Өрөспүүбүлүкэ күнүн баттаһа, биллэр судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, “Бочуот Знага”, Үлэ Кыһыл Знамята, Норуоттар доҕордоһуулара уордьаннар кавалердара, СӨ Ытык киһитэ Климент Егорович Иванов ыалдьыттыыр.
Былааска бэрээдэк ирдэнэр
– Климент Егорович, уопсайынан, салайар үлэҕэ хаһааҥҥыттан сыстан барбыккыный? Аныгы салайар каадырдары талыыга туох этиилээххиний?
– Оччолорго салайар үлэҕэ эрдэттэн сананан эбэтэр хайа эрэ аймаҕыҥ, чугас киһиҥ “өрө анньан” тахсыбаккын.
Сырдыкка, кэрэҕэ, үрдүккэ талаһыы баара. Онно оскуола, хомсомуол, уопсай иитии үлэтэ улахан оруоллаах. Ону таһынан, оҕо сылдьан элбэҕи ааҕарбыт. Дьэ, онно эдэр киһи санаатыгар бастыҥ, олоххо холобур буолар уобарастар, киһи буола үүнэргэ идеал оҥостор дьонуҥ үөскүүллэр. Ол түмүгэр эдэр киһиэхэ үүнэргэ-сайдарга, үлэһит буоларга дьулуур үөскүүрэ. Ол инникигэ, үрдүккэ дьулуһуу ити билиҥҥи карьеризмҥа төрүт сыһыана суох, адьас атын сүүрээн. Олоххо дьулуур сиэрдээх быһыыга тирэниэхтээх. Албын-көлдьүн быһыы, ньыла түһүү, урууну-аймаҕы, билсиини-көрсүүнү туһаныы ол кэмҥэ салайар үлэҕэ тахсарга туһата кыра буолара, кытаанахтык сэмэлэнэрэ. Каадыры талыыга кыра дуоһунастан эриллэн, буһан-хатан, олох бары ыарахаттарын быһааран, бэйэҥ эккинэн-хааҥҥынан билэн, сыымайданан үрдүк дуоһунаска тахсар систиэмэ баара. Түбэспиччэ, эрдэттэн бэлэмэ суох улахан дуоһунаска тахсыы кыаллыбат этэ. Бэйэҥ дуоһунаскар билиигинэн-көрүүгүнэн, салайар дьоҕургунан эппиэттээбэт буоллаххына –уураталлара, атын бэлэмнээх каадырынан солбуйан биэрэллэрэ.
Ол таһынан, үлэлиир дуоһунаскар сиэр-майгы өттүнэн эмиэ кытаанах эппиэтинэс баар буолара. Холобура, арыгылаабытыҥ билиннэҕинэ, сиэр-майгы атын даҕаны бэрээдэгин кэстэххинэ, дуоһунаскыттан тута ууратар бэрээдэк баара. Хоруупсуйа эҥин туһунан этэ да барыллыбат, каадырга эппиэтинэс кытаанах этэ. Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ оччотооҕуга ыытыллар үлэ сөптөөх оскуолатын ааспытым.
“Кыттыспыт дьоллоохпун”
– Климент Егорович, эн 1991-1992 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлинэн, 1992-1993 сс. СӨ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитиҥ. Ити сылларга Саха сиригэр бэлиитикэ боппуруоһа тыҥаан, уопсастыба “өрө ытыллан” олорор кэмэ этэ. Оччотооҕу сылларга үлэ-хамнас хайдах барар этэй? Устуоруйа ордук ханнык түгэнин өйдөөн хаалбыккыный?
– Дьэ, кырдьык, дойду устуоруйатыгар тосту өҕүллүүлээх сыллар этэ. Биһиги дойдубутун, модун Сэбиэскэй Сойууһу салайан олорбут хомуньуус баартыйатын Киин Кэмитиэтэ “Уларыта тутуу” бэлиитикэтин саҕалаабыта. Дойдуга “Бэчээт уонна киһи көҥүлэ” биллэриллибитэ. Дойду экэниэмикэтигэр ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыта. Баартыйа бэйэтин иһигэр мөккүөр улааттар улаатан испитэ. Дойдуга салалта кириисиһэ үөдүйбүтэ.
Бастакы дьокутааттар
Ол кэнниттэн норуот хаһаайыстыбатыгар кииннэммит былааннааһын тиһигиттэн аккаастаныы түмүгэр, үбүлээһин, матырыйаалынай-тэхиниичэскэй хааччыйыы сатарыйбыта. Ырыынак экэниэмикэтигэр киирии туох да бэлэмэ суох, уопсастыбаҕа үчүгэйдик быһаарыыта суох саҕаламмыта. Дьэ, ити түмүгэр, 1980-1990 сыллар ыпсыыларыгар, дойду үрдүнэн бэлиитикэ-экэниэмиэкэ дириҥ кириисиһэ саҕаламмыта. Киинтэн ыраах олорор Уһук Илиҥҥэ, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, суол-иис, тырааныспар тиһигэ уустук буолан, матырыйаалынай-тэхиниичэскэй, аһынан-үөлүнэн хааччыллыы балаһыанньата өссө ыараабыта. Бырамыысыланнас тэрилтэлэрин үлэтэ ночооттоох буолбута. Онтон киинтэн үбүлээһин букатын да кыаллыбат буолбута: ССРС, РСФСР хааһыналара кураанахсыйбыта. Сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээн барбыта. Москубаттан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр датаассыйа, субсидия тохтотуллубута, ол иһигэр т/х-гар эмиэ. Ыстатыыстыка этэринэн, аҥаардас 1989-90 сс. түмүктэринэн олох таһыма тута 3 төгүл намтаабыта.
Дьэ ити уустук суолтан быыһанар хайысханы XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт көрдөөбүтэ. Оннук кытаанах, норуот дьылҕатын быһаарар эппиэттээх кэмҥэ Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, кэлин СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ити ыарахан таһаҕаһы барытын бэйэтин арҕаһыгар сүгэргэ күһэллибитэ. Кини күүстээх санаатынан, модун дьулуурунан, мындыр толкуйунан, Судаарыстыбаннас букатын атын, саҥа тутула үөскээн, экэниэмикэ, бэлиитикэ атын акылаакка ууруллан барбыта.
1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт Суверенитет туһунан декларацияны ылыммыта. Уопсастыба олоҕун оҥкула төрдүттэн уларыйбыта. Ити кэмтэн ыла саҥа Саха сирин устуоруйата саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын төрдүттэн уларытар саҥа Төрүт Сокуону бэлэмниир хамыыһыйаны Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев салайбыта. Хамыыһыйа састаабыгар 59 киһи киирбитэ.
Төрүт сокуон барыта олоччу Дьокуускайга суруллубута. Туох да үөһэттэн соҥнооһун суоҕа.
Мин Совмин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэммэр Төрүт сокуон барылын оҥоруу бара турара. Онтон Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэммэр Төрүт сокуон барылын нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар дьүүллэһии саҕаламмыта. Онон өрөспүүбүлүкэбит сайдыытын түстээбит Төрүт сокуон ылыллыытыгар уонна ону олоххо киллэриигэ кыттыспыт дьоллоохпун. Төрүт сокуону сиэссийэҕэ дьүүллэһии, бигэргэтии уустук балаһыанньаҕа барбыта өйдөнөр. Ол саҕана бэлиитикэ элбэх сүүрээннээҕэ сиэссийэлэр үлэлэригэр улаханнык дьайар этэ.
Ити кэмнэргэ устуоруйаҕа улахан суолталаах түгэн элбэҕэ. Холобур, Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин бэйэ ис кыаҕар тирэнэн көннөрөр суолга туруммута. Ол аата, Сэбиэскэй Сойуус бүтэһиктээхтик ыһылла илигинэ, Арассыыйа салалтатын кытары ыкса сибээһи олохтуур хардыылары оҥорбута. 1991 сылга атырдьах ыйынааҕы ГКЧП самныбытын кэннэ, балаҕан ыйын 15 күнүгэр М.Е. Николаев ССРС бэрэсидьиэнэ М.С.Горбачев аатыгар алмааһы уонна кыһыл көмүһү Москубаҕа ССРС Гохраныгар ыытарга өрөспүүбүлүкэ интэриэһин учуоттуурга модьуйсан тэлэгирээмэ ыыппыта. Ол тэлэгирээмэ бырайыагар “Якуталмаз” генеральнай дириэктэрэ Л.А. Сафонов, “Якутзолото” трест генеральнай дириэктэрэ Т.Г. Сафонов уонна мин сөбүлэҥмитин ылбыта. Ол саҕана көмүстэн уонна алмаастан өрөспүүбүлүкэбит букатын дуона суох дохуоту ылара. Оттон дьиҥнээх сыанатын суотугар, Сойуус хааһыната бэркэ хаҥыыра. М.Е. Николаев киин былааһы кытары валютанан дохуоту үллэстэр туруорсуута улахан хорсун быһыы этэ. Ол саҕана ССРС КГБ-та, борокуратуурата, атын дьарыйар уорганнара тигинэччи үлэлии олорор кэмнэрэ этэ. Дьиҥинэн, ити иһин ханнык баҕарар эрэпириэссийэлиир дьаһалы ылыахтарын сөп курдук эбит.
Дьэ итинтэн саҕаламмыта – өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бэйэтэ үбүлэниитигэр киирэр уустук үлэ.
Ити кэнниттэн Саха АССР социальнай-экэнэмиичэскэй сайдар боломуочуйаларын кэҥэтии туһунан РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕа тахсыбыта. Онтон, сотору буолаат, Б.Ельцин “Саха АССР айылҕа ресурсаларын бастайааннай туһаныытын боломуочуйаларын туһунан” уурааҕа тахсыбыта. Ол быһыытынан, Саха сирэ аан бастаан валютнай сырьену, хостоммут ювелирнай алмаастан уонна көмүстэн 10 %-нын бэйэтэ турар сыанатынан чэпчэкитик бэйэтигэр хаалларынан баран, Арассыыйа Комдрагметыгар алмааһы уонна көмүһү таһыыны олохтообута. Саха сирэ тэхиньиичискэй алмааһы 100 % туһанар бырааптаммыта. Онтон ыла өрөспүүбүлүкэ аан бастаан алмаастан уонна көмүстэн туһанар буолбута. Итинтэн салгыы М.Николаев алмаас хостуур тэрилтэни аахсыйалаах хампаанньаҕа кубулутан тэрийэргэ Б.Ельцин сөбүлэҥин ылбыта. Ол түмүгэр АЛРОСА АХ тэриллибитэ.
Иккис түгэн. Федеративнай дуогабары бэлэмнээһин улахан эриһиилээхтик барбыта уонна биһиги судаарыстыбаннаспытын, экэнэмиичэскэй суверенитеппытын саҥа таһымҥа, атын ыстаатыстаах оҥорорго олук уурбута. Кини сүрүн балаһыанньалара биһиги Төрүт сокуоммутугар киирбитэ.
Биһиги дэлэгээссийэбит күүстээх туруорсуутунан уонна Башкортостан, Татарстан дэлэгээссийэлэрэ күүскэ өйөөннөр, өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннастаах буолалларын туһунан ити дуогабарга киирбитэ. Ону “сир уонна сир баайа, уу, үүнээйи, хамсыыр харамай өрөспүүбүлүкэҕэ олорор норуоттар бас билиилэрэ буолар” диэн уларытыллан киирбитэ.
Ити икки өрөспүүбүлүкэ дьылҕатыгар суолталаах уларыйыылар Кириэмилгэ буолбут хамыыһыйа бүтэһик түмүктүүр мунньаҕар ситиһиллибиттэрэ. Бириэмэтэ олус ыгым этэ. Дуогабарга илии баттааһын Георгиевскай саалаҕа буолара биир эрэ чаас иннигэр, дуогабар көммүт барыйаанын бэчээттэппиттэрэ.
Онно тута М.Е.Николаев М.Николаев дуогабар көммүт барыйаанын Б.Ельциҥҥэ киирэн сөбүлэһиннэрэн турар.
Тыа сирэ сайдар кыахтаах
– Т/х-тын миниистиринэн үлэлии сылдьыбыт киһи санааҕар, билигин тыа сирин саҥа таһымҥа таһаарарга туох тиийбэтий?
– Арассыыйаҕа былыр-былыргыттан тыа сирэ хаалыылааҕынан биллэр. Итини устуоруйа да ырылыччы туоһулуур.
Биллэн турар, киинтэн үбүлээһин саҕана сирэ да суох бааһынайдар бэркэ үлэлииллэрэ, айахтарын ииттинэр хамнаһы аахсаллара. Ол эрээри, бэлэмҥэ үөрэммиппит, үөһэттэн кэлэр сорудаҕы эрэ толоро үөрэнэн хаалбыппыт. Дьиҥинэн, тыаҕа бары орто кээмэйинэн кыанан олорбуппут. Сорох дьон төһө эмэ түүннэри-күнүстэри үлүһүйэн үлэлээн, үрдүк көрдөрүүнү ситиспиттэрин да иһин, хамнас, баай-дуол өттүнэн кыаҕырар кыахтара суоҕа. Үлэҕэ-хамнаска бүк баттаппыт дьоммут барахсаттар таҥнар таҥастарыттан, олорор дьиэлэриттэн атын туохтаах этилэрий? Бу дьон ити курдук харыстаммакка үлэлээн баран оҕолоругар-урууларыгар туох да нэһилиэстибэ, баай-дуол хаалларар кыаҕа суохтарын билигин аһына саныыбын. Ол эрээри, биһиги ол кэмҥэ оннук эрэ үлэлиир, олорор кыахтаах этибит. Дойду тутула оннук буоллаҕа. Ону билигин кэлэн кириэтиир, сэмэлиир табыллыбат. Устуоруйа, олохпут кэрдииһэ буоллаҕа дии.
Дьэ, хата, билиҥҥи саҥа усулуобуйаҕа ону уруок оҥостуохтаахпыт. Тыа сирин олохтооҕо билигин үчүгэйдик, байылыаттык олороро киниттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕын дьоммут-сэргэбит өйдүөн наада. Уруккулуу “халлаантан ас түһэрин күүтэр” өйдөбүлбүтүттэн ситэ арахсыбакка сылдьабыт. Тыа сиригэр дьон-сэргэ кэтэх бас билии амтанын ситэ билэ илик. Сиринэн, сүөһүнүнэн, биисинэһинэн дьарыктанарга эр санаатын ылына илик. Ити идеология боппуруоһугар соруйан киэҥник тохтоотум. Мындыр этии баар: “Бириэмэ, олох-дьаһах укулаата уларыйдаҕына, эн эмиэ уларыйыахтааххын. Уларыйбатаххына, уруккугунан олорон хаалаҕын”. Билигин тыа сирэ сайдар толору кыахтаах.
Кылгастык эттэххэ, сири дьоҥҥо бас билиини түҥэтиини хойутаттыбыт. Били, үөһэ этиллибитин курдук, атын дойдуларга пиэрмэрдэри, бааһынай хаһаайыстыбалары сирдээн-уоттаан, күүскэ тэрийэн, бас билиинэн умсугутан көҕүлүүллэр. Ону бу кэлиҥҥи Кытай уопутуттан да көрөбүт. Кинилэр били урут күндүтүк саныыр хомууналарын ыһан баран, бааһынайдарга сирдэрин саахымат дуоскатын курдук кэрчиктэргэ арааран түҥэтэн биэрдилэр. Онно элэктэриичэстибэни, суолу-ииһи, уунан уоҕурдар турбалары тардыыны судаарыстыба бэйэтигэр ылынна. Бааһынайдар бэйэлэрэ кыттыһан бородууксуйаларын тутан баран оҥорон таһаарар, атыылыыр кэпэрэтииптэри тэринэллэр эбит. Кэпэрэтииптэри бааһынайдар бэйэлэрэ бас билэн, салайан үлэлэтэллэр, баһаам элбэх бырыһыаны ылаллар эбит. Кытайга кэлиҥҥи 20 сылга тыа сирэ балысханнык сайынна. Кытай бааһынайа ааҕан-суоттаан үлэлииргэ, бэйэтин бас билиитин барыстаахтык туһанарга үөрэннэ. Билигин онно хомууналарын ахтан ытыыр-соҥуур, бэлэми күүтэр дьон төрүт суоҕун кэпсииллэр.
Мин тыа сирин аныгылыы сайыннарыы исхиэмэтин улуустар да, өрөспүүбүлүкэ да салалталара билэллэр дии саныыбын. Бырагыраамалары олоххо киллэриигэ нэһилиэнньэҕэ өйдөтөр үлэ кыайтарбат. Ол иһин мин тыа дьонун санаатын уларытыы үлэтин күүһүрдэргэ этэбин.
Үп-харчы өттүнэн көмө күүһүрэрэ табыллыа этэ. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыа сирин сайдыытыгар 8-9 % бэриллэр курдук. Итини 14-15 % тириэрдэр кыах баар дии саныыбын. Судаарыстыбаннай аппараат үлэһиттэрин ахсаана сиэрэ суох элбээтэ, муниципальнай таһымҥа эмиэ. Салайар аппараат үлэһиттэрин хамнаһа олус улаатта. Аппараат үлэһиттэрэ сылдьар тиэхиньикэлэрэ, олорор кириэһилэлэригэр тиийэ, сиэри таһынан сиэдэрэй, ыарахан сыаналаах буолла. Ону Путин “оптимизациялыахха, сарбыйыахха, ороскуоту аҕыйатыахха” диэбитэ хаһыс да сыла буолла. Аҥардас ити дьыаланы сорунуулаахтык ыытыы түмүгэр хас эмэ миллиард солкуобайы кэмчилээн, т/х-тын өрө көтөҕүөххэ сөп этэ.
Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн оҥорууга улуустар бүддьүөттэрин таҥыы учуоттаныан наада. Өскөтүн сорох улуустарга бүддьүөттэрэ улахан дэписииттээх буоллаҕына, кэккэ бырамыысыланнай улуустар бүддьүөттэрэ профициттаах буолар. Бу айылҕа баайын хостооһуҥҥа, кэлии оробуочайдартан нолуок хомууругар баар балаһыанньа кэмигэр учуоттамматыттан тахсар. Бу – учуоттаныахтаах. Улуустар бүддьүөккэ профициттара эрдэ учуоттанан, т/х-тыгар ыытыллыан сөп этэ. Ол эрээри т/х-та аҥаардас бүддьүөт харчытыгар соҥноноро сыыһа. Инвестиция араас көрүҥүн туһаныыга үлэ барар курдук. Ол курдук, Япония оҕуруот аһын үүннэриигэ ылсыбыт курдук. Өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи бөдөҥ хампаанньалар үптэрин тыа сиригэр угуулара букатын дуона суох. Бырамыысалыннай тэрилтэлэр үптэринэн кыттыһан агрохолдиннары, агрофирмалары тэрийэн үлэлэтэр уопуттара киин уобаластарга элбэх. Оннук суолу туһаныахха сөп этэ. Ити улахан эрэсиэрбэ буолар.
Климент Егорович дьиэ кэргэниниин
“Дьон бэлэмэ суох этэ”
– Сопхуостар ыһыллар кэмнэригэр оччотооҕу салалта өттүттэн кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалары тутан хаалларар үлэ тоҕо ыытыллыбатаҕай?
– “Сопхуостары ыһыҥ” диэн ким да хамаанда биэрбэтэҕэ. Ити 1992 сыл ортотун диэки этэ. Оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ премьер-миниистир В.А.Штыров аатыгар Арассыыйа вице-бэрэсидьиэнэ Руцкой илии баттааһыннаах тэлэгирээмэ кэлбитэ. “Т/х-тын саҥа суолунан сайыннаран, үөскээбит ыарахан балаһыанньаны көннөрөр туһугар сопхуостары реформалаан, бэйэлэрин хааччынар усулуобуйаларын тэрийиҥ” диэн ис хоһоонноох. Сыччах реформа суолугар турбут эрэ т/х-ларын тэрилтэлэригэр кирэдьиит көмө бэриллэр буолбута. Бырабыыталыстыба итини дьүүллэһэн баран, өрөспүүбүлүкэҕэ баар сопхуостары саҥа ырыынак мэхэньиисимигэр сөп түбэһиннэрэн реформалыырга улуустарга, сопхуос салалталарыгар сорудахтаабыта. Санатан этэбин, ол кэмҥэ элбэх бырыһыаннаах кирэдьииттэн ураты т/х-тын киинтэн үбүлээһин тохтообута. Кэлэр-барар сир суох этэ, үүтү-хайаҕаһы эрэ көрдөөтөххүнэ табыллара. Ону билигин бириэмэ ааспытын кэннэ сэмэлииргэ чэпчэки.
Реформаны ыытыы сүрүн хайысхалара ыйыллыбыта, улуустарга суһаллык бырабыыталыстыба бэрэстэбиитэллэрэ тарҕаспыттара. Ону тыа сирин актыыба, бэлэмэ суох буолан, араастык ылыммыта. Сопхуоһу салайан олорбут сорох дириэктэрдэр бэлэмнэрэ суоҕунан реформа араастык, сороҕор алҕастаах барбыта мэлдьэҕэ суох. Киин улуустар, ордук Чурапчы, Таатта, Уус Алдан сөптөөх дьаһалы ылан, пиэрмэрдэри, бааһынай хаһаайыстыбалары, оттон оҥорон таһаарыыга кэпэрэтииптэри тэрийтэлээбиттэрэ. Онон элбэх кирэдьиити ылар кыахтаммыттара. Оттон сопхуостарын тутан баран олорбут өттө кирэдьииттэн маппыттара, элбэх ночоокко тэбиллибиттэрэ, сопхуостаахтар 2-3 сылы быһа босхону эрэ үрдүнэн хамнаска олорбуттара, элбэх сүөһү көрүү-истии мөлтөҕүттэн туһата суох өлбүтэ. Онон ити кэм т/х-тыгар ыараханнык ааспыта. Сөпкө дьаһаммыт, сопхуостары реформалыыр сыалга эрдэ туруммут улуустар улаханнык сүүйбүттэрэ: 1998 сыллаахха тыа сиригэр бааһынайдарга бэриллибит кирэдьиит барыта сотуллубута, кирэдьиит ылбыт дьоҥҥо бэйэтигэр хаалбыта.
Сопхуостары оннунан хаалларан кэлэктиибинэн тэрилтэни тэрийии омсолооҕун олох көрдөрдө. Кэлэктиибинэй хаһаайыстыба саамай көдьүүстээх көрүҥэ: кэпэрэтиипкэ киирэр бааһынай сирин-уотун, сүөһүтүн ахсаанын илдьэ киирэр уонна кэпэрэтиип үлэтин хонтуруоллаһар, үлэлиир буоллаҕына хамнас аахсар, сыл түмүгүнэн дивиденин (өлүүтүн) аахсар. Онон кэпэрэтиип үчүгэйдик үлэлииригэр, сайдыытыгар, итэҕэһи таһаарбатыгар интэриэстэнэр. Оттон биһиэхэ, урут тэриллибит кэпэрэтииптэргэ ити бириинсип тутуһуллубат этэ. Урукку сопхуостарга маарынныыр ньыманан үлэлээбиппит. Холобур, оттооһуҥҥа тоҕо хойутаан киирэллэр уонна былааннарын толорбот этилэрий? Оттон чааһынайдар тоҕо үлүскэннээхтик үлэлээн, аҕыйах хонугунан кыстыыр отторун булуналларый? Дьыала матырыйаалынай интэриэскэ сытар. Чааһынай бас билии амтанын билбит дьон бэйэлэрин туһугар таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Ити ырыынак суруллубатах сокуона. Ону биһиги учуоттуох тустаахпыт.
“Дьоҥҥо өйдөтөр үлэ ыытыллыахтаах”
– Былырыын баччаларга Дьокуускайга буолан ааспыт миитиннэри туох дии саныыгыный?
– Уопсайынан эттэххэ, көҥүл санааны дьоҥҥо Төрүт сокуон мэктиэлиир. Уопсастыба сайдарын туһугар оппозиция баар буолуохтаах. Ол эрээри, үлүбүөй тыллаһар, кураанаҕы куолулуур оппозиция буолбакка, конструктивнай, ол эбэтэр уопсай дьыалаҕа туһалаах.
Ити былырыын буолбут миитини көҥүллүк тэрийбиттэр этэ. Ол гынан баран, сокуон быһыытынан, миитини тиэмэтэ көҥүллэтиигэ ыйыллыахтаах. Онтон халыйыы – миитини ыытыы усулуобуйатын кэһии. Быһата, ити былырыыҥҥы миитиҥҥэ былаас бэрэстэбиитэллэрэ кыттан, тыл этэн, балаһыанньаны быһааран биэрбиттэрэ буоллар, дьон ылынан, ханнык да сиэри таһынан ирдэбили туруорсуо суох этэ. Холобура, 1990-92 сс. Дьокуускайга араас бэлитиичэскэй күүстэр, биирдиилээн да актыбыыстар миитини киин болуоссакка тиийэ тэрийэр этилэр. Онно XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кыттан, тыл этэн, сөптөөх хайысханы биэрэллэр этэ. Дьон улахан айдаана, эмоцията суох тарҕаһаллара. Мин санаабар, миитин актыбыыстарын кытта дьыалабыайдык кэпсэтэн, үөскээбит боппуруостары миитининэн буолбакка, араас таһымнаах кэпсэтиинэн быһаарсар ордук буолуох этэ. Оттон уопсастыбаннай диэйэтэл бэйэтин аатын ааттатаары, туһанаары, популист быһыытынан дьону булкуйар буоллаҕына, административнай сэмэҕэ тардыллыан сөп.
Мин санаабар, “Биир ньыгыл Арассыыйа” бас-көс бэлитиичэскэй күүс быһыытынан уопсастыбаннай өйү-санааны үөскэтиигэ дьоҥҥо өйдөнөр, сиэрдээх үлэни ыытыахтаах. Оччоҕуна эрэ уопсастыбаннай өй-санаа туруктаах буолуо этэ. Оттон биһиэхэ баартыйалар, ол иһигэр “ньыгыллар” эмиэ, быыбартан быыбарга эрэ үлэлииллэр курдук. Быыбар кэмигэр үөхсүү, баһааҕырдыһыы, сойуолаһыы уо.д.а. көбөн тахсарын дьон өйдүүр өттө сөбүлээбэт. Холобур, Госдуумаҕа талыллыбыт биир дьокутаат ханна хамсаабыта, тугу эппитэ кэрэтитэн, кырааскаланан кэпсэнэр буоллаҕына, норуот талбыт атын дьокутаата наар баһааҕырдыллан, намтатан көрдөрүллэр. Информациянан толору хааччылла, барытын истэ-билэ сылдьар дьон ону ылыммат.
Түмүгэр, дьон булкуллар, кыйаханар, “агрессияҕа” охтор. Уопсастыбаннай өй-санаа туруктаах буоларын туһугар, баартыйалар нэһилиэнньэни кытта үлэлэригэр сатабыл, бэлитиичэскэй култуура баар буолуохтаах.
Дмитрий ИВАНОВ.
