕэтэ суох көнө киһи буоллаҕа. Ханна барар да барытыгар аан сабыылаах буолара. Быраас эрээри, үлэтэ суох буолан, тутууга үлэлээбитэ. Бэйэтэ ис-иһиттэн умсугуйан туран омук тылларын үөрэтэр үгэстээҕэ. Аангылыйа тылын үөрэтэн баран, Эмиэрикэҕэ атастаһан үөрэниигэ барбыта. Устунан онно тутууга, онтон Аляскаҕа ньиэп хампаанньатыгар үлэлии хаалбыта. Онно үлэлии сырыттаҕына, эмискэ кыра кыыспыт ыалдьан хаалан, төттөрү кэлбитэ. Биир кэмҥэ Чукоткаҕа Канада тутуутун хампаанньатыгар үлэлии сылдьыбыта. 2007 сыллаахха – Исландияҕа, онтон икки сыл буолан баран Канадаҕа бэйэтигэр тиийбитэ. Айанныы үөрэммит уонна элбэх тылы билэр буолан, ылла да баран хаалар үгэстээҕэ.
– Тыый, бэйэтэ ис-иһиттэн, чахчы, ураты көрүүлээх, көҥүл санаалаах киһи эбит. Оттон эн, кэргэнэ, кинини өйүүр этиҥ дуо?
– Өйөөн буоллаҕа дии... Мин кинини кытары куруук биир санаанан салайтаран сылдьар этим. Сахалыы ааппытын уруйдуу-айхаллыы ылыммытым. Кини ураты көрүүтүн, санаатын төһө да дьон ылымматын, биһирээбэтин биллэрбин, буойа-хаайа, тохтото сатааччым суох. Кинини хайдах даҕаны туппаккын, тута да сатаабат этим. Көҥүл санаатын тоҕо хааччахтыахтаахпыный?! Оннук быраабым да суох буоллаҕа. Ол иһин күн баччатыгар диэри биир санаалаах, көрүүлээх тапсан олордохпут дии.
– Канадаҕа олохсуйан баран эһигини ыҥырдаҕа?
– Мин урут ХИФУга, АГИИКка преподавателинэн үлэлии сылдьыбытым. Успуорт салаатынан уйулҕаны, педагогиканы үөрэппитим. Ону таһынан учуонай сэкирэтээр этим. Бүтэһик тэрилтэбэр үлэлии сырыттахпына, бэрт былдьаһааччылар, ордук санааччылар көстөн, мэһэй, харгыс бөҕөнү оҥорбуттара. Биэнсийэҕэ тахсыам аҕыйах сыл хаалбытын кэннэ, 2010 сыллаахха, үлэбиттэн тохтуурга күһэллибитим. Икки сыл үлэтэ суох олорбутум. Ол кэмҥэ, саатар, тылы үөрэтиэм дии санаабытым. Ону кэргэним: “Манна кэлэн босхо үөрэниэҥ”, – диэбитэ. Ол курдук да буолбута. Тылы билбэккэ эрэ көспүтүм. Орто кыыспыт Сардаана – Чехияҕа, Кэрэл Иркутскайга үөрэнэ сылдьыбыттара. Онтуларын хаалларан туран, биһигини кытары көспүттэрэ. Дьиэнэн бары көспүппүт. Туйаарабыт эрэ манна хаалбыта.
Көһүү умсулҕана
– Кэргэниҥ, кыргыттарыҥ, өссө омуктуу билэр буолан, улахан харгыһы көрсүбэтэх буоллахтара. Эйиэхэ сири уларытыы, дьиҥэ, уустук буолуон сөп этэ...
– Мин инньэ дии санаабаппын. Ол эрээри, дьиҥ ылан көрдөххө, сааһыран эрэр, буолаары буолан, омук тылын билбэт дьахтарга туора сиргэ олохсуйар, олохтоохтордуун уопсай тылы булар ыарахан бөҕө буоллаҕа. Канада элбэх омук олорор сирэ буолан, эн омуккар, эн тылы билэргэр-билбэккэр, аксыаннаахтык саҥараргар ким даҕаны наадыйбат. Тылы билбэт буоллаххына, үчүгэй үлэҕэ киирбэккин, ол, чахчы, мэһэй буолар. Куһаҕана диэн, Канадаҕа Арассыыйа дьупулуомун олох билиммэттэр эбит. Атын омук киэнин эмиэ. Арай соҕуруу Африка дьупулуомун билинэллэр. Дьэ, итинник дьиктилээх. Хас да үөрэхтээх, истиэпэннээх буол, кинилэр киэннэрэ буолбатах буолла да, үөрэҕэ суох курдук буолаҕын. Кыра кыыс тута үрдүк үөрэххэ киирбитэ. Аны тылы билбэт буоллаххына, кэпсэтиини эрэйбэт хара үлэҕэ эрэ үлэлиигин. Онон үлэ булар судургута суох. Мин, бэлэм тылбаасчыттардаах буолан, сыл аҥаара холкутук сылдьыбытым. Хайа муҥун дьон бэлэмигэр сылдьыахпыный... Икки сыл утумнаахтык аангылыйа тылын үөрэтэн, билигин холкутук кэпсэтэбин, суруйабын, ааҕабын.
– Дьиэнэн олохсуйан олорорго, бастаан уустук соҕус дуу?
– Оннук. Дьиэ сыаната наһаа үрдүк буолан, дьон үксэ куортамнаһан олороллор. Саамай сөҕө санаабытым диэн, бэл, олохтоохтор бэйэлэрэ куортамнаһан олороллор эбит. Биһиги Дьокуускайдааҕы дьиэбитин атыылаан, тиийээт даҕаны икки хостоох кыбартыыра атыыласпыппыт. Балыыһаҕа көрдөрүү, үрдүк үөрэххэ үөрэнии – барыта төлөбүрдээх. Арай ситиһиилээхтик үөрэнэр уонна көхтөөх буоллаххына, босхо үөрэнэргэр кыах бэриллэр эбит. Буонус курдук чэпчэтии көрүллэр. Инньэ гынан кыра кыыспыт үксүн босхо үөрэммитэ. Бэйэтэ олус талааннаах кыыс. Мин быар куустан олоруом дуо, бастаан төһө да тылы билбэтэрбин, быстах-остох үлэҕэ сылдьыбытым. Уопсайынан, миграннарга нолуок төлөттөрөөрү үлэлэтэ сатыыллар эбит. Аны, тылы билэр буоллаххына, үчүгэй үлэни булаҕын. Тылы үөрэтэргэр хайаан даҕаны эксээмэн туталлар. Канада устуоруйатын эмиэ булгуччу билиэхтээххин эбит. Кыргыттар тиийээт, эксээмэннэрин тута бэһис таһымҥа туттарбыттара, ол аата холкутук кэпсэтэллэр, суруйаллар, ааҕаллар диэн. Оттон мин икки сыл үөрэтэн баран, эмиэ бэһис таһымҥа тахсыбытым. Ол кэннэ маҕаһыыҥҥа кураатарынан үлэлии киирбитим. Үлэлээбитим үс сыл буолла.
– Ол аата, туох үлэний? Биэнсийэлээх киһи, үлэ буларгар эрэйи көрсүбэтэҕиҥ дуо?
– Наһаа элбэх салаалаах, хайысхалаах “бренд” маҕаһыын. Сүүстэн тахса киһи үлэлиир. Мин онно биир салаатыгар координатордыыбын. Үлэбин наһаа астынабын, кэлэктииппин сөбүлүүбүн. Канадаҕа үчүгэйэ диэн, дьахталлар 65 саастарыгар биэнсийэҕэ бараллар. Онон мин өссө эдэрдэр ахсааннарыгар киирэбин ээ, “девочка” диэн ааттыыллар. Бэл, сорох-сорохтор 75 саастарыгар диэри үлэлииллэр. Онон биэнсийэҕэ тахсыам өссө да ыраах. Ол эрээри үлэҥ күннээҕи кэрдииһин, хас чаас үлэлииргин бэйэҕэр таллараллар. Мин биэс чаас үлэлиибин. Үлэм таһынан баҕалаахтары хомуйан чэпчэки атлетикаҕа дьарыктыыбын. Кими даҕаны күһэйбэппин, баҕалаахтар бэйэлэрэ булан кэлэллэр. Улахан куорат буолан эбитэ дуу, бириэмэлэрин сүүйээри, канадалар үксүн массыынанан сылдьалларын ордороллор. Мин манна хаама үөрэммит дьарыктаах киһи буоллаҕым дии. Онно үлэбэр диэри таксыы тута сатаабакка, 30-40 мүнүүтэ сатыы тиийэбин. Бастаан утаа бары наһаа соһуйаллар, бэркиһииллэр этэ, кэлин үөрэммиттэрэ. Төттөрүтүн, мин курдук, дьарыктаах буолуохтарын баҕарар буолбуттара. Кэргэммин кытары ыллыбыт да куорат ортотугар пааркаҕа сүүрэбит, дьарыктанабыт. Куорат иһигэр элбэх ойуурдаах, күөхтээх, сынньанар пааркалаах буолан, дьарыктанарга олус табыгастаах. Массыына буруотун быыһыгар дьарыктана сылдьар буолбатах.
– Арассыыйаны хайдах ылыналларый?
– Арассыыйаны соччо сөбүлээбэттэр, сыһыаннара, биллэн турар, ыарахан. Ол кистэл буолбатах. Биһигини Арассыыйаттан сылдьаллар диэн билбэттэр. “Сахаларбыт, Саха сириттэн сылдьабыт, хотуттан, Сибииртэн”, – диибит. Ол ханна баарын өйдөөбөт буоллахтара. Биирдэ эмэ нууччалыы саҥардахпытына, соһуйан ыйыталаһааччылар. Ону быһааран этэбит.
Саба быраҕан көрдөххө, эйэҕэстэр...
– Нууччалыы ааттааххыт буоллар, өйдүө суох эбиттэр дии... Уопсайынан, канадалар бэйэлэрэ майгыларынан, олоҕу көрүүлэринэн хайдахтарый?
– Олус кэпсэтинньэҥнэр. Билбэт да киһилэрин кытары судургутук кэпсэтэллэр, уопсай тылы булаллар, утары мичээрдииллэр, үөрэллэр. Тэрилтэҕэ хобугунаһар, чааһынайгын кэпсэтэр, начаалыстыбаны ырытар, бэйэ-бэйэни кытары кыыһырсар, этиһэр, бэрт былдьаһар уонна итэҕэли кэпсэтэр бобуллар. Наһаа үчүгэй дии... Бэйэ-бэйэҕэр эйэҕэстик сыһыаннаһыахтааххын диэн тулхадыйбат быраабылалаахтар. Кими эрэ сөбүлээбэт буоллахтарына даҕаны, ону биллэрбэттэр. Ол иһин билбэт киһилэригэр мичээрдиир, эҕэрдэлэһэр, тута кэпсэтэр буоллахтара. Оптуобус суоппарын кытары хайаан даҕаны киирэн иһэн дорооболоһуохтааххын, тахсан иһэн махтаныахтааххын. Ол эмиэ – быраабыла. Мин бастаан тиийэн баран бэркэ сөҕөр, соһуйар этим. Онон үөһэттэн саба быраҕан көрдөххө, наһаа аламаҕай, эйэҕэс, сайаҕас курдуктар. Сорохтор, чахчы, оннуктар.
– Ол быыһыгар соччото суох дьон баар буоллахтара.
– Биирдиилээн-иккилиилээн омугумсуйар дьон бааллар бөҕө буоллаҕа. Ордук үрүҥ дьонтон оннук тахсар. Ханнык баҕарар дойдуга баарын курдук, наркамааннар, арыгыһыттар, дьиэтэ-уота суох ускул-тэскил сылдьааччылар син биир бааллар. Ол иһин даҕаны пааркаҕа соҕотох сылдьыахтарын куттанар буоллахтара. Арыгылыыр буоллахтарына, дьиэлэригэр иһэллэр эбит, онон уулуссаҕа итирик хаһыытыы-орулуу сылдьар киһини көрбөккүн. Үрүҥ сирэйдээхтэр эр дьонноро сорохтор дьиэлэригэр “деспоттар” эбит. Быһата, кэргэннэрин, оҕолорун кутталга туталлар. Кэпсэппит дьахталларыҥ ис дууһаларын арыйдахтарына, хомойуох иһин, оннук хартыына ойууланан кэлэр. Бука, ахсааннаах киһи сидьиҥ быһыылаах буолуо.
– Канада кэрэ аҥаардара төһө бэйэлэрин көрүнэллэрий?
– Олох көрүммэттэр диэххэ сөп. Олохтоохтор бары кэриэтэ боростуой таҥаһынан сылдьаллар. Табыгастаах эрэ буоллун диэн бириинсиби тутуһаллар. Дьабах курдук кырааскаланан, ол-бу киэргэли солуута суох иилиммит дьахтары көрбөккүн. Сыаналаах кэсмиэтикэнэн тутталлар эрээри, сирэйдэрин-харахтарын кырааскаламмат буола сатыыллар. Олорон бардахха, кэлии дьону уонна олохтоохтору тута араараҕын. Ханнык омук дьоно буолалларын эмиэ таҥна-сапта, тутта-хапта сылдьалларыттан тута араараҕын. Холобур, Арассыыйаттан кэлбит дьон хайаан даҕаны кырааскалаах, бүрүчүөскэлээх, хобулуктаах буолаллар.
– Үөрэхтэрин систиэмэтэ хайдах эбитий?
– Оскуолаҕа босхо эбит. Ол гынан баран, оскуола таһынан эбии үөрэтии, дьарыктааһын төлөбүрдээх. Систиэмэлэрэ наһаа үчүгэй. Киһи эрэ үөрэниэх, үөрэтиэх курдук. Кыра кылаастары барыларын оонньуунан үөрэтэллэр эбит. Быһаараллара, үөрэтэллэрэ оонньуу былаастаах. Оччоҕо оҕо түргэнник ылынар, чэпчэкитик үөрэ-көтө үөрэнэр, сылайбат, сылаарҕаабат диэн. Биһиэнин курдук “монотуоннай” буолбатах. Үөһээ кылааска таҕыстахтарына, үрдүк үөрэххэ оҕону бэйэтин толкуйдаталлар, айар дьоҕурун ордук сайыннараллар, ыйыталлар. Учуутал уонна үөрэнээччи, устудьуон икки ардыгар харгыс диэн суох. Биир муостаҕа тураллар, бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх курдук сыһыаннаһаллар. Айарга-тутарга толору көҥүл биэрэллэр эрээри, түмүгү күүскэ ирдииллэр. Үчүгэй түмүгү биэрбэтэххинэ, ситиһии көрдөрбөтөххүнэ, бырастыы гымматтар, сонно быраһаайдаһаллар. Төһө да үчүгэйдик сыһыаннаспыттарын иһин, оннук быраабыла эбит. Быһата, “ньээҥкэлэспэттэр”. Үрдүк үөрэхтэрэ, эппитим курдук, төлөбүрдээх. Ситиһиилээх эрэ устудьуоннарга чэпчэтии көмө диэн көрүллэр. Ол аата, босхо үөрэнэллэр.
– Кыаммат дьоҥҥо өйөбүл диэн баар дуу?
– Дьэ, ити чааһыгар олус көмөлөһөллөр. Кыра дохуоттаах, кыаммат, соҕотох ийэлэргэ, инбэлииттэргэ ботуччу соҕус харчы биэрэллэр. Ол – нолуок харчытыттан көмө көрүллэр. Биир эмэ чунуобунньук судаарыстыба харчытынан (ол аата, норуот харчытынан) массыыналаммыт дуу, баттаҕын оҥорторбут дуу буоллаҕына – айдаараллар. Канадаҕа олорон үлэлиир дьон бары нолуок төлүүллэр. Хайаан даҕаны. Төлөөбөтөххүнэ, үлүгэрдээх ыстараап. Үчүгэйэ диэн, кыра дохуоттаах дьоҥҥо төлөбүрдэрэ вычет быһыытынан төннөр.
– Айылҕаҕа хайдах сыһыаннаахтарый?
– Айылҕаҕа, кыылга-сүөлгэ наһаа харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Куорат иһинээҕи ойуурга эһэлэр, табалар сүүрэ сылдьаллар. Ону өлөрбөккүн. Киһиэхэ саба түһэр буоллахтарына, сонно тута биллэрэллэр. Оччоҕо анал үлэһиттэр кэлэн, кыылы утутан баран, ойууругар төттөрү илдьэллэр. Куорат иһигэр көтөр, кус эмиэ баһаам. Аттыгар үчүгэй баҕайытык мөлбөһөн уста сылдьар буолаллар. Төһө даҕаны саха киһитин сиэринэн, кус миинэ иһиэххин баҕардаргын, ымсыырдаргын туттунаҕын. Ыстарааба эмиэ ботуччу.
Тууйулларга
бириэмэ суох...
– Кэтириис, кистээбэккэ эттэххинэ, омук сиригэр көһөн олороргун тус бэйэҥ хайдах ылынаҕыный?
– Олус холкутук ылынабын. Киһи омук сиригэр олорон, элбэх омугу кытары алтыһан, атын сири-дойдуну, култуураны кытары билсэн ис туруга, санаата-оноото, олоҕу көрүүтэ тосту уларыйар эбит. Бэл, бэйэҕин атыннык ылынаҕын, сыаналыыгын.
– Ол хайдах?
– Холобур, урут Дьокуускайга олорор эрдэхпинэ, хайдах баарынан аһаҕастык эттэхпинэ, бэйэбин соччо сөбүлээбэт, ылыммат этим. Ханнык баҕарар дьахтарга оннук санаа киирэрэ буолуо дии саныыбын... Онтон атын сиргэ көһөн, олохсуйан, олоҕуҥ укулаата уларыйан, ону кытары бэйэҥ уларыйан бардаххына, атын хараххынан көрөҕүн. Бэл, омук тылын үөрэтэн, омуктары кытары холкутук алтыһар буоллаххына, бэйэҕин сыаналыыр буолар эбиккин. Быһата, тутум үрдүүгүн.
– Омук сирэ, улахан куорат... Бастакы кутталгын, долгуйуугун ааһыаххын эрэ наада буолуо дуо?
– Биллэн турар, оннук иэйии ханнык баҕарар киһиэхэ бастакы эрэ кэмнэргэ киирэр. Ол гынан баран, ис күүскүн, кыаххын уһугуннардаххына, куттаныы, мунуу, саарбахтааһын, бэйэни сэнэнии симэлийэн хаалар. Кинилэри кытары биир салгыны тыына сылдьар тэҥ бырааптаах киһигин. Мин, биллэн турар, аттыбар кэргэним, кыргыттарым баар буолан, быдан холкутук сылдьыбытым.
– Дьахталлар, айылгыбытынан, ханна да тиийдэрбит, тэҥҥэ алтыһар, санаа атастаһар дьүөгэлэнэ сатыыбыт. Эн онно дьүөгэлээххин дуу?
– Социальнай хайысханан дьиэ кэргэн юриһынан үлэлиир Кристи Маклейн диэн дьүөгэлээхпин. Наһаа үчүгэй майгылаах киһи. Кинини кытары мэлдьи бииргэ сылдьабыт, биирдэ эмэ сынньана барааччыбыт. Атын сири-дойдуну кэрийээччибит. Кини кэлин дьокутаат буолбута. Ол-бу тэрээһин бөҕөҕө сылдьар, ол тэрээһиннэригэр миигин мэлдьи илдьэ барааччы. Олорор куораппыт мээрин кытары уруккуттан билсэр дьон курдук кэпсэтэллэр. Бары даҕаны бэйэ-бэйэлэрин кытары оннук кэпсэтэллэр, судургутук уопсай тылы булаллар. Мээр үрдүк сололоох тойон курдук киэбирэ-хаабыра туттубат, киһини барытын кытары боростуойдук кэпсэтэр, күлэр-салар. Онно миигин билиһиннэрбиттэригэр эмиэ, атын омуккун диэн атыҥыраабакка, кэпсэппитэ.
– Биирдэ эмэ соҕотохсуйуу, санаа тууйуллуута, дойду ахтылҕана диэн киирэр дуу?
– Оннук соҕотохсуйуу, санаа муунтуйуута диэн суоҕун кэриэтэ. Мэлдьи сүүрэ-көтө, үлэлии-хамсыы, тылы үөрэтэ сылдьар буолан, бириэмэ да суох курдук. Аны туран, иллэҥ кэммэр успуордунан дьарыгырабын, сүүрэбин, йогалыыбын, кинигэ суруйабын. Ол гынан баран оҕобун, сиэннэрбин син биир ахтар буоллаҕым дии. Омук сиригэр наар омуктуу саҥараргыттан сылайа быһыытыйаҕын. Наһаа үчүгэйдик бэйэм тылбынан күлэ-күлэ ирэ-хоро кэпсэтиэхпин баҕаран кэлээччибин. Сахалыы ырыаны истэрбин сөбүлүүбүн, онон кэнсиэр көрөрбүн, испэктээккэ сылдьарбын ахтабын. Саамай сүрүнэ, сахалыы аскын, ып-ыраас салгыннаах күөх чээлэй алаас устун туохха да ыксаабакка наҕыллык хаама сылдьаргын ахтаҕын.
Сахалыы тыын, саха тыла
– Оҕо төрөөбүт тылынан саҥарбат буолуута – бүгүҥҥү сүрүн кыһалҕабыт буолан турар диэтэхпинэ, омун буолбата буолуо. Кэтириис, эһиги оҕолоргут, сиэннэргит төһө даҕаны бары куоракка төрөөтөллөр, улаатталлар, уу сахалыы иитиилээхтэр. Итини хайдах ситиспиккитий?
– Биһиги оҕолорбут төрөөттөрүн кытары, дьиэбит иһигэр мэлдьи сахалыы кэпсэтэр этибит. Нууччалыы кэпсэтэр кытаанахтык бобуллара. Холобур, оҕолор биирдэ эмэ алҕас “паапа” диэтэхтэринэ, аҕабыт дьээбэлэнэн өйдөөбөтөҕө буолааччы, “папа римскэй дуо?” диэччи. Инньэ диэтэҕинэ, оҕолор сонно тута уларытан “аҕа” диэҥҥэ көһөрөллөр. Бастаан – остуоруйалары, онтон улааппыттарын кэннэ, саха кылаассык суруйааччыларын айымньыларын, кинигэлэрин аахтарар этибит. Ону хайаан даҕаны кэпсэтэбит, ырытабыт. Дьиэттэн атын сиргэ нууччалыы, омуктуу да кэпсэттиннэр диэн буолааччы. Оҕолорбут ити ылбыт үөрүйэхтэрин, улаатан баран бэйэлэрин дьиэлэригэр илдьэ барбыттара. Онон сиэннэрбит эмиэ уу сахалыы саҥараллар, алтыһаллар. Аҕабыт да, кыргыттар да араас омук тылын толору баһылаабыттара. Холобур, кыргыттар, Туйаара – кытайдыы, Сардаана – чехтии, италиялыы, Кэрэл – испаниялыы. Бу тылларын таһынан, аангылыйалыы бары холкутук кэпсэтэллэр, билэллэр. Онон, төрөөбүт тылынан саҥарар оҕо, ханнык баҕарар омук тылын баһылыан сөп диэн билэбит.
– Дьиэ кэргэҥҥитигэр ураты истиҥ сыһыаннаххыт, хайдах эрэ тута көстөр курдук. Аҥаардас, Туйаара Алаас суруйуутун биирдэ эмэ түбэһэ аахтахха да, эһиги дьиэ кэргэҥҥититтэн сылаас салгын кэлэр.
– Мин оҕо сааһым уустук соҕус этэ. Урут бэйэм интэринээттэри кэрийэн улааппыт, ийэ, аҕа тапталын билбэтэх буолан, дьиэ кэргэн маннык буолуохтаах диэн эрдэттэн харахпар ойуулаан көрөр, төбөбөр толкуйдуур буолбутум. Улаатан истэҕим аайы, кэргэн тахсан баран, бэйэм дьиэ кэргэммин уйалыыр, олохтуур түгэн тирээн кэлбитигэр, төһө кыалларынан эрдэттэн сылаас эйгэни олохтуу сатаабытым. Хас сарсыарда, киэһэ утуйарбытыгар бары сыллаһан, куустуһан көрсөбүт-арахсабыт. Таһырдьаттан киирдэхпитинэ, эмиэ биир оннук. Ону бастаан дьон наһаа сөҕөллөр этэ, онтон үөрэммиттэрэ. Дьиэбитигэр ким эрэ ыалдьыттыы кэллэҕинэ, бары аан айаҕар кэлэн хайаан да көрсөбүт, дорооболоһобут. Бэйэбит да испитигэр, оҕолор үөрэхтэриттэн кэллэхтэринэ, эмиэ хайаан даҕаны ааҥҥа көрсүөхтээххин, кэпсэтиэхтээххин. Бэйэ-бэйэлэригэр тоҥуй, тымныы сыһыаннаах дьону биһиги төттөрүтүн соһуйа көрөбүт. Оҕото оскуолаттан кэллэҕинэ, ийэтэ көрсүбэккэ төлөпүөнүн көрөн олорор, кэпсэппэт буоллаҕына, олуонатык ылынабыт. Бэйэ-бэйэбитигэр харыстабыллаах сыһыаннаахпыт. Улахан киһиэхэ убаастабыл, кырдьаҕаска, төрөппүккэ, ийэҕэ, аҕаҕа ытыктабыл диэни оҕолорум быыкааларыттан иҥэриммиттэрэ. Атын дьоҥҥо эмиэ оннук сыһыаннаһаллар. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ хаһан даҕаны киһини баай-дьадаҥы диэҥҥэ араарыы, кыахтааҕынан көрүү, сэнэбил, баайга-дуолга тардыһыы, харчыны таҥара оҥостуу диэн төрдүттэн суох.
– Оттон харчы олоҕу хамсатар күүс курдук буолла быһыылаах дии...
– Урут-уруккуттан сорох дьон кыыстарын куорат баай, кыахтаах ыалын уолугар хайаан даҕаны кэргэннии сатааһын эбэтэр уоллара дэриэбинэ дьадаҥы кыыһын ыллаҕына, сиилээһин диэн баара дии. Хомойуох иһин, билигин да баар көстүү. Кимиэхэ эрэ тэҥнэһэ сатааһын, сирэй көрбөх буолуу, ньыла түһүү диэни ис-испиттэн ылыммаппын. Оҕолорбор: “Хайдах да уолга кэргэн тахсыҥ, кылаабынайа, эһиги таптаһыахтааххыт, убаастаһыахтааххыт, харыстаһыахтааххыт, наада буоллаҕына, өйөһүөхтээххит”, – диэн мэлдьи этэбин. Мин эдэр эрдэхпинэ, кэргэним өттүттэн ырааҕынан аймаҕа дуу, билэр дьоно дуу биһиги ыал буоларбытыгар: “Кимэ-туга биллибэт кыыс...” – диэбитин, эбэбит саба саҥаран кэбиспит этэ.
– Кыргыттарыҥ билигин тугу дьарыгыралларый?
– Туйаара манна Дьокуускайга олорор, элбэх оҕолоох ийэ, биллэр блогер, көхтөөх уопсастыбанньык. Сардаана күндү таастаах киэргэллэри чинчийэр үөрэххэ үөрэммитэ. Иккис идэтинэн, ювелирнай киэргэллэри айар дизайнерга үөрэнэ сылдьар. Кэрэл Канадаҕа Арт дизайн университетыгар үөрэнэн, аниматор худуоһунньук идэтин баһылаабыта. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбитэ, онно кини курдуктары аһара өрө туталлар. Бэйэтэ ис-иһиттэн айар-тутар дьоҕурдаах, уопсайынан, талааннаах кыыс. Бары хастыы даҕаны омук тылын билэллэр, холкутук кэпсэтэллэр. Итиниэхэ аҕаларын өҥөтө улахан.
– Кэтириис, истиҥ, аһаҕас сэһэргэһииҥ иһин махтал буолуохтун.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
