Ыһыахха арчыланыы, күнү көрсүү диэн сахалар үтүө алгыспытын архыыптан хасыһан, чинчийэн үөрэппит, сөргүппүт биир тумус туттар алгысчыппыт Охонооһой – Афанасий ФЕДОРОВ бу күннэргэ 80 ытык сааһын томточчу туолла. Кини арчыһыт эрэ буолбатах. Бэйэтин кэмигэр үгүс испэктээкилгэ оонньообут, бэл, Арассыыйа киинэлэригэр уһуллубут артыыс. Кини сахалар бу үтүө алгыспыт, күҥҥэ сүгүрүйүүбүт, арчыланыыбыт, итэҕэлбит, ойууннааһыммыт туһунан быйыл биһиги хаһыаппыт икки балаһатыгар кэпсээн турардаах. Онон бу сырыыга Охонооһой Алгысчыт тус олоҕун быыһын сэгэтэн, оҕо эрдэҕинээҕитин, бастакы тапталын, ис санаатын, олоҕу ылыныытын туһунан кэпсэппиппитин таһаарыахпыт.
Аҕабын бандьыыкка ыла сатаабыттар
– Афанасий Семёнович, бастатан туран, үбүлүөйгүнэн эҕэрдэлиибит! Бар дьонуҥ эйигин биир үксүн алгысчыт, уһуйааччы быһыытынан билэллэр. Онон эн кимнээхтэн силис тардан, баччаҕа тиийэн кэлбиккин билиэхпитин баҕарабыт.
– Мин Уус Алдан Күөх Эбэ диэн сириттэн төрүттээхпин. Бу – Дүпсүн сирэ-уота. Ийэбит Ирина Родионовна Ыччат Алдантан төрүттээх. Алдаҥҥа Рожин диэн мас кэрдиигэ үлэлээбит нуучча киһитэ саха дьахтарын ойох ылбыт. Кинилэр Родион диэн оҕоломмуттар. Ол – мин эһэм. Оттон аҕам Семён Алексеевич Федоров Дүпсүҥҥэ, Тэбиик диэн нэһилиэккэ төрөөбүт. Ити нэһилиэк тоҕо Тэбиик диэн ааттаммытын кэпсиим. Былыр ити Дүпсүн эҥээр олорбут сахалар, биһиги төрүттэрбит, хаһаактарга дьаһаахтарын кыайан төлөөбөтөхтөр. Инньэ гынан, нуучча хаһаактара сордоохтору накаастаан тыыннаахтыы уматаары гыммыттар. Ол иннинэ Бээдьи диэн сиргэ 80-ча киһини хаайталаан баран, тыыннаахтыы умаппыттар үһү. Бу эҥээр олорор Тэбиик диэн киһи сөһүргэстээн туран хаһаактарга көрдөһөн, тылыгар киллэрэн, эрэннэрэн дьонун нэһиилэ быыһаабыт. Ол саҕана, хаһаактар олус кырыктаахтар эбит, иэстэрин төлөөбөтөх дьону туох даҕаны суута-сокуона суох кырган кэбиһэллэрэ үһү. Инньэ гынан, хайыахтарай, Тэбиик ити эҥээр олорор ыаллар турар-турбат эр дьонун бука барыларын Дьааҥыга илдьэ баран, онно бултаан-алтаан, түүлээҕинэн төлөһөөхтөөбүттэр. Онтон үөрэн-көтөн нэһилиэктэригэр Тэбиик аатын биэрбиттэр.
– Ол аҕаҥ төрдүлэрэ буоллахтара. Оттон аҕаҥ бэйэтэ хайдах киһи этэй?
– Аҕам бэрт дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Сүөһүлэрэ-астара суох. Улаатан баран, Ыччат Алдантан 16 саастаах кыыһы сүгүннэрэн кэлэн, Күөх Эбэ хоту баһыгар дьиэ туттан олохсуйбуттар. Ол 1922-24 сылларга быһыылаах, Күөх Эбэни, Дүпсүнү бандьыыттар буулаабыт кэмнэрэ. Чугаһынан саа тыаһаатаҕын аайы, дьонум барахсаттар куттанан, оҕолорун барыларын соспутунан, кыһыннары тыаҕа куоталлар эбит. Ол – бандьыыттартан саһар быһыылара. Нэһилиэк дьоно үксүлэрэ оннук саһаахтыыллар эбит. Намтан үс хомсомуолу, Бороҕонтон эмиэ дьон бөҕөнү таһааран өлөртөөбүттэр. Уот Субуруускай диэн бассабыык кэлиэхтээҕин манаан олороллор эбит. Онтон куттанан, эр дьону бэйэлэригэр хомуйа сатыыллар. Мин аҕабын эмиэ бэйэлэригэр ыла сатаабыттар. Хата, кини дьолугар, биир дойдулааҕа киһи тылбай-өспөй буолан: “Элбэх оҕолоох киһини тыытымаҥ, бэйэтэ оҕолорун да сатаан көрбөккө нэһиилэ сылдьар...” – диэн быыһаан ылбыт. Онтон атын хайыа эбиттэрэ буолла?! “Нууччалартан сирбитин-уоппутун көмүскүөххэйиҥ, биһиэхэ кыттыһыҥ”, – диэн дьону ыҥыраллар эбит. Субуруускай аармыйата бары нууччалар буоллаҕа. Хата, кэлин кыһыллар кэлэннэр Дүпсүнү босхолообуттар.
– Ол кэмҥэ төһө киһи өлбүтэ-сүппүтэ биллибэт. Барахсаттар ол иһин кыһыннары тыаҕа куотан эрдэхтэрэ.
– Оҕолор барахсаттар оннук тыйыс олоҕу хантан тулуйуохтарай, өлүтэлээн испиттэр. Төрөппүттэрим, уопсайынан, 16 уолламмыттарыттан, мин саамай бүтэһиктэрэбин. Аас-туор олохтон үксүлэрэ төннөөхтөөбүттэр. Биэс эрэ уол тыыннаах хаалбыппыт. Мин төрүүрбэр, баҕар, кыыс буолуо дии санаабыттар. Уол буолан хаалбыппар, ийэм барахсан бастаан түҥнэри хайыһан кэбиспит үһү.
Хаарга умса анньа сыспыттаахтар...
– Оо, дьэ... Айыбыын, 16 уол... Кыыһа суох ийэ кыыс оҕоҕо баҕараахтаатаҕа...
– Гражданскай сэрии кэнниттэн, олохторо дьэ көнүөх курдук буолан эрдэҕинэ, аҕыйах сылынан аны Аҕа дойду сэриитэ саҕаланар. Ол сыл мин төрүүбүн. Аччыктааһын, хоргуйуу саҕаланар. Ийэм барахсан булбут аһын дуомун барытын оҕолоругар сиэтэ сатыыр буоллаҕа. Бэйэтэ уу-хаар аһылыктаах сылдьыбыт, эбиитин миигин эмнэрэн суулла сыспыт. Хаамарыгар субу сууллан түһүөх курдук, нэһиилэ тэмтээкэйдээн хаамар эбит. Дьүөгэлэрэ ийэбин аһынан: “Оҕоҕун суох гынабыт дуо?” – диэн иккитэ кэлэ сылдьыбыттар. Ийэм барахсан иккиэннэригэр аккаастаабыт.
– Аньыы даҕаны, эйигин өлөрөөрү гыммыттар дуо?!
– “Бу оҕоттон эрэйи көрөн бэйэтэ былдьанаары гынна” диэн көмөлөһө сатыыр баҕа санааларыгар этэр буоллахтара. Кэмэ оннук ыарахан, тыйыс буоллаҕа... Атын оҕолор тулаайах хаалаллара дуу, биир кыра киһи өлөрө дуу... Сааһыран эрэр аччык дьахтарга, эбиитин супту эмэ сылдьар оҕото охтороро биллэр. Аһаабыт аһа иҥээхтээбэт, курдары баран иһэр. Кэлин ол эмээхситтэр: “Оо, оҕобут котооройу хаарга умса анньа сыспыттаахпыт...” – диэн кэпсээхтииллэрэ. Күөх Эбэҕэ төннөн кэлэн, ийэм оскуолаҕа остуорастаабыт. Икки этээстээх оскуола хас даҕаны оһоҕун отторо. Күнү быһа мас эрбиирбитин өйдүүбүн. Мин оччолорго 4-5 саастаахпын. Сытыйан хаалбыт эбиэһи эмиэрикэлэр бурдуктарыгар булкуйан сиирбит. Наһаа даҕаны куһаҕан амтаннаах ас этэ. Хайыахпытый, сирэрбит-таларбыт суох, сиирбитигэр эрэ тиийэбит. Сэрии кэмигэр бары-барыта имири эстэ сылдьыбыта. Куобах да, кус да, балык да суох. Аҕабыт сир бөҕөнү кэрийэн нэһиилэ мундулуур этэ. Биһиги, оҕолор, дьирикини, күтэри сырсыакалаһар этибит. Хата, кэлин ийэбит эдьиийин оҕолоро биһиэхэ кэлэн олорбуттара. Олор аҕалара кус оҕолоон, кэлин куобахтаан, син үллэстэн ас таһаарынарбыт. Куобах кэлин 50-с сылларга баар буолбута.
– Төһө даҕаны аас-туор олох буоллар, төрөппүттэриҥ биэс уолу хайдах үүннээн-тэһииннээн ииппиттэрин өйдөөн хаалбытыҥ дуу?
– Оччотооҕу оҕолор хоргуйан өлбөт эрэ туһугар өрө мөхсө, улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ үлэлии-хамсыы сырыттахпыт. Ийэлээх аҕабыт биирдэ даҕаны биһиэхэ куоластарын соноппотохторо, мөхпөтөхтөрө, кэһэппэтэхтэрэ. Аҕабыт мэлдьи арыгы, табах куһаҕанын туһунан кэпсиирэ. Бэйэтэ биир даҕаны хааппыланы испэт киһи этэ. Аны туран, сылдьан эрэ ону-маны толкуйдаан оҥороро. Уолаттарын, биһигини, онно сыһыара сатаан батыһыннарара, көмөлөһүннэрэрэ. Сүөһүгэ балбаах сааҕын таптайан хорууда оҥороро, онто мууһуран, бэйэтэ иһит курдук буолара. Дьиэ иһинээҕи оһоххо тимир турбалары холбоон, онтугар сылаас уу түһэрэн уулатара. Бу санаатахха, бэрт мындыр көрүүлээх рационализатор бэрдэ эбит. Өссө да үгүһү оҥорбута. Ийэбит бэйэтэ таҥас тигэн таҥыннартыыра.
Айыы үөрэҕэ уонна бэрэски
– Дьонуҥ оччолорго эһиэхэ айыы үөрэҕин үөрэтэллэр этэ дуо?
– Мэлдьи кэриэтэ: “Улаханнык саҥарыма, аньыы, оһоххо силлээмэ, уокка ииктээмэ, аньыы, киһи уҥуоҕун ыйыма, быһаҕы киһиэхэ утары уунума, сиргэ үөгүлэһимэҥ...”, – диэн буойа сылдьаллара. Саас аайы аҕабыт алааһыгар тахсан, миэхэ кукаакыны туттаттарар этэ. Онтун өлөрөн, ол хаанын бэс маска биһэрэ уонна хатыҥҥа салама ыйыыра уонна тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу тугу эрэ ботугураан көрдөһөр этэ. Тоҕо оннук гынарын олох кэпсээбэтэ. Кэлин билбитим кини алааһын аттыгар улуу удаҕан көмүллэн сытар эбит. “Уолбут сэрииттэн тыыннаах кэллин, көрө-истэ сырыт, араҥаччылаа”, – диэн көрдөһөр эбит. Аҕабыт булдугар таҕыстаҕына, отугар киирэригэр эмиэ иччилэрин аһата-сиэтэ, көрдөһө сылдьара. Ийэбит сайылыгар таҕыстаҕына, мэлдьи уотун оттон, сыт таһааран алаадьылаан сиэр-туом оҥороро. Биһиги бары ону көрөн улааттахпыт.
– Кинилэр саҕана нуучча таҥарата дэлэйбит кэмэ этэ буолаҕа. Онно төһө итэҕэйэллэр этэй?
– Соччо итэҕэйэ сылдьалларын өйдөөбөппүн эрээри, улахан убайым Сүөдэр Читаҕа дьоппуоннары кытары сэриигэ сылдьар кэмигэр биир маннык түгэн буолбута. Сэрии бүппүтэ икки-үс сыл буолбутун кэннэ. Оччолорго Аччыгый Куприян диэн убайым саҥардыы пионерга киирбит этэ. Дьиэбит долбууругар нуучча таҥаратын мэтириэтэ турара. Дьонум биирдэ эмэ онно кириэс охсуналлара. Биирдэ Ороһуоспаҕа ийэм бэрэски оҥордо. Иккиэн ол таҥараларыгар үҥээри, биһигини эмиэ көрдөһүҥ диэтилэр. Онуоха убайым: “Мин пионербын, эһиги таҥараҕытын итэҕэйбэппин”, – диэтэ. Оскуолаҕа пионер таҥараны итэҕэйиэ суохтаах диэн үөрэттэхтэрэ буолуо. Ол онно дьэ көмүлүөк тула сырсыакалаһыы буолла, убайым куотан хаалла. Мин тугу да өйдөөбөккө сырсыакалаһалларын көрөн олоробун. Аҕам миигин саҕабыттан харбаан ылан, эмиэ мэтириэт иннигэр туруоран кэбистэ. Тугу көрдөһүөхтээхпин төрүт да билбэппин уонна мээнэнэн: “Миэхэ элбэх бэрэски түбэстин...” – диэн ботугураа да ботугураа буоллум. Хата, дьонум истибэтилэр. Оччолорго сэттэ саастаахпын. Икки бэрэски түбэспититтэн биирбин мөҕүллүбүт убайбар кистээн бэристим. Аҕабыт онно эрэ улаханнык кыыһырбытын өйдөөн хаалбыппын. Саха таҥарата ыраах соҕуруу тиийиэ суоҕа диэн, нуучча таҥаратыттан көрдөһөөхтүүллэр эбит. Кэлин, сэрии бүппүтэ быданнаабытын кэннэ, 1949 сыллаахха, убайбыт эргиллэн кэлбитэ. Онно били нууччабыт таҥаратын мэтириэтин дьааһыкка укпуттарын көрөн ыйыппыппар: “Ээ чэ, оттон убайыҥ кэлбитэ дии...” – диэбитэ. Убайбыт ыраах сылдьыбыт кэмигэр эрэ, ыксаан көрдөһө сылдьаахтаабыттар быһыылаах.
Сэнэбили, атаҕастабылы билбитим
– Оҕолоро тыыннаах кэлэрин туһугар долгуйар дьон туохтан барытыттан көрдөһөр буоллахтара. Оттон оскуолаҕа хайдах үөрэммиккиний?
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Оскуолаҕа тоҕо эрэ иккиттэн-үстэн өнүйбэт этим. Дьэ, оччолорго илиилэринэн да түһэр кырыктаах, куһаҕан киэптээх учууталлар бааллара. Оҕону сирэйиттэн көрөн сыана туруораллара. Бэрэссэдээтэл оҕото “үчүгэй” сыанаттан түспэт, учуутал оҕото эмиэ. Боростуой ыаллар оҕолоро төһө да билбиппит үрдүнэн, токур “үскэ” сылдьарбыт. Арай ырыа уруогар үчүгэй сыананы ыларым. Дьоммор кэлэн эттэхпинэ, пахай: “Тыый, учууталы куһаҕаннык саҥарыма, учуутал таҥара”, – дииллэрэ. Учуутал эппитэ мэлдьи сөп буолара. Биирдэ кэлин бэйэм оҕолорум хоспоҕу хаһа сылдьан, мин үөрэммит тэтэрээттэрбин булан ылан, сөҕүү бөҕөнү сөхпүттээхтэрэ. Буочарым кырасыабайа бөҕө, аны биир сыыһабар улахан баҕайы “икки” сыана турар. “Тоҕо манныгый, тоҕо эйигин атаҕастаабыттарый?” – диэн ыйыппыттарыгар: “Оччолорго ирдэбил кытаанах этэ”, – диэбитим. Ахсыс кылаас кэннэ, оскуолабын бүтэрэн барыыбар, Мүрүгэ бэстибээл буолла. Кылааспар култуурунай сиэктэр этим. Онно бэлэм аска тиийэҕит диэн буолла. Аара үлэлээн, били сирбитигэр кип-кирдээх, эбиитин хам аччык тиийдибит. Хантан ас баар буолуой, туох да суох. Миигин эбиитин хайа эрэ ыал мууһун ыллара ыыта сатаатылар. “Дьон мууһун уордараары гынаҕын дуо, олох барбаппын”, – диэн, батынан кэбистим. Онуоха ол учууталбыт кыйаханыы бөҕөтүн кыйаханна: “Эн бэстибээлтэн уһуллуоҕуҥ”, – диэн саанна. Ол чүөчэ, сааммытын курдук, хатыһан үүрдэрбитэ.
– Хайдах эрэ интэлигиэн киһи өттүттэн мөкү быһыы-майгы тахсыбыт. Мууһу уордара сатыа үһү, хатыһан үүрдэриэ үһү...
– Дьүһүн-бодо, таҥас-сап эппиэттэспэт буоллаҕа. Оннук сирэй көрбөх, сэнэбиллээх дьон оччолорго да, билигин да суох буолбатахтар. Итинник сэнэбили, атаҕастабылы кытары сөбүлэспэккэ: “Улааттахпына, киһи эрэ буолларбын кими даҕаны атаҕастыам, сэниэм суоҕа”, – диэн бэйэм бэйэбэр анадаҕайбытым. Инньэ гынан, хайыахпыный, балтараа сыллаах тырахтарыыс кууруһугар киирдим. Тыраахтарга үлэлии сылдьан мэлдьи ыллыыбын. Олорор сирбитигэр биир эмээхсин баара. Мин ыллыырбын истэ сатаан баран: “Дьокуускайга культпросвет училищеҕа хуор салаата баар, онно баран туттарыс”, – диэн сүбэлээтэ уонна хаһыакка баар биллэриини быһа тардан биэрдэ. Бииргэ олорор уолаттарым: “Кырдьык, ыллыыр талааннаах киһи, баран, туттарсан көр”, – диэн бары өйөөтүлэр. Оччолооҕу истэн баран, хап-сабар: “Миигин үөрэххэ ыытыҥ”, – диэн бырабылыанньаҕа кэлэн сайабылыанньа биэрдим. Бырабылыанньа мунньаҕа буолла. Өлүү болдьохтоох, куолуһут оҕонньоттор бөҕө тиийэн кэлбиттэр. “Ээ, бачча тырахтарыыс суоҕар ол куоракка баран ыллыы сылдьыа дуо, онно тиийэн таах сибиэ күлүгээн эрэ буолар ини”, – диэн куолулаатылар. Онтон бүтэһигэр кулууп үлэһитэ киһи туран: “Дьэ, Оппуонньа, кырдьык, ырыаҕа-тойукка сыстаҕас, тэрээһиҥҥэ барытыгар көхтөөхтүк кыттар. Мин сааһырдым, хата, бу уол үөрэнэн баран, миэхэ кэлэн көмөлөһүө этэ”, – диэтэ. Дьонум чочумча саҥата суох олордулар, онтон күө-дьаа буолан, син ыытарга диэн биир санааҕа кэллилэр. “Чэ, баран туттарсан көр, ол эрээри маскын эрбэтэн баран биирдэ бараҕын”, – диэн көҥүллээтилэр. Соччото суохтук үөрэммит, эбиитин оскуолатын бырахпыт киһини күлүгээн эрэ буолар кыахтаах диир буоллахтара.
Кылыһахтаах куолаһым абыраан турардаах
– Олох даҕаны үөрэҕэ суох хаалыаххын, кулууп үлэһитэ абыраабыт эбит дии... Ол кэлэн баҕалаах үөрэххэр киирдиҥ дуу?
– Докумуоммун хомуһан кэлэн туттарыстым. Кылыһахтаах куолаһым улаханнык абыраабыта. Сүрүн салааларбын үчүгэйдик туттаран баран, нуучча тылыгар кэлэн бырабааллаан кэбистим. Уку-суку туттан баран иһэн утары Александр Иванович Ломако диэн үөрэхпит кыһатын салайааччытын көрсө түстүм уонна ыйыппытыгар хайдах баарынан эттэҕим дии. Онуоха киһим: “Нет, ты должен учиться! Поставьте тройку!” – диэн хаһыытыы түстэ. Мин ыллыырбын, оһуокайдыырбын кэлэ-бара истэ-көрө сылдьыбыт эбит. Инньэ гынан баҕалаах үөрэхпэр киирэн хаалбытым. Бэйэтин массыынатыгар тиэйэ сылдьан ол-бу кэнсиэргэ, күрэхтэһиигэ илдьэн кытыннарар этэ. Урут наар сэнэбили эрэ билэ сылдьыбыт буоллахпына, манна кэлэн бэйэбин син киһи курдук сананар буолбутум. Олоҕу көрүүм таһыччы уларыйбыта, өйдүүн-санаалыын сайдыбытым, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһан барбытым. Умсугуйан туран үөрэммитим.
– Тыа сириттэн кэлбит эдэр киһиэхэ барыта даҕаны сонун буоллаҕа. Эппиккэ дылы, киин сир, устудьуон олоҕо, эдэр саас, таптал...
– Биһиги кыһабытыгар бибилэтиэкэр салаатыгар үөрэнэр Пермякова Клара диэн кыыстыын билсибитим. Тута доҕордоһон, сөбүлэһэн ыал буолбуппут, кыыстаах уол оҕоломмуппут. Үөрэхпитин бүтэрэн баран, Кэбээйи Сиэгэн Күөлүгэр тиийэн биир сыл үлэлээбиппит. Онтон ыллыыр-туойар уол баар диэн бэлиэтии көрөн, Саха тыйаатырыгар “Сыгый Кырынаастыыр” диэн испэктээккэ Саачаан диэн илдьит тиэрдэр киһини оонньоттулар. “Дьиэ-буо...” диэн ыллаатым. Ол онно артыыстыыр диэн үчүгэйин хайдах эрэ ис-испиттэн сөбүлээбитим. Артыыстар син сэҥээрэн, бэйэлэригэр чугаһаппыттара. Куоракка дьиэбит суох, аны икки оҕолоохпут. Инньэ гынан кэргэним дойдутугар – 2 Хомустаахха – тахсан үлэлээтибит. Тыа кулуубугар ыччаты сырдыкка тардан, кэнсиэр, дыраама, сыаҥка туруордубут. Кэргэним Клара барытыгар тэҥҥэ сылдьар.
Улуу Москуба куоракка “Щепкин” уонна “Пламя” киинэ
– Оннук тигинэччи үлэлии сырыттахпытына, Баһылай Бочкарев диэн табаарыспыттан сурук кэллэ. “Мин Москубаҕа Художественнай академияҕа үөрэнэ барар буоллум. Эн Щепкин аатынан училищеҕа үөрэххэ туттарыс. Иккиэн бииргэ өйөһөн сылдьыахпыт”, – диэтэ. Оччолооҕу истэн баран, эмиэ артыыс буолуох ыра санаам күөдьүйэн кэллэ, үөрэнэ барыах баҕам батарбата. Ону кытары дьонум хайдах олоруохтарай диэн саарыыр санаа эмиэ киирэр. Толкуй бөҕөҕө түстүм. Кэргэммиттэн, кини дьонуттан ыйыппыппар: “Ээ, итиччэ түгэни мүччү туппат буоллаҕыҥ, биһиги дьоммутун кытары олоруохпут, үрдүк үөрэххэ туттарсарыҥ үчүгэй этэ, оҕолоруҥ туһугар долгуйума, биһиги көмөлөһүөхпүт, бар”, – диэтилэр. Тиийэн туттарыстым эрээри, сааһым ырааппыт буолан, ылыахтарын баҕарбаттар. Сивцев Гена диэн Найахы уолун кытары Михаил Николаевич Гладковка сурук суруйдубут. Онуоха: “Эн профессорбытыгар сурук суруйбуккун эбит. Эйигин эспэримиэн эрэ быһытыынан ылабыт. Сүгүн үөрэммэтэххинэ, тута үүрүллэҕин. Онно сөбүлэһэр эрэ буоллаххына, ылабыт”, – диэн быһа бааччы эттилэр. Итинник тылынан дуогабардаһан баҕалаах үөрэхпэр киирдим. Хата, үүрүллүбэккэ, наһаа үчүгэйдик үөрэнним. Эдэр оҕолору кытары бииргэ үөрэнэр, хайдах эрэ наһаа үчүгэй этэ. Эрдэ устудьуон олоҕун билбит киһи быһыытынан, сүбэлиирим, көмөлөһөрүм да үгүс буоллаҕа.
– Били бэйэҥ дэриэбинэҕэр, оскуолаҕар “күлүгээн эрэ буолар кыахтаах” диэн дьарылыктаабыт уоллара, Москубаҕа тиийэн үөрэнэ сылдьар...
– Ол үөрэнэ сырыттахпына, биирдэ: “Белорусфильмнар” эйигин киинэҕэ уһулларгар ыҥыраллар”, – диэн буолла. Белоруссияҕа тиийэн “Пламя” диэн киинэҕэ уһуллар буоллум. Дьиҥэ, тува, казах, киргиз уонна да атын мин курдук сирэйдээх аҕыс омуктан миигин талан ылбыттар. Кыра-хара омук диэн туораппакка, төттөрүтүн, бэйэлэрин истэригэр киллэрэн, наһаа үчүгэйдик илдьэ сылдьыбыттара. Хонор, аһыыр сирбин барытын бэлэмнээн биэрэллэр. Хамаанданы кытары тута табаарыстыы сыһыаҥҥа киирбитим. Икки сылы быһа уһуллубуппут. Бүтэһик сылбар дьупулуом туттарыахтаахпын. Үөрэҕим ректора киинэҕэ уһулла сылдьарбын истибит уонна миигин ыҥыран ылан: “Кино или училище”, – диэн суостаах соҕустук талларда. Хайыахпыный, үөрэнэ кэлбит киһи кыһабын таллаҕым дии. Сүрүн оруолга сылдьыбыт буолан, барбыппар туруорааччым аны: “Киинэ ыһыллар буолла”, – диэн айманыы бөҕөтүн аймаммыт. Кыһам ректорыгар миигин көҥүллэтээри сыалай дэлэгээссийэ буолан тиийэн кэлбиттэр. Киһим, оччо элбэх киһини көрөн, ол киинэни дьупулуом быһыытынан тутуох буолан дуогабардаһан миигин ыытта. Инньэ гынан киинэбэр бүтэһигэр диэри уһуллубутум. Бүтэн баран, испэктээккэ оонньоон, хата, дьиҥ дьупулуоммун эмиэ туттарбытым. “Срочно, секретно, губчека” диэҥҥэ эмиэ уһуллубутум.
– Бэркэ табыллыбыт эбиккин. Киинэҥ дьоно улаханнык сыаналаабыт буолан, сыалай дэлэгээссийэ буолан көҥүллэттэхтэрэ. Щепкини бүтэрбит киһи быһалыы тыйаатырга киирдэҕиҥ.
– Оннук. Саха тыйаатырыгар киирбитим. Мин кэлэрбэр Федот Потапов дириэктэр этэ. Үчүгэй баҕайытык үлэбин саҕалаабытым. Андрей Борисов үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, туруорааччы буолан тыйаатыр иһигэр уларыйыы-тэлэрийии бөҕө буолла. Тыйаатырбар үлэлии сылдьан, “Улуу Кудаҥсаҕа” оонньуохтаахпын. Онно ойууннар хайдах тутталларын-хапталларын, тугу саҥаралларын, кыырыыларын архыыпка хаһыстым. Оо, дьэ онно үлүгэрдээх сыаналаах матырыйаал, баһылла сытар баай сытар эбит. Бииртэн биир интэриэһинэй. Ону хасыһан, улам умсугуйан төрүт даҕаны архыыптан арахпат буолан хаалбытым. Өбүгэлэрбит былыр хайдах ыһыах ыыталларын, күҥҥэ сүгүрүйүү сиэрин-туомун туһунан матырыйаалы булан, маны хайдах эрэ гынан хаттаан сөргүппүт киһи диэн санаа охсуллан ааспыта. Сарсыарда – эрэпэтииссийэ, күнүс – архыып, киэһэ – испэктээк. Соннук үлэлии сылдьыбытым. Дьиэбэр хонор хоноһо курдук сылдьаахтаабытым. Барарбар оҕолорум утуйа сыталлар, кэлэрбэр эмиэ утуйбут буолаллар. Көстөр-көстүбэт сылдьар эрин сирэй-харах анньыбатаҕар, өйөөн үлэлэппитигэр, оҕолорбутун бэйэтэ көрөн-истэн үөрэппитигэр, кэргэммэр махталым муҥура суох.
– Ээ, ол аата, архыыпка урукку учуонайдар чинчийэн, Айыы үөрэҕин хасыһан, үөрэтэн, чинчийэн барбыт буоллаҕыҥ.
– Урукку тыл үөрэхтээхтэрэ суруйан, чинчийэн хаалларбыт хас даҕаны матырыйаалларын, үлэлэрин булан мунньа сырыттым. Аны туран, гостуруолга бардахпына, мэлдьи кырдьаҕас дьону көрсөн, былыргы сахалар ыһыахтарын, хайдах күнү көрсөллөрүн, сүгүрүйэллэрин, норуот оонньууларын, ойууннар, удаҕаттар кыырыыларын, дьону эмтииллэрин ыйыталаһан сурунар этим. Онтубун барытын устан ылан норуокка, ыччакка тарҕатыахха наада эбит диэн санаа киирдэ. Хас даҕаны кинигэ гынан таһаартаабытым. “Артыыстары ыллыырга-туойарга үөрэт”, – диэн этии киллэрдилэр. Бастаан: “Ол аата, мөлтөх артыыс буоламмын “тохтоо” диэтилэр быһыылаах”, – диэн хомойо санаатым. Артыыстарбын сатаан кылыһахтаахтык ыллыырга, туойарга, төрүт култуураҕа үөрэтэн бардым. 1998 сыллаахха Анатолий Иванович Васильев диэн Үөһээ Бүлүү киһитэ культпросвет иһинэн устудьуоннарга факультативта тэрий, төрүт култуураны үөрэт”, – диэтэ. Тэрийэн үлэлээтим, аны баҕалаах оҕо элбээн барда. Онтон ыла, Култуура колледжыгар төрүт култуура салаата арыллан, оҕолору, ыччаты төрүт култуураҕа, Айыы үөрэҕэр, алгыска, сиэргэ-туомҥа үөрэтэн барбытым. Уһуйбут оҕолорум билигин бары өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар төрүт култуураны тарҕата, үөрэтэ, уһуйа, үлэлии сылдьар дьон. Сорохторо билигин биллэр алгысчыт буолан сылдьаллар.
– Афанасий Семёнович, эн санааҕар, тыл чахчы дьайар күүстээх дуо? Эн бэйэҥ төһө Үрдүкү айыылартан көрдөһө сылдьаҕыный? Олоҕуҥ салаллыытын көрдөххө, хайдах эрэ барыта табыллан испититтэн сылыктаатахха, иччилээх тылгынан көрдөһөҕүн быһыылаах.
– Олус күүстээх, иччилээх буолар. Ол иһин мээнэ саҥарыллыбат. Туох баар өйгүн-санааҕын барытын ууран туран күүскэ көрдөстөххүнэ, чахчы, туолар. Тыл күүһэ сүҥкэн күүстээх буоллаҕа. Киһини тилиннэриэн да, өлөрүөн да сөп.
– Оттон куһаҕантан, тылтан-өстөн, үөҕүүттэн, уордайыыттан хайдах харыстанаҕыный?
– Кинилэр саҥарар кэмнэригэр, бэйэбэр харысхал күрүө туруорунабын. Оччоҕо кинилэр саҥаларын да, үөҕүүлэрин да истибэппин. Бүтүн бэйэм бүөлэнэн, саптан, умса көрөн олоробун. Ол саҥарбыттара-иҥэрбиттэрэ миэхэ кыайан киирбэт, төттөрү тэйэн бэйэлэригэр тиийэр.
– Дьоҥҥо саамай сөбүлээбэт, ылыммат хаачыстыбаҥ тугуй?
– Киһи киһини сэниирин, атаҕастыырын төрүт сөбүлээбэппин. Дьону балаһыанньаларыттан көрөн сыһыаннаһалларын сатаан өйдөөбөппүн уонна ылыммаппын. Хайдах даҕаны туруктаах, кыаммат-түгэммэт буоллар, киһиэхэ киһи курдук сыһыаннаһыллыахтаах.
– Кэргэҥҥин кытары хас сыл бииргэ олордугут? Үйэлээх тапталгыт кистэлэҥин кытары үллэстиэҥ дуо?
– Кларабын кытары 56 сыл бииргэ олордубут. Үчүгэй кэргэҥҥэ түбэһии – бэйэтэ туһунан дьол. Сааһыран истэҕим аайы, өссө таптаан, сүгүрүйэн иһэбин. Кини баар буолан, кини сылаас сыһыаннаах, өрүү өйдүүр-өйүүр буолан, бачча сааспар диэри үлэлии-хамсыы сырыттаҕым. Билигин чэй иһэ-иһэ арааһы бары ирэ-хоро сэһэргэһэбит. Оннук истиҥ, доҕордуу сыһыаннаахпыт. Доруобай эрдэҕинэ миигин кытары тэҥҥэ сылдьар, арчылыырбар көмөлөһөр этэ, билигин дьиэҕэ олорор. Үлэм кэнниттэн миигин мэлдьи сылаас мичээр, сылаас сыһыан, сылаас чэй күүтэр.
– Бастакы тапталыҥ өлбөөдүйбэккэ, кэм-кэрдии аастаҕын аайы өссө күүһүрэн иһэрин истэргэ үчүгэйин. Дьоллоох да киһигин. Оттон оҕолоруҥ ханна баалларый?
– Кыыспыт Туйаара Афанасьевна “Энергосбыкка” үлэлии сылдьар. Бастаан Москубаҕа суруналыыстыканы бүтэрэн баран, “Эхо недели”, “Ил Түмэн” хаһыаттарга суруналыыһынан үлэлии сылдьыбыта. Уолум Пётр Афанасьевич Булуҥҥа нотариустуур. Икки сиэннээхпит.
– Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ сахалыы иитиилээхтэр ини?
– Сахалыы бөҕө буоллаҕа. Дьиэбит иһигэр бары сахалыы кэпсэтэбит.
– Сынньалаҥҥар тугу дьарыгыраҕыный?
– Кустуурбун, бултуурбун төрүт сөбүлээбэппин. Дьиэҕэ-уокка түбүгүрэбин. Айылҕаҕа тахсан хаамыталыыбын, сибиэһэй салгыны сиибин, оту-маһы кытары кэпсэтэбин, олору кэтээн көрөбүн. Дьэ уонна ыллыырбын туохтааҕар да сөбүлүүбүн.
– Афанасий Семёнович, сэргэх сэһэниҥ иһин махтал. Клараҕын кытары уһуннук, дьоллоохтук олоруҥ, чэгиэн буолуҥ!
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
