“Кыым” хаһыат уочараттаах төгүрүк остуола “Саха сиригэр потребительскай кэпэрээссийэни сайыннарыы суоллара уонна кыһалҕалара” диэн тыа сиригэр тыын суолталаах хайысхаҕа ананна. Саха сиригэр т/х кэпэрээссийэтэ уонна потреб-кэпэрээссийэ бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, тыа сирин дьонун дохуоттарын үрдэтиэхтэрэ дуо диэн чинчийии, ырытыы оҥороору бу хайысхаҕа үлэлиир исписэлиистэри ыҥыран кэпсэттибит. Төгүрүк остуолу “Ситим” медиа бөлөх генеральнай дириэктэрин солбуйааччы, суруналыыс Владимир Степанов иилээн-саҕалаан ыытта.
Сыҥаах атытар тыл
Саха сиригэр 100 сыллааҕыта кэпэрээссийэни саҕалаабыт “Холбос” истэр тухары эһиннэр эстэн иһэр. Күн бүгүн бэчээт, ТВ, араадьыйа кэпэрээссийэни тыа хаһаайыстыбатын эйгэтин эрэ курдук кэпсииллэр. Ол эрээри, төһө да судаарыстыба улахан көмөтө көрүллэрин үрдүнэн, т/х кэпэрээссийэтин ситиһиитэ сэмэй. Туораттан көрдөххө, т/х кэпэрээссийэтин мөлтөөһүнэ үүт харчытыгар ыйыллары баайыыттан тахсар курдук.
Оттон потребкэпэрээссийэ дьиҥнээх аналын тыа сиригэр ким да толорбот. Тыа дьоно кус-хаас, мунду-собо, тайах, кыыл этин, сир аһын, оҕуруот аһын уо.д.а. ас-үөл эгэлгэтин илдьэн соҕотуопкаҕа туттарбыттарыгар харчытын тута аахсан ылалларын хааччыйар, потребкэпэрээссийэ сокуонунан нолуоктан чэпчэтиилээх “классическай соҕотуопка” маҕаһыына ханна да суох. Үүт харчыта хойутаан кэлэр. Эргиэн эйгэтэ барыта – урбаан, биисинэс, барыс ылар интэриэстээх. Киһи үлэтин, бородууксуйатын иһин харчытын утары аахсан ылан иһэр систиэмэ баара буоллар, тыа дьоно эбии дохуоттаналлара элбиэ, дьадайыы-быстыы аҕыйыа этэ.
ТХМ уонна “Холбос”: сыарҕа тиксиспэт ылахтара дуо?
Быйыл Арассыыйаҕа кэпэрээссийэ боппуруоһа күүскэ турда. Алтынньы 14 к. РФ Уопсастыбаннай палаататыгар "Современная кооперация в системе целей устойчивого развития" диэн норуоттар икки ардыларынааҕы 17-с кэмпириэнсийэ буолбут. Бу мунньахха Норуоттар икки ардыларынааҕы кэпэрээссийэ альянсын генеральнай дириэктэрэ Бруно Роэлантс, Европа структураларын кэпэрэтиибинэй хамсааһынын салайааччылара, Бразилия, Германия, Болгария кэпэрээссийэтин бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттар.
Көрсүһүүгэ РАН чилиэн кэрэспэдьиэнэ, РАНХ уонна ГС агропродовольственнай бэлиитикэҕэ киинин үлэһитэ Рената Янбых дойдуга кэпэрэтиибинэй хамсааһын бүгүҥҥү туругун туһунан билиһиннэрбит. РФ кэпэрээссийэлэһиигэ сыһыаннаах бүтүн 5 сокуон баарын, ол бутууру таһаарарын ыйбыт. Дойду үрдүнэн хааччыйар-батарар уонна астыыр-таҥастыыр кэпэрэтиип ахсаана аҥаардас 2010 сылтан 2017 сылга диэри кэмҥэ 3 тыһ. икки тыһыынчаҕа тиийэ түспүт. Ырытан көрүү саҥа кэпэрэтииптэри тэрийиини көҕүлүүр грант тиһигин киллэрии көдьүүһэ кыратын, оттон ночоото үрдүгүн көрдөрбүтүн бэлиэтээбит. “Күн бүгүн СПоК, ортотунан ыллахха, 4 эрэ сыл көдьүүстээхтик үлэлиир”, – диир. Грант эрэ ылаары сымыйа кэпэрэтииптэр үөскүүллэрин кэпсээбит. Олор паайдаахтара, кэпэрэтиип чилиэнэ буола сылдьалларын түһээн да баттаппаттара ахтыллыбыт. Бу кэмпириэнсийэҕэ бааһынай хаһаайыстыбалар Ассоциациялара, Госдума дьокутааттара, РФ ТХМ бэрэстэбиитэллэрэ тоҕо суохтара биир киин бэчээт суруналыыһын толкуйга түһэрбит.
Сэтинньи 20 күнүгэр тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин уонна бааһынай хаһаайыстыбаларын VI сийиэһэ буолан ааспыт. Саха сирин дэлэгээттэрэ этэллэринэн, манна, төттөрүтүн, Центросойуус кыттыбатах.
Сэтинньи 23 күнүгэр Чувашия Чебоксары куоратыгар бүтүн Арассыыйатааҕы “Саҥа кэпэрээссийэлэһии – дьоҕус куораттар уонна тыа сирин сайдыыларын тирэҕэ” форум буолан ааспыт. Онно дойдуга кэпэрээссийэ соҕотуопканы саҥалыы тыыннаан үлэлэтиэхтээх диэн этиллибит. Манна ТХМ дьоно сылдьыбатахтар.
Потребительскай уонна т/х кэпэрээссийэлэрэ Москубаҕа биир тылы булбакка, икки аҥыы сылдьар хаҕыс тыыннара бу төгүрүк остуолбутун да тумнубата. Саҥа саҕалаан истэхпитинэ: “Эһиги хайа диэки тартарыылаах (ТХМ диэки дуу, “Холбос” диэки дуу) кэпсэтиини саҕалаатыгыт”, – диэн соһуччу ыйытыы иһилиннэ. Дьыала төрдө-төбөтө харчыттан көҥөнсүүгэ сытар эбит. Саха сиригэр 2024 сылга диэри кэпэрээссийэҕэ федеральнай үбүлээһин, эһиил потребкэпэрээссийэ өйөбүлүгэр 110 мөл. солк. кэлээри турар. Сө-өп, “аска айах аҕыйаҕа үчүгэй” дииллэрэ илэ бааччы көстөн бардаҕа... Т/х эйгэтин дьоно “дьиҥнээх потребкэпэрээссийэ бүгүн биһиэхэ баар, “Холбос” систиэмэтэ эстэн эрэринэн, үүт соҕотуопкатыгар киирэр кыаҕа суох” дииллэрэ – баар суол. Итиннэ эбии кэлбит дьон “Холбос” астыыр, батарар кыаҕа суох, “ып-ыраас” олорор, өссө кэмиэрчэскэй тэрилтэ буолан бүттэ” дэһэллэрэ иһилиннэ.
“Сыарҕа ылахтара тиксиспэт” төрүөтүн “Холбос” бэрэстэбиитэлэ, экэнэмиис А.Н. Варламов быһаарда: – Араастаһыыбыт тус-туһунан: “Холбос” “О потребительской кооперации”, ТХМ – “О сельскохозяйственной кооперации” диэн федеральнай сокуоннарынан салайтаран үлэлиирбититтэн тахсар. Сокуон оҥорооччулар анаалыстаан баран көннөрөллөрө буоллар. “Холбос” баар дуо?” диэн сорохтор ыйыталлар. Бакаа баарбыт. 1 млрд 300 мөл. актыыптаахпыт, сыл аайы 3 млрд солк. суумалаах үбү киллэрэбит. Биһиги тыа сиригэр үлэлиирбит, социальнай миссияны толорорбут иһин, төһө да потребкэпэрээссийэ сокуонунан, өйөнүөхтээххит диэтэллэр, судаарыстыбаттан солкуобайы да ылбаппыт. Тоҕо диэтэххэ, эмиэ сокуон бутуура мэһэйдиир. Төрүт сокуоҥҥа, Гражданскай кодекска “потребуопсастыба” диэн суох, “кэпэрэтииптэр” диэн киирэ сылдьар. Ол түмүгэр “Холбоско” киирэр 25 потребительскай кэпэрэтииппит аҥаардас бэйэлэрин эргииргэ сылдьар үптэрин суотугар, табаар ылан, эргитэн, таҥастаан, килиэп астаан социальнай миссияларын толороллор. Устааппыт, сокуоммут барыһы эккирэтэри көҥүллээбэт. Аспыт-таҥаспыт сыанатын нэһилиэнньэ дохуотун таһымыттан сирдэтэн, төһө кыалларын ырыынак сыанатыттан кыра оҥорор соруктаахпыт. Холобур, Чурапчыга ас-үөл ырыынагын сыанатын “Маарыкчаан” ПО хонтуруоллуур. Кэмиэрчэскэй маҕаһыыннар сыаналарын кинилэргэ тэҥнииллэр, онон сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээбэт.
ТХМ туспа кэпэрээссийэлээх
ТХМ саҥа аһыллыбыт кэпэрээссийэҕэ отделын салайааччыта Айаал Тимофеев:
– ТХМ потребкэпэрээссийэ сайдыытын салгыы өйүө, эбии үп көрүллүөхтээх. Нолуок уорганын дааннайдарынан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баар 600-чэ потребительскай кэпэрэтииптэн 200-тэн тахса статотчуот туттарар, эрэбиисийэҕэ – 140 отчуоттуур. Төһө дьиҥ чахчы үлэлиир кэпэрэтиип баарын чуолкайдыахпыт. Инникитин үбүлээһин кинилэргэ эрэ ыытыллыа. Үүт харчыта производственнай кэпэрэтиипкэ кэлэн түстэҕинэ, дохуот курдук көстөн, нолуога үрдүүр. Оннук буолбатын туһугар потребкэпэрээссийэни сайыннарыыга ураты болҕомто ууруллуо.
“Сахакредит” РСХПКК бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов:
– Өрөспүүбүлүкэ кэпэрээссийэнэн олорор. Саха сиригэр атын ханнык да т/х улахан холдина үлэлиир кыаҕа суох. “Агроснаб”, “Туймаада лизинг” курдук судаарыстыбаннай тэрилтэлэр туруктара үчүгэйэ суох. Дьиҥинэн, кэпэрээссийэ икки таһымнаах үчүгэй тиһигэ оҥоһулунна. Тыа сиригэр кэпэрэтииптэр күүскэ үлэлииллэр. Кинилэр астарын “Сахаагропродукт” батарар. Ол эрээри, бу кэпэрэтииптэрбитин тиһэҕэр диэри көрбөппүт, өйөөбөппүт. Тыа сиригэр кэпэрэтииби тэрийэн баран үбүнэн өйөөбөт буоллахпытына, хайдах да кыанар кыахтара суох. Оҥорон таһаарааччылар улууска бааллар. Нэһилиэк аайы, дьон баантан кирэдьиит ылар кыаҕа суох буолан, кирэдьииттиир кэпэрэтииптэр тэриллибиттэрэ. Былырыыҥҥыттан саҕалаан Киин бааҥҥа отчуоттуохтаахтар. Ол эрээри кирэдьииттиир кэпэрэтиип барыта онно тиийэн отчуоттуур кыаҕа суох. Биһиэхэ 56 кэпэрэтиип баарыттан, сүүрбэччэтэ эрэ хаалла. Москубаҕа 6-с сийиэспитигэр кэпэрээссийэни өйүөххэ, кэмэ кэллэ диэтилэр. Мин бу эйгэҕэ 9 сыл үлэлээн кэллим. Ол тухары наар бу кэпэрэтииптэр тыа сирин тутан олороллор, өйөөҥ диэн РФ Министиэристибэтигэр туруорсан тахсыбыппыт. “Маай” диэн тэрилтэ моҥкуруукка барбытыгар Горнай улууһугар үүт туттарыытыгар үлэлиибит. Урукку систиэмэни уларытан биир хааччыйар т/х потребкэпэрэтиибин (СПоК) тэрийдим. Үүт туттарар кэтэх хаһаайыстыбалар бу кэпэрэтиип иһинэн бараннар нолуок төлөөбөттөр. Тыа хаһаайыстыбатыгар сааһыланыахтаах кыһалҕа элбэх. Холобур, эдэр бааһынайдарга грант биэрэбит уонна салгыы хайдах сайдалларын ситэ көрбөппүт. Отчуоттарын биир сылынан көрдүүбүт. Хайдах да итиччэ кылгас кэм иһигэр тэрил аҕала, тутуу тутта охсубаттар. Оттон кыайан отчуоттаабатыҥ да, харчыны төннөрөр боппуруос турар. Ол да иһин грант ылыахтарын баҕарбат буолан эрэллэр.
“Сахаагропродукт” РСХПССК бэрэссэдээтэлэ Константин Тимофеев:
– Тус-туһунан сокуоннардаахпыт чуолкай. Атын эрэгийиэннэргэ потребуопсастыбалар (ПО) күүскэ үлэлииллэр. Ыарахан кэммитигэр “Холбос” туһалаах этэ. Кэлин судаарыстыба өттүттэн көмө суоҕуттан эстибитэ. Тыа дьонугар табаары аҕалыы – улахан ночооттоох. Судаарыстыбаҕа сыана хонтуруолламматын түмүгэр ордук оҕустарбыт – тыа дьоно. Саамай сыаналаах бородууктаны ылааччы – тыа сирэ. Т/х бородууксуйатын соҕотуопкаһытынан хайаан да т/х кэпэрэтиибэ буолуохтаах диэн буолбатах, хайа баҕарар тэрилтэ, ПО да, кэтэх да дьарыктаныан сөп. СӨ ТХ сокуона ону утарбат. Ол эрээри барытын хаттаан тэрийэр уустук. Сийиэскэ бара сылдьан Госдума парламенскай истиитигэр сырыттыбыт. Онно потребкэпэртииптэри өйүүр наадатын аһаҕастык эттилэр. Ол гынан баран ону өйүүр чопчу систиэмэ күн бүгүн оҥоһулла илигин билиннилэр. Боппуруос көтөҕөн кэпэрээссийэҕэ сыһыаннаах сокуоннары чопчулуур, бэрээдэктиир наадатын этэллэр. Т/х тэрилтэлэригэр кэлэр сыл тохсунньутуттан саҕалаан, НДС киириитин чааһыгар Федерация сэбиэтин аатыттан сенаторбыт Е.А. Борисов Уһук Илиҥҥэ НДС киллэримэҥ диэн туруоруста. Быһаарыллыыта, биллэн турар, бириэмэни ылыаҕа. 6-с сийиэспитигэр араарбакка тыа сирин кэпэрээссийэтэ диэн этилиннэ. Ол эрээри, ити мунньахтарга Центросойуус тоҕо эрэ кэлбэтэ. Потребкэпэрээссийэҕэ “суорҕан былдьаһыыта” буолла дуу диэн санаа баар. Дьиҥинэн, ПОлар тыа сиригэр чэпчэтиилээх аһы-үөлү аҕалыыга болҕойуохтарын сөбө.
***
“КЫЫМ”: Мунньахха этиллибитинэн, ТХМ “Холбос” биир да нэһилиэккэ үүт туппат, онон потребкэпэрээссийэни бэйэбит тэрийэбит диэн санаата күүстээх. Ол эрээри, итиннэ “холбостор” сыарҕалара бытааныттан бэйэлэрэ буруйдаахтар эбит.
***
СӨ Бааһынайдарын уонна кэпэрэтииптэрин ассоциациятын салайааччыта Александр Артемьев:
– Сокуон араастаһарын билэбит. Ол иһин СӨ т/х сокуонун ылынан турабыт. “Холбос” кэмиэрчэскэйэ суох буолан, ити сокуон 18-с ыстатыйатыгар сөп түбэһэн үүт тутуутун ылсар кыахтаах. 2015 с. Уус Алдан соҕотуопкаһыта моҥкурууттаан эстибитигэр, пилотнай бырайыак быһыытынан үүт тутуутугар үлэлэһиҥ диэн “Холбос” бэрэссэдээтэлигэр П.Мишкиҥҥэ этии киллэрэ сылдьыбыппыт. Ону ылымматаххыт.
Сергей Иванов:
– Горнай оройуонугар 9 нэһилиэги кэрийэн көрдүм. Барыларыгар эргэ оборудование турар. Ол иһин хаачыстыбалаах бородууксуйаны хайдах да оҥорботтор. Онон астыыр сыахтары саҥардар бырагыраама ылынныбыт. ТХМҥа граҥҥа кыттан, саҥа тэрил атыылаһан, ахсынньы 15 күнүгэр Маҕараска арыы сыаҕын арыйаары сылдьабыт. Таас дьиэтин бэйэбит туттубут. Нэһилиэк аайы итинник баар буолан, бэйэтин бэйэтэ хааччынар усулуобуйата тэриллиэхтээх. Кэлим соҕотуопкаһыт баар буолуохтаах, олохтоох дьыссаатын, балыыһатын, олохтоохторун хааччыйыахтаах. Үүт сыаната билигин 45 солк. Итинтэн 35 солк. – субсидия, кэпэрэтиип 10 солк. бэйэтэ таһаарыахтаах, онтун эргэ тэриллээх олорон, ночооттоох үлэлээн, кыайан таһаарбат. Өссө үлэһиттэрин хамнастыахтаах. Премьербит Солодов сорудах биэрэр дии: “Хайдах гынан атыылаһыллар сыананы үрдэтэҕит, хайдах гыннахха харчытын дьоҥҥо кэмигэр биэрэбит” диэн. Ол туһугар барытын саҥардыахха наада, барытын кэпэрэтиип бас билиитигэр биэриэххэ наада. Биир өттүнэн улуустар т/х чааһыгар боломуочуйа ылбыттара үчүгэй. Ол эрээри куһаҕана диэн, кинилэр онно эппиэтинэһи сүкпэттэр. Син биир ТХМ санныгар сүктэриллэр. Пиэрмэ ото тиийбэтэҕинэ, ынаҕа, хаһаайыстыбата туох эрэ буоллаҕына, министиэристибэ эппиэттиир. Онон т/х боломуочуйатын улуустан төттөрү ылбыт киһи диэн санаа кэлэр.
“КЫЫМ”: – ТХМ кэпэрээссийэни көрүүтэ үүт харчытын тула баайыылаах. Ис өттүн итэҕэһэ-быһаҕаһа элбэх, холобур, үүт кэпэрэтиибигэр тыа киһитэ эбии дохуот аахсаары кус-хаас, отон аҕалан туттарбат. Онон нэһилиэнньэ интэриэһин барытын хаппат. Ол туһунан урут “Холбоско” бэрэссэдээтэллии сылдьыбыт, төгүрүк остуол буоларын истэн баҕатынан кэлбит Кирилл Софронов тыл көрдөөн эттэ:
– “Холбоско” үйэм тухары үлэлээбитим. Урут ТХМ уонна “Холбос” тус-туһунан сылдьыбыттара. Кашкин бэрэссэдээтэллиирин саҕана бииргэ үлэлэһиини саҕалаан испиппит. Ол кэнниттэн биһиги хамаандабытын уларытан кэбиспиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибинэн барбыттара: ынахха, үүккэ эрэ. Ол иннинэ соҕотуопка арааһын барытын биһиги хабан олордохпут дии. Центросойуус билигин ону сөргүтээри туруорсар. Хаһан эрэ биһиги биир уопсай тыл булан, бииргэ үлэлэһиэхпитин наада. Нэһилиэккэ тиийдэххэ, тыа хаһаайыстыбата нэһилиэк аҥаарын эрэ ылар. Оттон потребуопсастыба паайсыктаах буоллаҕына, нэһилиэги бүтүннүү хабар. Паайсыктаах соҕотуопкаҕа туттарда да, харчытын тута ылар бырааптаах. Муҥутуур сайдыбыт кэммитигэр соҕотуопка, оҥорон таһаарыы барыта биһиэхэ баара. Кырдьык, “Холбоһу” кытары ТХМ уруккуттан харчы туһуттан көстүбэт охсуһуулаахтар. Ону билигин тохтотон, потребуопсастыба (ПО) систиэмэтигэр барыллыахтаах дии саныыбын. ПОлар сорох улуустарга салайааччыларын буруйуттан эстибиттэрэ. Ол эрээри, сорохторго, оннооҕор саамай чиэски сирдэргэ туох да көмөтө суох бэйэлэрин күүстэринэн үлэлээн тыыннаах хаалар дьоҕурдара күүстээҕин көрдөрдүлэр. Бүлүү Күүлэтин ылан көрүҥ. Тиһэх көмөнү “Холбоско” М.Николаев оҥорон турар. ПО тилиннэрэргэ, сөргүтэргэ туох да улахан наадата суох. Нэһилиэнньэттэн паайсыктаахтары хомуйдахха харчы киирэр кыахтаах.
***
“КЫЫМ”: –“Холбос” бэрэссэдээтэлэ П.Мишкин кэлиэх буолан баран кэлбэккэ, дьиҥ балаһыанньаны, тэрилтэ позициятын иһитиннэрбэтэҕэ хомолтолоох. ТХМ өттүттэн К.Софроновы “үлэ бөҕөнөн икки таһымнаах кэпэрэтииби, бүтүн систиэмэтин тэрийэн баран хайдах ыһан кэбиһиэхпитий” диэн утардылар.
***
Кирилл Софронов:
– ПО үчүгэйэ диэн – маҕаһыыннаах. Тыа киһитэ, холобур, отонун онно туттарда да, килиэп-ас ылынар кыахтанар. Сүүрбэччэ сыл анараа өттүгэр оҥорон таһаарыыны барытын ТХМҥа уган, үп-харчы онон барар буолбута. “Холбос” 16 сыл туох да көмө ылбакка кэллэ. Ханнык баҕарар систиэмэҕэ үп көрүлүннэҕинэ эрэ сайдар, кыаҕырар. Биири өйдөөҥ: т/х кэпэрэтииптэрин тэрийэҕит, онтуларгыт эстэ тураллар буолбат дуо? Москубаҕа ТХМ уонна Центросойуус тус-туһунан сылдьаллар диэтигит. Дьиҥинэн, хайдах эрэ биир ситимнээхтик үлэлииллэрэ буоллар. Араарар наадата суох. “Холбос” билигин соҕотуопкаҕа үбүн тута биэрэр аҕыйах да буоллар маҕаһыыннардаах. Логистиката баар. ПОлар хаттаан тэриллэн, нэһилиэктэн олохтоох аһы таһаарыахтаахтар. Өйөбүлгэ уһун болдьохтоох кирэдьиит бэриллиэн, ол “возмещениелаах” буолуон наада. Тыа хаһаайыстыбатыгар “возмещение” бөҕө ананар, ол тухары өлө турар тэрилтэлэри таһаара тураҕыт. “Маайы” бэһис төгүл өйөөтүгүт.
***
“КЫЫМ”: Кэпэрээссийэ туруга Саха сиригэр ким эрэ эстэн эрэр, кимнээх эрэ өнүйбэтэхтэр диэн сыаналанар буолан тахсыбыта санааны түһэрэр. Үчүгэйэ, төгүрүк остуол кыттыылаахтара бары да тыа сирин туһугар холбоһор наада, тыа дьонун тыа хаһаайыстыбата уонна атын салаа дьоно диэн искусственнайдык араарыы тохтуохтааҕар сөбүлэһэллэр.
Нолуок үлэһитин ураты санаата
Т/х кэпэрээссийэтин өссө биир улахан оннун була илик моһуога нолуокка сытар эбит. Ол бутуур баччааҥҥа диэри сааһылана илик.
РФ Нолуокка сулууспатын Саха сиринээҕи управлениетын салайааччыта Алена Федорова:
– Т/х эйгэтигэр нолуоктан кэтэх хаһаайысты-балар нолуоктан босхолоноллор. Саамай мөккүһэр мөккүөрбүт – ТХПК биир кэлим тыа хаһаайыстыбатын нолуога. Чэпчэтиилээх нолуок эрэсиимэ үлэлиэхтээх диэн этиллэр да, ынах арыыта тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыгар киирбэтинэн (сокуон оннук), ПО көрүллэр чэпчэтиинэн туһаммат. Потребкэпэрээссийэни сайыннарарга ТХМ биир бастакынан ити боппуруоһу быһаарыах тустаах. ТХПКларын үүттэрин 80-90 %-ныттан арыы оҥороллор. Онон кинилэр бары нолуок уопсай эрэсиимиҥэр киирэр эбэтэр кыра кээмэйдээҕи бэлэмнээччилэр УСНҥа көһөр курдук балаһыанньалаахтар. Оттон “Холбос” бүгүн хайдах туруктааҕын билэргит буолуо. Тэрилтэ, сүрүннээн, актыыптарын арендатынан олорор. Тыа сиригэр барытыгар чааһынай маҕаһыыннар үлэлииллэр. Билигин “Холбоско” үп уган сайыннардаххытына, ол билигин маҕаһыын тэринэн олорор урбаанньыттаргытын ханна гынаҕыт? Биир бөһүөлэккэ үс маҕаһыын баар буоллаҕына, үсүһэ бэлиэр ночооттоох буоларын билэҕит. Т/х бородууксуйатын хомуйарга, тутарга, көмөлөһөргө соҕотуопка тэрилтэтэ наадатын өйдүөххэ сөп. Ол тоҕо “Холбос” эрэ буолуон сөбүй? Билигин “Холбоһу” сөргүтэр наада дуо? Ол кэриэтэ урбаанньыттары ыҥыран “бу систиэмэҕэ киирэн, эһиги сир аһын, атын да тыа сирин бородууксуйатын соҕотуопкалыырга кэпэрээссийэ усулуобуйатыгар үлэлиигит дуо” диэтэхпинэ, тоҕо сөбүлэһиэхтэрэ суоҕай?
Андрей Варламов:
– Сөбүлэһиэхтэрэ. Ол эрээри, сыаналара үрдүк буолуо.
Алена Федорова:
– Сыананы ырыынак тэҥниирэ боппуруос буолбатах. Оттон т/х кэпэрээссийэтин туһунан эттэххэ, ити арыы боппуруоһун быһаардахха, барыта этэҥҥэ буолуо. Тоҕо бэйэтин кэмигэр быһаарыллыбатаҕын сатаан санаабаппын. Билигин ТХМ потребкэпэрээссийэни чэпчэтиилээх т/х нолуогар (сельхозналог) көһөрөргө оҥорон киллэрбит схематыгар ыйытарым элбэх. Манна “пайщиктаахтар, биирдиилээн дьон, ЖСПК, ТХПК, “Сахаагропродукт” бары киирэбит, үчүгэй баҕайытык олоробут” диигит. Түөрүйэ быһыытынан барыта сөп курдук. НДС ханна да көстүбэт. Оттон хаһаайыстыбаннай үлэ өттүттэн араартаан көрдөххө, манна ынах арыытын “бутууруттан” саҕалаан, харчы кэпэрэтиипкэ пайщиктаахтан эрэ киирбэтэ эмиэ баар. Үүтү пайщиктаахтан кэпэрэтиипкэ биэрии курдук үлэни биир-биир ылан көрдөххө, боппуруос бөҕө үөскүүр. Эһиги сельхознолуокка хапсар схеманы уруһуйдаан бараҥҥыт олоххо киирэр түгэнин сатаан хонтуруоллаабат эбиккит диэхпин баҕарабын. Ити – нолуок уорганын кыһалҕата буолбатах, эһиэнэ.
Владимир Степанов:
– Ити боппуруоска биһиги Ил Түмэммит сокуон өттүгэр көннөрөн, тугу эмэ эбии киллэрэн көмөлөһүөн сөп дуо?
Алена Федорова:
– Ылыллыбыт сокуоннар үчүгэйдэр. Ол эрээри биһиги дьоммут “уус-уран самодеятельность курдук” үлэлииллэр. Сөпкө саҕалыыбыт, оттон түмүкпүт атын буолар.
Сергей Иванов:
– Ити сөпкө этэр.
Александр Артемьев:
– Оттон эн этиилэргин эт ээ, хаһыакка сурулуннун. Тугу гыныахха нааданый?
Алена Федорова:
– Билиҥҥи туругунан, т/х кэпэрэтииптэрэ чэпчэтиилээх нолуок эрэсиимигэр хапсар кыахтара суох.
Александр Артемьев:
– Оччоҕуна, дьэ, иэдэйэбит буоллаҕа.
Алена Федорова:
– Оттон ол иэдэйэргитин быһаарарга үлэлээҥ, эһиги исписэлиистэргит. Ол эрээри кыһалҕа атыҥҥа: өлө илик сүөһү тириитин сүлэ сатыыбыт. Саҥа соҕотуопка тэрилтэтин тэрийэргэ эппиэттиир элбэх бородууксуйаҕыт суох.
Константин Тимофеев, Александр Артемьев:
– Бородууксуйа олох бэлэмнэммэт диэмэ. Аньыы даҕаны, син аһаан олоробут дии.
Алена Федорова:
– Бэйэбит эрэ аһыырбытыгар баар курдук. Мин саҥа тэрилтэлэри тэрийэр, улахан үбү киллэрэр оҥорон таһаарыы суох диэн этэбин. Экспорт суох, Солодов сөпкө этэр. Бэйэбит оҥорон таһаарарбытын барыстаах оҥорор туһунан толкуйдуохтаахпыт.
Уһаабыт түмүк
Александр Артемьев:
– Кэпэрээссийэ – социальнай бырайыак буоллаҕа. Путин күүскэ саҥарда. Ол иһин билигин харчы кэлэрин тута бары иһиттэхпит дии. Аны, потребительскай кэпэрээссийэ үбэ туһунан строканан кэлэр. Үбү эрэгийиэҥҥэ бэйэтигэр биэрэр буолаллар. Куонкуруска кыттан кыайыаххын наада. Ыларгар эппиэтинэс үрдүк, ситиһэр индикатор туруораллар. Индикаторы толорбот буоллаххына, харчы төннөрөр боппуруос турар. Ол иһин итиннэ киһи барыта киириэ суохтаах. Бэлэмнээх, анаан дьарыктанар систиэмэ баар буолуохтаах. Билиҥҥи соҕотуопка систиэмэтэ урукку “Холбостон” атын. Уу харчынан эрэ төлөһөҕүн. Оннук гымматаххына, ким да үүт туттарыа суоҕа. Үүт соҕотуопкатын систиэмэтин тэрийэн үлэлэтэ турарынан ТХМ бүгүн урукку “Холбос” миссиятын толорор. Үүт туттарар киһи социальнай көмөнү ыларыгар тэҥнээх.
Бүгүн бары да тыа сиригэр социальнай миссияны толоро олоробут. Үүтү тутан астаан таһаарыы, батарыы бырагырааматынан үлэлээн олорооччулар үүт ырыынагын “Холбоско” биэрэллэрэ уустук буолуоҕа. Уопсай бэлиитикэ хайдах барарыттан эмиэ тутулуктаах буолуоҕа. Бүгүн “Туймаада” ФАПК тула агрохолдинг тэриллэр үлэтэ бара турар. КПРФ бэрэстэбиитэлэ Анна Каженкина эппитин курдук, кэпэрээссийэҕэ каадыр боппуруоһугар, чахчы, кооперативнай техникуму туһанар наада. Билигин хоту т/х үс сыл үлэлииргэ кэпсэтэн тиийбиттэр хамнастарыгар эбии ыйга 15 тыһ. солк. ылаллар. Онон техникум переработкаҕа үлэлэһэр эдэр исписэлиистэрин, кырдьык, өйүүр ордук этэ.
***
“КЫЫМ”: – “Холбос” мөлтөөһүнүгэр бэйэтэ буруйдаах диэн этии олохтоох курдук. “Холбостор” урбаанньыттар тиийбэт 44 нэһилиэктэрин килиэбинэн, табаарынан хааччыйаллар, 68 бэкээринэлээхтэр. Ол эрээри, кэпэрээссийэ исписэлиистэрэ этэллэринэн “чиэски, куһаҕан суоллаах-иистээх сиргэ судаарыстыба көмө көрөр уурааҕын туһанан, “килиэпкэ гарантированнай” көмө үбүн ыларга дьулуспаттар эбит.
Исписэлиистэр ПОлар да, т/х кэпэрээссийэтэ да судаарыстыба өйөбүлэ суох сатаан сайдар кыахтара суох дииллэр. Саха сиригэр саамай уустук кыһалҕа – хайдах хаачыстыбалааҕа биллибэт кэлии бородууксуйаны кытта күрэстэһэр кыах суох. Онон хаачыстыбалаах аһы оҥорон тас дойдуларга атыылаан, дохуот киллэринэр санаалаах буоллахпытына, “суорҕан былдьаһыыта суох” кэлимник быһаарыахпытын наада. Тыа сирин стратегическай сайдыытыгар кэпэрээссийэ хайаан да инники күөҥҥэ сылдьыахтаах. Ол эрээри, халлаантан сиргэ түстэххэ...
Алена Федорова:
– Кэтэх хаһаайыстыбалары таарыйар буоллахха, 100 сыл анаара өттүгэр хайдах хаарбах хотоннордоох этилэр да, ол балаһыанньа уларыйбакка турар. ТХМ манна туох үлэни ыытарый диэн ыйытыылаахпын. Ночооттоох арыыны оҥоруу тохтообот. Илиинэн ыаммыт үүт тутуллубат диэн сыллата техрегламенынан куттууллар. Ол эрээри, туох да уларыйбат. Хаачыстыба аан бастаан производство култууратын үрдэтииттэн тутулуктаах. Холобур буолар чааһынай хаһаайыстыбаны тэрийэн баран нэһилиэнньэҕэ билиһиннэрэр тоҕо кыаллыбатый? Эбэтэр дьоҕус аппарааттаах, ынах синньин сууйар тэриллээх дьоҕус тутууну оҥорон баран, нэһилиэнньэ туһаныытыгар биэрэр тоҕо табыллыбат буолуой?
***
“КЫЫМ”: – ТХМ өттүттэн бу боппуруоһу быһаарыы хайдах эрэ холкуостааһыҥҥа күһэйии курдук. Нэһилиэнньэни “сүөһүлэргитин улахан хаһаайыстыбаларга туттарыҥ” дииллэр. Оҥорон таһаарыы култуурата, чахчы, намыһах, Эллэй эһэбит саҕаттан кэлбит күрдьэхпитинэн аан дойду аанын арыйа сатыырбыт сатамньыта суох.
***
Онон тыа сиригэр потребкэпэрээссийэни сайыннарыы сокуон бутууруттан эбэтэр бэйэбит тугун эрэ сатаабакка, кыайан собуоттаммакка кыаҕын ыла илик буолан тахсар. Кэпэрээссийэлэһии сүрүн соруга тыа дьонун эбии дохуоттааһын эрэ буолбатах. Олохтоох аһы элбэтии соругун быһаарыахтаах. Киһи доруобуйата астан улахан тутулуктаах. Роспотребнадзор соторутааҕыта иһитиннэрбитинэн, дойдуга өлүү 63 бырыһыана ас мөлтөх хаачыстыбалааҕыттан, сыыһа аһааһынтан тахсар. Айаал Тимофеев эппитинэн күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэ үүккэ наадыйыытын – 58%, эт – 26%, хортуоппуй – 64% сымыыт – 58 %, оҕуруот аһын – 47 % ны эрэ хааччынар. Бу олус намыһах көрдөрүү.
Владимир Степанов, Татьяна Захарова.
